delta aardrijkskunde voor vmbo bovenbouw module 4 Omgaan met natuurlijke hulpbronnen WERKBOEK VMBO KGT-EDITIE

Transcriptie

1 delta aardrijkskunde voor vmbo bovenbouw module 4 Omgaan met natuurlijke hulpbronnen WERKBOEK 3 4 VMBO KGT-EDITIE

2 module 4 Omgaan met natuurlijke Planner hulpbronnen Hieronder zie je welke paragrafen verplicht zijn voor jouw leerweg. In de eerste twee kolommen kun je een x zetten, wanneer je dit onderdeel inderdaad gaat doen. Overleg dit met je docent. In de kolom datum vul je in wanneer je de paragraaf klaar hebt. In de laatste twee kolommen kun je de score aangeven van de toetsen en de examentrainers. MODULE 4 BLZ & 8 verplicht voor leerroute datum score digitoets ORIËNTATIE KGT Planner KGT Oriëntatie ZOET WATER KGT Hoe groot is de wereldvoorraad zoet water? KGT 2 Is zoet water onmisbaar? KGT 3 Is zoet water een oorlog waard? (K)GT 4 Examentrainer Verdroging en verzilting van Nederland Eindtoets = = DUURZAAM GEBRUIK VAN ZOET WATER KGT 5 Waterwinning en watergebruik in Nederland KGT 6 Wat te doen? Maatregelen in het klein KGT 7 Wat te doen? Maatregelen in het groot score overig = (max. 26) (K)GT 8 Examentrainer De weg van het water = (max. 32) Eindtoets = = NATTE LANDEN, DROGE LANDEN (K)GT 9 Nederland en Bangladesh: te veel water? (K)GT 0 Israël en Egypte: te weinig water? (K)GT Hoe pakt Nederland de waterproblemen aan? (K)GT 2 Examentrainer De Zuiderzeepolders = (max. 28) Eindtoets = = VERRIJKINGSSTOF (K)GT 3 Verrijkingsstof Welke energiebronnen zijn er? (K)GT 4 Verrijkingsstof 2 Hoe gaat Nederland met energie om? Eindtoets = = PROEF OP DE SOM (KGT) 5 Aardrijkskunde in de praktijk Opdracht : Tekort aan drinkwater op Kreta Opdracht 2: Praktische opdracht (KGT) 6 Proefexamen Het Aralmeer, een milieuramp! = = (max. 4) SLOTSOM EN BEGRIPPEN Slotsom Eindtoets module 4 = = C Ga voor de ICT-onderdelen naar 2

3 Xxxxxxx Oriëntatie De titel van deze module is Omgaan met natuurlijke bronnen. Voordat je met de module start ga je kijken wat je al weet. DE OPENINGSPAGINA Bekijk de openingspagina van deze module in je handboek. a A Je ziet de stuwdam van Serre-Ponçon. Die stuwdam ligt in het land Frankrijk en het werelddeel Europa. b Bij de stuwdam is een elektriciteits- centrale gebouwd. c Het bouwen van stuwdammen heeft ook nadelen. Noem een nadeel van een stuwdam. Mensen moeten verhuizen. / Landschap gaat verloren. DE HOOFDVRAAG 2 De hoofdvraag bestaat uit twee delen: Hoe gaat de mens om met zijn belangrijkste natuur lijke hulpbronnen? In deze module gaat het daarbij vooral over de hulpbron water. Op welke manier kan de mens die natuurlijke hulpbronnen duurzaam gebruiken? 3 Hoe gaat de mens om met de hulpbron zoet water? De mens gaat zuinig om met de hulpbron zoet water. De mens is een watervervuiler. Eigenlijk is de mens nog steeds een waterverspiller. 4 Hoe kan de mens duurzaam gebruik maken van water? Bijv.: Door waterbesparing. / Door het voorkomen van watervervuiling. DE KRINGLOOP VAN HET WATER 5 Gebruik figuur. Kruis de zinnen aan die juist zijn. Met de letter A wordt de verdamping aangegeven. Met de letter C wordt de afstroming via het landoppervlak aangegeven. Met de letter G wordt de irrigatie aangegeven. A en B geven de korte kringloop van het water weer. Op deze figuur staat alleen de lange kringloop van het water afgebeeld. Bij D vindt de condensatie van waterdamp plaats. A E D B G C F HET OPFRISSEN VAN BELANGRIJKE BEGRIPPEN 6 Probeer in tweetallen deze puzzel op te lossen zonder gebruik te maken van de begrippenlijst. Vul de begrippen in op de juiste plaats; er kunnen spaties in voorkomen (figuur 2). Als je de juiste begrippen invult ontstaat er ook verticaal een belangrijk begrip in deze module figuur 2 het middendeel tussen oorsprong en monding van een rivier 2 als ecosystemen geheel of gedeeltelijk door de mens worden vernield 3 vervuiling van bodem en water met zure stoffen 4 als er te veel afval in de bodem, het water of de lucht komt 5 klimaat met koele zomers en zachte winters, en neerslag in het hele jaar 6 luchtlaag rondom de aarde 7 het gebied dat zijn wateroverschot afgeeft aan één hoofdrivier met zijrivieren 8 rivier die zijn water krijgt van zowel het smeltwater van gletsjers als van neerslag 9 stroom van warm zeewater vanuit de warmere gebieden naar koudere streken 0 water wegpompen uit land onder zeeniveau systeem waarin planten, dieren, lucht, bodem en water in een bepaald gebied elkaar nodig hebben en elkaar in evenwicht houden 2 toestand van de atmosfeer (temperatuur, neerslag en wind) op een bepaald moment en op een bepaalde plaats 3 het opmaken van grondstoffen en energiebronnen 4 het warmer worden van de aarