De psychologische gevolgen voor beide seksen bij ongewenste kinderloosheid

Transcriptie

1 De psychologische gevolgen voor beide seksen bij ongewenste kinderloosheid Universiteit van Amsterdam Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen Programmagroep Klinische Psychologie Bachelorthese M. Wouters Studentnummer; Begeleidster: Vera Smit Datum: Inhoudsopgave

2 Inleiding 1. De psychologische gevolgen van onsuccesvolle IVF-behandeling 2. De psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid op langere termijn 3. De psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid voor de relatie en het seksleven Conclusie Discussie ABSTRACT. Zo n 4 % van alle stellen blijft gedurende hun leven ongewenst kinderloos (Lechner, Bolman, van Dalen, 2006). In dit betoog wordt getracht een antwoord te

3 vinden op de volgende vraagstelling; Wat zijn de psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid voor beide partners en hoe verschillen deze gevolgen tussen beide seksen? Uit de resultaten van de besproken onderzoeken kan geconcludeerd worden dat beide partners sterk lijden onder onsuccesvolle IVF-behandelingen en de vastgestelde ongewenste kinderloosheid. De onsuccesvolle behandeling en ongewenste kinderloosheid gaan gepaard met symptomen van distress als; depressie, angst/gespannenheid, verwardheid, frustratie, boosheid en machteloosheid. Vrouwen rapporteren hogere niveaus van distress door de onsuccesvolle behandeling en ongewenste kinderloosheid dan mannen. Vervolgonderzoek zal moeten uitwijzen in hoeverre de onsuccesvolle IVF-behandeling en ongewenste kinderloosheid effect hebben op de relatie en het seksleven. Inleiding In de meeste gevallen zorgt de biologie ervoor dat de mens op een bepaald moment in het leven sterk de behoefte voelt om zich te reproduceren, om een paar prachtige kinderen op

4 de wereld te zetten en deze ofwel alleen ofwel samen zoveel mogelijk liefde te geven en zo goed mogelijk op te voeden. Dit blijkt helaas niet altijd te kunnen. Zo n 4 % van alle koppels blijft gedurende hun leven ongewenst kinderloos (Lechner, Bolman, van Dalen, 2006). De vrouw of man blijkt onvruchtbaar of de combinatie zorgt ervoor dat zwanger worden na oneindig proberen niet lukt. De beide partners gaan een kinderloos leven tegemoet. Ongewenste kinderloosheid wordt in deze these geoperationaliseerd als het niet hebben van kinderen (geen biologische en geen adoptiekinderen), terwijl de wens om kinderen te krijgen wel bestaat. Hieronder valt alleen het altijd kinderloos zijn geweest. Mensen die hun kinderen hebben overleefd vallen hier niet onder. Welke psychologische gevolgen brengt ongewenste kinderloosheid met zich mee? Verschillen deze voor beide seksen? Welke gevolgen heeft dit voor de relatie en het seksleven? Verschillende onderzoekers hebben getracht op vragen als deze een antwoord te vinden. Berghuis en Santon (2002) bevestigen dat de ervaring ongewenst onvruchtbaar en kinderloos te zijn, gecombineerd met een gebrek aan ervaren sociale steun kunnen resulteren in verschillende fysiologische en psychologische symptomen van distress, zoals klachten over de gezondheid, depressie, angst en zelfs gecompliceerde vormen van bereavement (verlies, sterfgeval). De term distress wordt vertaald als het ervaren van verschillende vormen van ongemak. Hierbij moet gedacht worden aan verschillende vormen van het ervaren van smart, pijn, nood, ellende, angst en uitputting. Jordan en Revenson (1999) lieten zien dat het ervaren niveau van distress door ongewenste kinderloosheid hoger ligt voor vrouwen dan voor mannen waardoor het interessant is om te kijken waarin de gevolgen precies verschillen om vervolgens beide partners beter op te kunnen vangen. Op deze manier kan er worden geanticipeerd op de sekseverschillen in hoe de partners het best kunnen worden voorbereid op een ongewenst kinderloos leven. Hirsch en Hirsch (1995; aangehaald in Verhaak, 2003) stelden dat hoewel de gevoelens van distress minder worden in de loop van de jaren, de gevoelens van verlies waarschijnlijk een leven lang zullen voortduren,wat de nood om het leed zoveel mogelijk te verminderen versterkt. In verschillende studies is gebleken ( Wirtberg, Möller, HogstrÖm, Tronstad, en Lalos, 2006) dat met name de vrouw jaren later nog hevig kan lijden onder de gevolgen van ongewenste kinderloosheid. Uit deze studies ( Wirtberg et al., 2006 en Lechner, Bolman & van Dalen, 2006) bleek ook dat deze vrouwen mogelijk minder hadden hoeven lijden als zij en hun partner psychologische hulp hadden ontvangen. Het is daarom van groot belang om exact te weten te komen welke psychologische problemen een gevolg kunnen zijn van de ongewenste kinderloosheid. Pas als er duidelijkheid is omtrent deze psychologische gevolgen, wanneer deze precies beginnen, welke sterker aanwezig zijn voor de vrouw en welke voor de man, kan het leed dat de beide partners door de kinderloosheid ondervinden, worden verminderd door middel van preventie en/of behandeling.

5 In dit betoog zal worden uitgegaan van heterostellen, omdat het de grootste doelgroep betreft. Daarnaast zal dit betoog zich richten op de stellen die door ongewenste onvruchtbaarheid geen kinderen hebben. Hoewel terugkerende miskramen ook kunnen leiden tot ongewenste kinderloosheid, wordt de bespreking van deze vorm van kinderloosheid in dit betoog buiten beschouwing gelaten. Het proces dat deze stellen doormaken is geheel anders dan de stellen waar in dit betoog naar gekeken wordt. In het geval van een miskraam is het stel wél zwanger geweest. Het stel heeft dus meegemaakt dat zij zwanger kunnen worden, maar hebben het kind vervolgens verloren. Deze stellen hebben te maken met ten eerste dit verlies en ten tweede met de hoop om nog een keer zwanger te worden. De stellen waar in dit betoog naar gekeken wordt, hebben mogelijk in mindere mate de hoop nog een keer zwanger te worden via de natuurlijke weg en kampen met andere gevoelens van distress. Op het moment dat stellen willen proberen om via een andere dan de natuurlijke weg zelf kinderen te krijgen, kunnen zij kiezen voor verschillende medische interventies; IUI (Intra-Uteriene Inseminatie), ISCI (Intracytoplasmatische sperma-injectie) en IVF (invitrofertilisatie). Om een gerichte conclusie te kunnen trekken is dit betoog toegespitst op de psychologische gevolgen van een onsuccesvolle IVF-behandeling. De volgende vraagstelling zal in dit betoog beantwoord worden; Wat zijn de psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid voor beide partners en hoe verschillen deze gevolgen tussen beide seksen? Zo zullen in de eerste paragraaf de psychologische gevolgen van onsuccesvolle IVF-behandeling worden besproken om de korte termijn effecten hiervan in kaart te brengen. In de tweede paragraaf wordt ingegaan op de langere termijn gevolgen van de inmiddels vastgestelde ongewenste kinderloosheid. De derde paragraaf zal zich vervolgens richten op de gevolgen van de ongewenste kinderloosheid voor de relatie en het seksleven. 1. De psychologische gevolgen van onsuccesvolle IVF-behandeling Op het moment dat stellen vaststellen dat via de natuurlijke weg zwanger worden niet lukt, bestaan er verschillende opties om toch een gezin te vormen. Naast de verschillende medische interventies als IUI (Intra-Uteriene Inseminatie), ISCI (Intracytoplasmatische

6 sperma-injectie) en IVF ( in-vitrofertilisatie) om toch nog zelf zwanger te worden, kan een stel eventueel kiezen te adopteren of zich kandidaat stellen als pleegouder. In dit betoog is gekozen voor de bespreking van onsuccesvolle IVF-behandelingen en worden de andere twee medische interventies buiten beschouwing gelaten. In de besproken onderzoeken bestaat de IVF-behandeling steeds uit het doorlopen van drie cycli. Er is gekozen voor een chronologische opzet waarbij eerst de korte termijn effecten van onsuccesvolle IVF-behandeling worden besproken. Voor de desbetreffende stellen spelen de onsuccesvolle IVF-behandelingen immers een grote rol bij de uiteindelijk erkende kinderloosheid. Sekseverschillen in de mate van distress bij een onsuccesvolle IVF-behandeling In de studie van Slade, Emery & Lieberman (1997) zijn 144 stellen die allen op het punt stonden te beginnen met IVF-behandelingen, door het ziekenhuis (Manchester, UK) gevraagd om mee te doen aan dit onderzoek. Op dag één van het begin van hun IVFbehandeling maakten de stellen zes verschillende vragenlijsten. De vrouwen maakten thuis ook nog een keer de vragenlijsten na het voor het eerst afgeven van eicellen en na 4-6 weken toen de bevruchte eicel bij haar werd teruggeplaatst. Vervolgens werden alle vragenlijsten nog een keer afgenomen zes maanden na de IVF-behandeling. Dit gebeurde zowel bij de participanten waarbij de IVF geslaagd was als bij participanten die na drie cycli (en niet zwanger ) moesten stoppen met de IVF-behandeling. Er werd gebruik gemaakt van de volgende vragenlijsten; The State Trait Anxiety Inventory (STAI), The Beck Depression Inventory (BDI), The Dyadic Adjustment Scale (DAS), The Golombok Rust Inventory of Sexual Satisfaction (GRISS),The Profile of Mood States (POMS) en de Rosenberg Self-Esteem Scale (RSE). Met deze schalen werd respectievelijk de mate van angst/gespannenheid gemeten, de mate van depressie, de kwaliteit van de relatie, de kwaliteit van de seksuele relatie, de aanwezigheid van zes verschillende stemmingen (gemoedstoestanden als; boos, vijandig, verward) en de mate van zelfvertrouwen. Voor dit betoog worden de resultaten beschouwd die betrekking hebben op de stellen die tijdens de IVF-behandeling niet zwanger raakten. Van de 144 stellen bleken 14 stellen na het doorlopen van drie cycli niet zwanger te zijn geworden. Toen van de 14 stellen de resultaten van de vrouwen vergeleken werden met de resultaten van de mannen, bleken vrouwen zowel vooraf aan de behandeling als achteraf depressiever dan mannen (gemeten met de BDI), angstiger dan mannen (gemeten met de STAI) en iets meer gespannen dan mannen (gemeten met de POMS). Vrouwen bleken ook verwarder tijdens het begin van de behandeling dan mannen (gemeten met de POMS). Uit

7 deze resultaten kan geconcludeerd worden dat vrouwen meer distress ervoeren dan mannen door de onsuccesvolle IVF-behandeling. Verschillen in de mate van distress bij succesvolle en onsuccesvolle IVF-behandelingen Hoewel de resultaten tussen mannen en vrouwen interessante verschillen lieten zien, is het voor deze these ook van belang te kijken naar de verschillen tussen de stellen waarbij de behandeling onsuccesvol bleek en de stellen waarbij de behandeling succesvol bleek. Tijdens de intake verschilden de resultaten van de groepen niet van elkaar op emotioneel en relationeel vlak. Na follow-up (zes maanden later) waren de vrouwen waarbij de behandeling onsuccesvol bleek depressiever, angstiger, en minder tevreden met het huwelijk dan de vrouwen bij wie de behandeling succesvol bleek. Met name de mate van depressiviteit vertoonde tussen de wel en niet zwanger geworden vrouwen grote verschillen. Van de 14 vrouwen was 43 % tijdens de follow-up milddepressief, tegenover slechts 5% van de vrouwen die inmiddels zwanger waren (Slade et al. 1997). Alhoewel de mannen minder distress vertoonden vergeleken met de vrouwen, waren de mannen wier partners niet zwanger werden na de follow-up depressiever, minder tevreden met de relatie en vertoonden zij meer ontevredenheid over de seksuele relatie en de communicatie dan de mannen wier partners zwanger waren geworden. Mannen bleken vergeleken met de vrouwen minder distress te ervaren, maar als dezelfde mannen vergeleken werden met mannen wier vrouwen zwanger waren geworden, vertoonden de onsuccesvolle mannen een grotere mate van distress. Uit het onderzoek van Slade et al. (1997) kan geconcludeerd worden dat hoewel er tijdens de intake geen verschillen waren tussen de later succesvolle stellen en onsuccesvolle stellen, de niet zwanger geworden stellen na follow-up sterker emotioneel distressed waren dan de zwanger geworden stellen. Wat betreft sekseverschillen toont dit onderzoek aan dat vrouwen meer psychologische gevolgen ondervinden van de onsuccesvolle behandeling dan mannen. Zij zijn depressiever, angstiger, meer gespannen, en in sterkere mate verward dan de mannen. Hogere niveaus van verwarring en verbijstering tijdens de eerste cyclus indiceren de behoefte aan het ontvangen van meer informatie vooraf aan de behandeling. Onsuccesvolle mannen bleken tijdens de follow-up weliswaar minder distress te vertonen dan onsuccesvolle vrouwen, maar dezelfde onsuccesvolle mannen bleken meer distress te vertonen tijdens de follow-up dan de normgroep. De vraag reist of vrouwen in het algemeen meer geneigd zijn om hogere niveaus van symptomen van distress te rapporteren. Of vrouwen ongeacht situatie

8 of probleem hogere niveaus van distress rapporteren zal in een ander onderzoek moeten blijken. In de studie van Holter, Anderheim, Bergh & Möller (2006) worden op drie tijdstippen de vragenlijst effects of infertility door vrouwen en mannen ingevuld; voor, tijdens en één maand na de IVF-behandeling. Deze vragenlijst richt zich op de volgende deelaspecten; schuldgevoelens, succes, boosheid, frustratie, gelukkigheid, tevredenheid, isolatie, vertrouwen, angst, voldoening, depressie, machteloosheid, controle en competentie. Tijdens het eerste bezoek aan de kliniek werd de vragenlijst voor de eerste keer ingevuld. In lijn met het onderzoek van Slade et al. (1997) scoorden vrouwen tijdens de eerste meting hoger dan mannen wat betreft de totale score en op de zes deelaspecten; boosheid, frustratie, angst, depressie, controle en machteloosheid. Op de andere acht deelaspecten scoorden beide seksen gelijk. Eén uur voor het wegnemen van de onbevruchte eicel vulden de stellen de vragenlijst nogmaals in. Tijdens deze tweede meting scoorden de vrouwen net als bij de eerste meting hoger dan de mannen op de volgende aspecten; boosheid, frustratie, angst, depressie en machteloosheid. Twee weken na de zwangerschapstest beantwoorden zowel de vrouwen als mannen voor de derde keer de vragenlijst. Nadat bleek dat het stel niet zwanger was geworden, was met name aan de totale score te zien dat de vrouwen (Gemiddelde = 38,2 ) op vrijwel alle deelaspecten hoger scoorden dan de mannen ( Gemiddelde = 31,9). Vrouwen en mannen scoorden gelijk op de punten; Isolatie, zelfvertrouwen, angst/gespannenheid en competentie. De ervaring van de IVF-behandeling bleek afhankelijk van of het stel zwanger raakte of niet. Degenen die niet zwanger werden, waren negatiever over hun emotionele staat, terwijl de stellen die zwanger raakten hun emotionele staat positiever zagen dan voordat zij de behandeling begonnen. De vrouwen rapporteerden sterkere emotionele reacties op de onsuccesvolle behandelingen dan hun mannen. Deze resultaten komen overeen met de resultaten van Slade, Emery & Lieberman (1997). In het onderzoek van Hammarberg, Astbury en Baker (2001) wordt een langer termijn effect besproken. Het onderzoek richt zich op de ervaring van vrouwen van de IVFbehandeling, 2-3 jaar na afsluiting van de behandeling. In dit onderzoek werden drie vragenlijsten ingevuld; Satisfaction with Life Scale (SWLS), de Golombok Rust Inventory of Marital State (GRIMS), en de General Health Quenstionnaire (GHQ). De vrouwen die nog steeds kinderloos waren, scoorden niet slechter op de GRIMS, en GHQ. Wel scoorden deze vrouwen slechter op de SWLS dan de inmiddels zwanger geworden vrouwen. Dit betekent dat de ongewenst kinderloze vrouwen minder tevreden waren over hun leven. Ook dit bevestigt de eerder gevonden conclusie dat vrouwen sterk te lijden hebben onder de ongewenste kinderloosheid. Het inmiddels hebben van een baby beïnvloedt de kijk op de

9 destijds gevolgde IVF-behandeling positief. Ook dit bevestigt de resultaten van de twee voorafgaande studies. In hoeverre is de negatieve emotionele staat door niet zwanger raken, gekoppeld aan de ervaring van de IVF-behandeling? In de studie van Hammarberg, Astbury & Baker (2001) wordt ook gekeken naar de ervaring van de IVF-behandeling op zichzelf. Het gaat dan om de ervaring van de IVFbehandeling, en niet zozeer om de emotionele staat betreffende het niet zwanger kunnen worden. De vrouwen die geen kinderen hebben gekregen stonden kritischer en negatiever tegenover de behandeling maar hadden er geen spijt van. Toch waren dezelfde vrouwen (die niet zwanger waren geworden) minder tevreden over hun leven dan de inmiddels zwangere vrouwen. Oftewel als in de voorgaande studies aan de onsuccesvolle stellen expliciet gevraagd was of de stellen ook negatief en kritisch tegenover de IVF-behandeling stonden, zou het kunnen dat zij niet negatiever tegenover de behandeling stonden dan de succesvolle stellen maar toch negatiever waren over hun emotionele staat. Het is interessant om de aspecten negatieve ervaring van IVF-behandeling en emotionele staat met betrekking tot niet zwanger zijn geworden te scheiden. Een hypothese zou kunnen zijn dat als de stellen een zeer negatieve ervaring rapporteren van de IVF-behandeling, zij daardoor ook negatief zijn over hun emotionele staat. Deze emotionele staat is dan echter gekoppeld aan de negatieve ervaring van de behandeling. Er kan dan mogelijk minder worden gezegd over de emotionele staat van het stel, omdat de ervaring van de IVF-behandeling de rapportage over de emotionele staat negatief beïnvloedt. Oftewel als een stel de IVF-behandeling minder negatief heeft ervaren en geen spijt heeft van de behandeling, zegt de emotioneel negatieve staat die zij dan mogelijk alsnog rapporteren meer dan bij stellen die al negatief over de IVF-behandeling waren. In het geval van geen spijt hebben van de behandeling is de rapportage van de negatieve emotionele staat meer puur gekoppeld aan het gevoel rondom niet zwanger zijn geworden. Dit specifieke aspect met betrekking tot geen spijt hebben van de behandeling laat opnieuw zien dat zelfs als de vrouwen aangeven geen spijt te hebben van de IVF-behandeling, zij alsnog wel aangeven dat ze minder tevreden over hun leven zijn. Dit zegt des te meer over hun negatieve emotionele staat. Namelijk als zij aan zouden geven spijt te hebben van de behandeling, dan zou de negatieve emotionele staat die zij na de IVF-behandeling rapporteerden direct gekoppeld kunnen zijn aan de negatieve ervaring van de IVFbehandeling. Nu is de negatieve emotionele staat des te meer puur gekoppeld aan het besef

10 kinderloos te blijven. Uit de besproken onderzoeken is gebleken dat met name de vrouwen maar evengoed de mannen sterk lijden onder de onsuccesvolle IVF-behandeling. De vrouwen rapporteren meer depressiviteit, meer angst, en zijn in sterkere mate gespannen en verward ten opzichte van hun mannelijke partners. Ook op de deelaspecten boosheid, frustratie, angst, depressie en machteloosheid scoorden de vrouwen hoger dan de mannen. De ongewenst kinderloze vrouwen gaven aan dat zelfs als zij geen spijt hadden van de IVF-behandeling, zij alsnog minder tevreden waren over hun leven. Waar in deze paragraaf in werd gegaan op de psychologische korte termijn effecten van IVF-behandeling, zal de volgende paragraaf zich richten op de lange termijn effecten van ongewenste kinderloosheid. 2. De psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid op langere termijn Een positieve relatie tussen een passieve copingstrategie en niveaus van distress Als het een stel niet lukt via de natuurlijke weg zwanger te worden, kan gekozen worden voor medische interventie. De IVF-behandelingen zijn zwaar maar de stellen kiezen ervoor in de hoop zich aan het einde van deze behandelingen te kunnen verheugen op een prachtig en gezond kind. In de voorgaande paragraaf zijn verschillende psychologische gevolgen besproken van een onsuccesvolle IVF-behandeling. Met name vrouwen, maar ook mannen lijden hevig onder de onsuccesvolle behandelingen. Voor het eerst begint het echt tot de stellen door te dringen dat er een grote kans is dat zij waarschijnlijk nooit kinderen van zichzelf zullen hebben. Om de vraag wat de psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid zijn, te kunnen beantwoorden, wordt in deze deelvraag ingegaan op de psychologische lange termijn effecten van het niet hebben van biologisch eigen kinderen. In het onderzoek van Lechner, Bolman en van Dalen ( 2007) vulden 116 proefpersonen ( 75% vrouwen) de volgende vragenlijsten in; Utrechtse Coping List ( UCL), Social Support List ( SSL), Questionnaire on Experienced Health Complaints ( VOEG-21), Hospital Anxiety and Depression Scale ( HADS) en de Inventory of Complicated Grief Revised ( ICG-R). De originele Inventory of Complicated Grief ( ICG) schatte de mate van

11 verdriet, rouw (bereavement) na de dood van een geliefde. Voor deze studie was de vragenlijst aangepast aan het verdriet dat mensen voelen door hun ongewenste kinderloosheid. Dit onderzoek biedt een duidelijk overzicht van de verschillende vormen van distress die gekoppeld kunnen zijn aan de vastgestelde ongewenste kinderloosheid. Proefpersonen waren mensen die kinderen hadden willen hebben met hun partner maar hier door ongewenste onvruchtbaarheid niet toe in staat waren en inmiddels hun ongewenste kinderloosheid hadden erkend. In lijn met de resultaten van de voorgaande studies rapporteerden vrouwen meer klachten over de gezondheid dan mannen, meer angst/gespannenheid, meer depressieve symptomen en meer complicated grief. Ook lieten de resultaten zien dat wanneer gecontroleerd werd voor sekse en duur van de kinderloosheid, een passieve copingstijl en ontevredenheid over de sociale steun positief geassocieerd waren met klachten over de gezondheid, depressie, angst/gespannenheid en complicated grief. Het hebben van een actieve copingstijl zorgde juist voor minder depressie, angst/gespannenheid en complicated grief. Omdat het hanteren van een bepaalde copingstijl zo bepalend bleek voor de mate van ervaren distress wordt hier het volgende onderzoek besproken. In het onderzoek van Kraaij, Garnefski, & Vlietstra (2007) werden 62 stellen getest die definitief door biologische redenen geen kinderen kunnen krijgen. De stellen wisten inmiddels vijf jaar van hun onvruchtbaarheid. Het doel van de studie was om de relatie tussen eigenschappen van onvruchtbaarheid (hiertoe kunnen aspecten worden gerekend als; oorzaak, wel of niet nog bezig met behandelingen om zwanger te raken, de mate waarin de kinderwens bestaat) cognitieve copingstrategieën en mate van depressie te testen. De stellen vulden de volgende vragenlijsten in; The Symptom Check List (SCL-90, om de mate van depressie te schatten), en the Cognitive Emotion Regulation Questionnaire (CERQ, om de cognitieve copingstrategie te schatten). Twee jaar na de eerste meting (follow-up) werden de vragenlijsten nogmaals afgenomen. Vrijwel geen eigenschappen van onvruchtbaarheid bleken gerelateerd aan depressieve symptomen. De coping-strategieën self-blame, overdenken (rumination), catastropheren en positive reappraisal (gedachten over het koppelen van een positieve betekenis aan de gebeurtenis in termen van persoonlijke groei) bleken wel gerelateerd aan depressieve symptomen. Deze bevindingen suggereren dat interventies voor mensen die ongewenst kinderloos blijken, zich moeten richten op het ontwikkelen van cognitieve copingstrategieën. Het bleek dat de stellen hevig konden lijden onder de kinderloosheid, maar uit deze studie blijkt wel dat de manier waarop ermee werd omgegaan bepaalde in welke mate de stellen leden. Op deze manier bleek ook dat het lijden sterk verminderd zou kunnen worden als nieuwe manieren zouden worden aangeleerd om met de ongewenste kinderloosheid om te gaan. Het onderzoek bracht daarnaast net als de voorafgaande studies naar voren dat sekse gerelateerd is aan depressie bij ongewenste kinderloosheid; vrouwen rapporteerden zowel

12 tijdens de eerste meting als tijdens de follow-up (twee jaar later) meer depressieve symptomen dan mannen. Als er met de controlegroep (mensen uit de normale populatie) werd vergeleken, bleken vrouwen alleen depressiever dan de controlegroep tijdens follow-up en mannen bleken zowel bij het begin van de studie, als bij de follow up depressiever dan de controlegroep. Oftewel de ongewenst kinderloze mannen zijn ongeacht tijdstip depressiever dan de mannen uit de controlegroep, maar kinderloze vrouwen zijn vergeleken met de kinderloze mannen ongeacht tijdstip depressiever. Dit laat net als het onderzoek van Slade et al. (1997) naar voren bracht, zien, dat hoewel ongewenst kinderloze mannen hogere niveaus van distress rapporteren dan mannen uit de controlegroep, kinderloze vrouwen ongeacht tijdstip hogere niveaus van distress laten zien dan kinderloze mannen. Door de controlegroepen in vervolgonderzoek met elkaar te vergelijken, zou kunnen blijken of vrouwen in het algemeen meer geneigd zijn symptomen van distress te rapporteren dan mannen, of dat vrouwen daadwerkelijk meer distress ervaren door de ongewenste kinderloosheid dan mannen. Ongewenste kinderloosheid heeft een grote impact op het leven Hoewel in de voorafgaande studie duidelijk naar voren komt dat met name een passieve copingstrategie en ontevredenheid over de sociale steun kunnen leiden tot meer psychologische klachten, vonden Johansson & Berg (2005) vijf andere gevolgen van het fenomeen kinderloosheid. Van de acht vrouwen (alle vrouwen inmiddels langer dan zeven jaar onvruchtbaar) die werden geïnterviewd werden vijf vrouwen in 1995 geïnterviewd en nog eens drie vrouwen werden in 2002 geïnterviewd. Alle acht vrouwen hadden op het moment van het interview twee jaar daarvoor de IVF-behandeling gevolgd. Van de vrouwen werd gevraagd zo gedetailleerd mogelijk te vertellen over hun ervaring met ongewenste kinderloosheid. Dit leidde tot de volgende conclusies; kinderloosheid is een centraal aspect in het leven, IVF-behandeling is een positief en belangrijk deel van het leven, contact met andere mensen is geen belangrijk aspect in het leven, de hoop om zwanger te raken bestaat nog steeds en pogingen om andere centrale aspecten in het leven te vinden, bestaan nog steeds. Dit onderzoek brengt een paar tegenstrijdigheden met andere onderzoeken naar voren. De IVF-behandeling die deze vrouwen hebben gevolgd, werd of ze nou zwanger werden of niet positief ervaren, en voor deze vrouwen was sociaal contact niet belangrijk terwijl de studie van Lechner et al. (2007) naar voren brengt dat sociale steun heel bepalend is. De vrouwen in de studie van Johansson et al. (2005) trekken zich zelf bewust terug en praten nooit over de kinderloosheid. Dit zou juist ook kunnen betekenen dat kinderloze vrouwen eigenlijk wel behoefte hebben aan deze

13 steun maar uit schaamte of minderwaardigheidsgevoel alle contact vermijden en zeggen dit niet belangrijk te vinden. In dit geval zou er sprake kunnen zijn van cognitieve dissonantie; deze vrouwen denken dan ook écht dat ze het contact met anderen niet belangrijk vinden. Hoewel uit onderzoek enkele tegenstrijdigheden blijken, is het belangrijkste punt dat ook in deze studie naar voren komt dat de kinderloosheid een grote impact heeft op het leven. In het onderzoek van Daniluk & Tench ( 2007) maken 38 heterostellen individueel thuis vragenlijsten over de waarneming van de permanentie van hun biologische kinderloosheid, de beschikbaarheid van acceptabele opties, hun ervaren sociale steun, de waarde die wordt gehecht aan het nemen van kinderen, en hun subjectieve schattingen van hun fysieke gezondheid en emotioneel welzijn. Sommige vragen waren door de onderzoekers opgesteld en enkele bestaande vragenlijsten werden gebruikt. De copingstijl werd gemeten door middel van de Ways of Coping Scale (WOCS). De mate van distress werd gemeten aan de hand van de Symptom Check List (SCL-90). Tevredenheid met het huwelijk werd gemeten aan de hand van de Dyadic Adjustment Scale (DAS). Tevredenheid over het seksuele leven werd gemeten aan de hand van de Derogatis Sexual Functioning Inventory ( DSFI). Tevredenheid over het leven werd gemeten aan de hand van de Life Satisfaction Scale (LSS) en de mate van onzekerheid werd vervolgens gemeten aan de hand van de Rosenberg Self- Esteem Inventory ( RSE). Uit het onderzoek bleek dat mannen en vrouwen niet verschilden in hoe snel en goed zij zich konden aanpassen aan de definitieve kinderloosheid. In tegenstrijd met wat de voorgaande studies vonden, werd er geen sekseverschil in psychologische distress gevonden. De vier factoren die waren gerelateerd aan het slecht kunnen aanpassen aan de definitieve kinderloosheid waren: minder tevreden zijn met huwelijk, minder tevreden zijn met het seksleven, minder tevreden zijn over het leven, en minder zelfvertrouwen hebben. Hoewel Daniluk & Tench (1997) de eerste onderzoekers zijn die geen sekseverschil vinden in de mate van ervaren distress, is in de voorgaande studies duidelijk naar voren gekomen dat vrouwen heviger lijden onder de ongewenste kinderloosheid dan mannen. In het onderzoek van Wirtberg, Möller, Hogström, Tronstad & Lalos ( 2007) zal blijken hoe sterk de kinderloosheid jaren later nog steeds de levens van de vrouwen zeer negatief beïnvloed. In de studie van Wirtberg et al. ( 2007) worden 14 vrouwen geïnterviewd 20 jaar na

14 hun IVF-behandeling. Er werd gebruik gemaakt van diepte-interviews. Interessant om hierbij te benadrukken, is dat de effecten van de ongewenste kinderloosheid zoals de cijfers die lieten zien, maar ook zoals de vrouwen dat zelf rapporteerden, versterkte op het moment van het onderzoek, omdat de vrienden van de onderzochte vrouwen nu de fase betraden waarin zij grootouders werden. Uit de besproken onderzoeken komt naar voren dat ook op langere termijn de stellen zeer lijden onder de ongewenste kinderloosheid. Vrouwen rapporteerden meer klachten over de gezondheid dan mannen, meer angst/gespannenheid, meer depressieve symptomen en meer complicated grief dan mannen. Ook werd gevonden dat een passieve copingstrategie en ontevredenheid over de sociale steun positief geassocieerd waren met klachten over de gezondheid, depressie, angst/gespannenheid en complicated grief. Het hebben van een actieve copingstijl zorgden juist voor minder depressie, angst/gespannenheid en complicated grief. De coping strategieën self-blame, overdenken( rumination), catastropheren en positive reappraisal (gedachten over het koppelen van een positieve betekenis aan de gebeurtenis in termen van persoonlijke groei) bleken gerelateerd aan depressieve symptomen. Sekse bleek in elke studie gerelateerd aan depressie. Kinderloze mannen zijn over het algemeen depressiever dan de controlegroep, ongeacht tijdstip, maar kinderloze vrouwen zijn ongeacht tijdstip depressiever dan de kinderloze mannen. Zoals de voorgaande studies ook al aantoonden was voor alle vrouwen de kinderloosheid een zeer groot thema in het leven. Omdat blijkt dat de ongewenste kinderloosheid voor zowel vrouwen als mannen een enorme impact tot laat in het leven heeft, kan dit niet onopgemerkt blijven binnen de relatie. In de volgende paragraaf zal daarom dieper worden ingegaan op de psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid voor de relatie en het seksleven. 3. De psychologische gevolgen van kinderloosheid voor de relatie en het seksleven Hoe goed een relatie ook in elkaar zit, er bestaat een kans dat de psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid hun invloed zullen hebben op de relatie en het seksleven. Om de vraag te kunnen beantwoorden wat de verschillende psychologische

15 gevolgen van ongewenste kinderloosheid zijn, zal daarom in deze paragraaf gekeken worden of, en zo ja in welke mate de relatie en het seksleven onder de ongewenste kinderloosheid lijden. Symptomen van distress verminderen bij hoge niveaus van overeenstemming binnen de relatie Peterson, Newton & Rosen (2003) onderzochten de invloed van agreement op de mate van depressie en aanpassing aan de nieuwe situatie. Agreement werd in dit onderzoek geoperationaliseerd als de mate van overeenstemming binnen de relatie. Drie maanden vooraf aan het begin van de IVF-behandeling vulden de stellen de Beck Depression Inventory (BDI) en de Dyadic Adjustment Scale (DAS) in. Het onderzoek liet zien dat bij stellen die dezelfde mate van distress ervoeren de niveaus van gerapporteerde huwelijks-aanpassing (marital adjustment) hoger lagen dan bij stellen die verschilden in de mate van ervaren distress. Ook rapporteerden de vrouwen waarvan de partners dezelfde behoefte rapporteerden om kinderen te krijgen, meer tevredenheid over het huwelijk vergeleken met vrouwen wier partner een grotere behoefte rapporteerde om kinderen te krijgen. De mate van agreement was niet gekoppeld aan depressie bij mannen, maar wel bij vrouwen. Deze bevindingen benadrukten dat wanneer de beide partners dezelfde mate van distress ondervonden en waarbij de kinderwens voor beide partners even groot was, ze succesvoller met de impact van de onvruchtbaarheid konden omgaan. Echter deze studie mat de mate van distress vooraf aan de IVF-behandeling. Om ook in kaart te brengen wat de gevolgen na de erkende ongewenste kinderloosheid zijn voor de relatie en het seksleven, wordt hier een onderzoek besproken waarin het effect is gemeten anderhalf jaar na de IVF-behandeling. In het onderzoek van Sydsjö, Ekholm, Wadsby, Kjellberg & Sydsjö (2005) werden 45 stellen geïnterviewd. De eerste meting vond plaats 6 maanden na hun eerste IVF cyclus, en de tweede meting anderhalf jaar na hun eerste IVF-behandeling. De koppels hadden een stabiele relatie vooraf aan de behandeling en één jaar later. De meerderheid van de stellen was inmiddels geïnteresseerd in adoptie, 75% van vrouwen wilde doorgaan met IVFbehandelingen in vergelijking met 33 % van de mannen. De belangrijkste conclusie in dit onderzoek was dat de relatie niet leed onder de onsuccesvolle IVF-behandelingen. Deze studie mat echter een relatief kort termijn effect van onsuccesvolle IVF-behandelingen. Deze stellen hadden mogelijk nog hoop. Zij konden nog meer IVF-behandelingen ondergaan, of gaan adopteren. In de studie van Wirtberg, Möller, Hogström, Tronstad & Lalos (2007) worden de vrouwen 20 jaar na hun IVF-behandeling geïnterviewd en bleek wel dat de relatie

16 te lijden had gehad. De helft van de vrouwen was inmiddels gescheiden en bij alle vrouwen behalve één was het seksuele leven negatief beïnvloed. Het feit dat in de studie van Sydsjö, Ekholm, Wadsby, Kjellberg & Sydsjö (2005) een relatief kort termijn effect werd gemeten, zou een goede verklaring kunnen zijn voor het feit dat er (nog) geen problemen in de relatie en het seksleven bestonden. In het eerder besproken onderzoek van Slade et al. (1997) komt ook naar voren hoe de ongewenste kinderloosheid effect heeft op de relatie en het seksleven. Mannen konden zich beter aanpassen (Dyadic Adjustment Scale) aan de situatie en waren meer tevreden over de relatie (Golombok Rust Inventory of Sexual Satisfaction) dan vrouwen. Vrouwen scoorden lager op de DAS dan de controlegroep (vrouwen uit getrouwde stellen). Wat betreft de vrouwen bleek dat de niet zwangere vrouwen na follow-up (zes maanden later) minder tevreden waren met de relatie dan de inmiddels zwangere vrouwen. Ook rapporteerden zij meer ontevredenheid met betrekking tot de communicatie binnen de relatie en meer ontevredenheid met hun seksuele relatie. Voor de mannen werd hier ook gevonden dat de niet zwangere mannen na follow-up minder tevreden waren met de relatie, minder tevreden met de seksuele relatie en ook minder tevreden met de communicatie dan de zwangere mannen. Uit de voorgaande onderzoeken komt naar voren dat wanneer de beide partners dezelfde mate van distress ( agreement over de mate van distress) rapporteerden en waarbij de kinderwens voor beide partners even groot was, ze succesvoller met de impact van de onvruchtbaarheid konden omgaan. Vrouwen waren minder tevreden met het huwelijk en seksleven. Ook waren zij minder tevreden over de communicatie dan de inmiddels geslaagde vrouwen. Mannen rapporteerden ook minder tevreden te zijn met de relatie, het seksleven en de communicatie dan de inmiddels geslaagde mannen. De helft van de vrouwen was inmiddels gescheiden en bij alle vrouwen behalve één was het seksuele leven negatief beïnvloed. Conclusies In dit betoog werd getracht de volgende vraagstelling te beantwoorden; Wat zijn de psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid voor beide partners en hoe verschillen deze gevolgen tussen beide seksen? Er zijn vervolgens een aantal interessante bevindingen naar voren gekomen. Allereerst werd gevonden dat vrouwen meer distress dan mannen ervaren door de onsuccesvolle IVF-behandelingen (Slade et al. (1997) & Holter et al. (2006)). Slade et al.

17 vonden dat de niet zwanger geworden vrouwen depressiever, angstiger, meer gespannen en in sterkere mate verward waren dan de mannen. Holter et al. vonden dat de vrouwen vóór, tijdens en na de onsuccesvolle behandeling hogere niveaus van boosheid, frustratie, depressie en machteloosheid vertoonden dan de mannen. Voor en tijdens de behandeling vertoonden de vrouwen ook hogere niveaus van angst/gespannenheid dan de mannen. In het onderzoek van Hammarberg et al. (2001) werden alleen vrouwen onderzocht. Net als in de onderzoeken van Slade et al. (1997) en Holter et al. (2006) kwam naar voren dat de vrouwen sterk te lijden hadden onder de ongewenste kinderloosheid. Deze ongewenst kinderloze vrouwen rapporteerden minder tevreden te zijn met hun leven. Hammarberg et al. (2001) keken ook naar de ervaring van IVF-behandeling op zichzelf. Uit het onderzoek bleek dat de vrouwen als de behandeling onsuccesvol was geweest, wél kritischer en negatiever tegenover de behandeling stonden, maar ook dat zij géén spijt hadden van de behandeling. Toch waren het dezelfde vrouwen die minder tevreden over hun leven waren dan de inmiddels zwangere vrouwen. Dit brengt een interessante hypothese naar voren. Het zou kunnen zijn dat als de stellen een zeer negatieve ervaring rapporteren van de IVF-behandeling, zij daardoor ook negatief zijn over hun emotionele staat. Oftewel bij de vrouwen die geen spijt zeggen te hebben van de behandeling maar wel negatief over hun emotionele staat zijn, is deze emotionele staat meer puur gekoppeld aan het niet zwanger zijn geworden. In het geval van een stel dat rapporteert spijt te hebben van de behandeling is de rapportage van de emotionele staat mogelijk vertekend door de negatieve ervaring van de behandeling en kan er mogelijk minder gezegd worden over de emotionele staat rondom het niet zwanger zijn geworden. In vervolgonderzoek is het interessant om niet alleen naar de emotionele staat van de stellen te vragen, maar ook specifiek naar de ervaring van de behandeling op zichzelf en de mate van spijt dat het stel heeft van de onsuccesvolle behandeling. Zo kunnen de aspecten; negatieve ervaring en spijt van de behandeling en emotioneel negatieve staat door niet zwanger te zijn geworden gescheiden worden. Om een beter beeld te krijgen van hoe de zojuist besproken psychologische gevolgen zich op langere termijn ontwikkelen, werden een aantal onderzoeken besproken die zich hebben gericht op het lange termijn effect van de vastgestelde ongewenste kinderloosheid. De resultaten van deze onderzoeken wijzen uit dat de psychologische gevolgen ook op lange termijn bestaan. Vrouwen rapporteerden meer klachten over de gezondheid dan mannen, meer angst/gespannenheid, meer depressieve symptomen en meer complicated grief dan mannen (Lechner et al, 2007). Ook werd gevonden dat een passieve copingstijl en ontevredenheid over de sociale steun positief geassocieerd waren met klachten over de gezondheid, met depressieve symptomen, met angst/gespannenheid en met complicated grief. De coping strategieën self-blame, overdenken (rumination), catastropheren en positive reappraisal (gedachten over het koppelen van een positieve betekenis aan de

18 gebeurtenis in termen van persoonlijke groei) bleken positief gerelateerd aan depressieve symptomen (Kraaij et al.,2007). Sekse bleek in elke studie gerelateerd aan het ontwikkelen van depressieve symptomen door onsuccesvolle IVF-behandeling en vastgestelde ongewenste kinderloosheid. Kinderloze mannen zijn over het algemeen depressiever dan de controlegroep, ongeacht tijdstip, maar vrouwen zijn vergeleken met de mannen ongeacht tijdstip depressiever. Dit is een belangrijk punt omtrent de rapportage van depressieve symptomen. Vrouwen rapporteren in elke studie meer depressieve symptomen dan mannen, maar mannen rapporteren wél meer depressieve symptomen dan de controlegroep. Onderzoek zal moeten uitwijzen of vrouwen niet altijd meer depressieve symptomen rapporteren dan mannen. Johansson et al. (2005) vonden in lijn met de voorafgaande onderzoeken dat de ongewenste kinderloosheid voor de vrouwen een levensthema was welke het leven jaren later nog negatief beïnvloedden. Dezelfde conclusie kan getrokken worden uit het onderzoek van Wirtberg et al. (2007). Bij alle vrouwen had de kinderloosheid een sterke impact op het leven gehad. Danique & Tench ( 2007) vonden geen sekseverschil in psychologische distress, maar onderscheidden wel vier factoren die waren gerelateerd aan slecht kunnen aapassen aan de definitieve kinderloosheid. De stellen die minder tevreden waren met het huwelijk, minder tevreden waren met het seksleven, minder tevreden waren over het leven, en minder zelfvertrouwen hadden, konden zich minder goed aanpassen aan de definitieve kinderloosheid. In hoeverre de relatie en het seksleven te lijden hebben onder de onsuccesvolle behandelingen en ongewenste kinderloosheid bleek zoals Peterson en al. (2003) vonden, af te hangen van de mate van agreement. Wanneer de beide partners dezelfde mate van distress ondervonden en waarbij de kinderwens voor beide partners even groot was, konden de stellen succesvoller met de impact van de onvruchtbaarheid omgaan. Sydsjö et al. (2005) vonden in hun onderzoek als belangrijkste conclusie dat de relatie niet leed onder de onsuccesvolle IVFbehandelingen. Dit is in tegenstrijd met het onderzoek van Slade et al. (1997) waaruit bleek dat de niet zwangere vrouwen minder tevreden waren met het huwelijk en seksleven dan de inmiddels zwangere vrouwen. Ook waren deze vrouwen negatiever over de communicatie binnen de relatie. Hetzelfde gold voor de mannen. De onderzoeken van Slade et al. en Sydsjö et al. onderzochten de stellen op verschillende tijdstippen. Om een beter beeld te krijgen van de gevolgen van de onsuccesvolle IVF-behandeling en de vastgestelde ongewenste kinderloosheid voor de relatie en het seksleven zal hiernaar meer onderzoek moeten worden gedaan. Zoals eerder genoemd blijkt de mate van distress voor beide partners voor een groot deel af te hangen van de manier waarop zij er mee omgaan; coping strategieën (Kraaij et al.,2007). Een passieve copingstrategie is gerelateerd aan meer distress symptomen dan een

19 actieve copingstrategie. Ook is de ervaren sociale steun in de meeste gevallen van invloed op de ervaren mate van distress. Een factor die daarnaast van invloed lijkt voor het wel of niet ervaren van distress is agreement binnen de relatie. Als beide partners evenveel distress ervaren voelen zij zich beter over het huwelijk. De mate van depressie van de vrouw is afhankelijk van mate van agreement en ook van overeenstemming over de behoefte om een kind te krijgen. De vrouwen in de stellen waarvan de kinderwens van de man groter is, bleken depressiever (Peterson en al. (2003)). Uit de verschillende onderzoeken is gebleken dat ongewenste kinderloosheid en de IVF-behandelingen voor de getroffenen een leven lang een grote rol blijven spelen. In de onderzoeken komt duidelijk naar voren dat met name de vrouw op zowel korte termijn als lange termijn hevig te lijden heeft onder de ongewenste kinderloosheid. Belangrijk is het hierbij wel om in acht te nemen dat de mannen wier partners tijdens de behandeling niet zwanger werden alsnog hogere niveaus van distress rapporteerden dan de mannen uit een controlegroep. De symptomen van distress bij de man moeten daarom ook niet onderschat worden. Vervolgonderzoek zal moeten uitwijzen of mannen inderdaad lagere niveaus van distress ervaren door de onsuccesvolle behandelingen en vastgestelde ongewenste kinderloosheid dan vrouwen, of dat vrouwen in het algemeen meer geneigd zijn symptomen van distress te rapporteren. Hoewel de ongewenste kinderloosheid waarschijnlijk altijd een grote impact op het leven van de stellen zal hebben, kunnen veel van de negatieve psychologische gevolgen op zowel korte als lange termijn verminderd worden als beide partners bepaalde copingstrategieën aanleren, een sterke mate van sociale steun kunnen verwachten en zij ongeveer evenveel distress (agreement) ervaren door de ongewenste kinderloosheid. Discussie De verschillende besproken onderzoeken hebben alle geprobeerd een antwoord te vinden op deelaspecten van de vraag wat de psychologische gevolgen van ongewenste kinderloosheid zijn en hoe deze verschillen voor beide seksen. Een aantal onderzoeken mat het korte termijn effect, een aantal het lange termijn effect. Hoewel deze onderzoeken vaak zeer interessante resultaten opleverden, zijn er toch een aantal punten waardoor de resultaten in dit betoog kritisch bekeken moeten worden. Hier zullen een aantal kritiekpunten op de onderzoeken worden besproken. Allereerst onderzochten een aantal studies alleen vrouwen. Het is erg goed mogelijk

20 dat als mannen zouden worden onderworpen aan een diepte-interview, zij veel meer los zouden laten over hun emotionele staat, dan wanneer zij thuis een korte vragenlijst invullen. Daarnaast zijn de onderzoeken vaak met te weinig proefpersonen uitgevoerd, waardoor er eigenlijk niets gezegd kan worden over de resultaten. Pas als een grote groep hetzelfde onderzoek ondergaat, kunnen hier conclusies aan verbonden worden. Een derde kritiekpunt is dat de studies vaak retrospectief zijn, waardoor de stellen gevoelens van jaren geleden moeten terughalen. Deze gevoelens kunnen door verschillende aspecten inmiddels veranderd zijn. Een laatste kritiekpunt op de onderzoeken is dat de vragenlijsten in sommige studies vooraf aan de IVF-behandeling werd afgenomen. Ondanks de verzekering dat de antwoorden op de vragen geen invloed hadden op acceptatie voor de behandeling, is het goed mogelijk dat de stellen tijdens deze onderzoeken sociaal wenselijke antwoorden gaven. In vrijwel elk onderzoek dat beschreven staat in dit betoog komt naar voren dat de ongewenste kinderloosheid een zeer grote impact heeft op een groot deel van het leven. Het niet kunnen krijgen van een kind is een proces dat begint bij simpelweg zwanger proberen te worden en nog steeds sterk aanwezig is als je vrienden in de fase komen dat ze kleinkinderen krijgen. Aangezien ongewenste kinderloosheid een persoonlijk onderwerp is en er vaak een bepaalde mate van onzekerheden en schaamte bij komt kijken, levert een longitudinale studie de meest interessante resultaten op. Deze zou beginnen bij de IVF-behandeling en eindigt in de grootouder-fase, waarbij een semi-gestructureerd interview bij beide partners wordt afgenomen op verschillende tijdstippen ( afhankelijk van bepaalde fasen in het leven zoals begin IVF, tijdens IVF, eind IVF, 3 maanden na IVF, 6 maanden na IVF en 2, 5, 10 en 25 jaar later). Een ander optie voor vervolgonderzoek zou kunnen zijn dat de stellen een soort dagboek-schema invullen. Uitgebreide gevoelsbeschrijvingen zouden tijdrovend zijn maar als participanten elke week bepaalde gevoelens (en daarbij de mate waarin deze gevoelens aanwezig zijn) zouden aanstrepen, kan dit al interessante gegevens opleveren. Op deze manier is de studie niet retrospectief en kunnen de participanten direct hun gevoel aangeven wanneer dit aanwezig is. De besproken onderzoeken zijn allen correlationeel van aard. Hoewel dit ethisch misschien niet verantwoord is, zou het erg interessant zijn om toch eens een experiment op te zetten. Hierbij moet gedacht worden aan bijvoorbeeld 30 koppels die na afsluiting van onsuccesvolle IVF-behandeling direct opgevangen worden. Zij kunnen direct wekelijks en later maandelijks gesprekken hebben met specialisten, terwijl dit bij de andere 30 participanten niet wordt aangeboden. Mijn hypothese is dat de mensen die wel worden opgevangen, op langere termijn minder leed zullen ondervinden van hun ongewenste kinderloosheid.

21 Literatuur Cousineau, T. M., Domar, A. D., (2006). Psychological impact of infertility. Best Practice &Research Clinical Obstetrics and Gynaecology, 21 (2), Daniluk, J., Tench, E., (2007). Longterm adjustment of infertile couples following unsuccessful medical treatment. Journal of counselling and development, Volume 8. American Counseling Association. Holter, H., Anderheim, L., Bergh, & C., Möller, A. (2006). First IVF-treatment - short-term impact on psychological well-being and the marital relationship. Human Reproduction, 21 (2), Johansson, M., Berg, M. (2005). Women s experience 2 years after the end of in-vitro fertilization treatment. Nordic College of Caring Sciences, 19, Kraaij, V., Garnefski, N., & Vlietstra A. (2007). Cognitive coping and depressive symptoms in indefinite infertility; a prospective study. Journal of Psychosomatic Obstetrics and Gynaecology, 29 (1), Lechner, L., Bolman, C., & van Dalen, A., (2007). Definite involuntary childlessness: associations between coping, social support, and psychological distress. Human Reproduction, 22 (2), Peterson, B.D., Newton, C.R., Rosen, K.H. (2003). Examining Congruence Between Partners Perceived Infertility-Rated Stress and it s Relationship to Marital Adjustment and Depression in Infertile Couples. Family Process, 42 (2). Thia, E.W.H., Vo Thanh L.A. & Loh, S.K.E (2007). Study on psychosocial aspects and support of in-virto fertilization programme in an Asian Population. Singapore Med, 48 (1), Ramezanzadeh, F., Aghssa, M.M., Abedinia, N., Zayeri, F., Khanafshar, N., Shariat & M., Jafarabari, M. (2004). A survey of the relationship between anxiety, depression and duration of infertility. BMC Woman s Health, 4 (9).

22 Slade, P., Emery, J., & Lieberman, B.A. ( 1997). A prospective longitudinal study of emotions and relationships in in-vitro fertilization treatment. Human Reproduction, 12 (1), Sydsjö, G., Ekholm, K., Wadsby, M., Kjellberg, S., & Sydsjö A. (2005). Relationships in couples after failed IVF-treatment; a prospective follow-up studie. Human Reproduction, 20 (7), Wirtberg, B., Möller, A., Hogström, L., Tronstad, S.E., & Lalos, A. (2007). Life 20 years after infertiliteit treatment. Human Reproduction, 22 (2), Zhang, Z., Hayward, M.D. (2001). Childlessness and Psychological Well-being of older persons. Journal of Gerontology: SOCIAL SCIENCES, 56 (5), 311-S320.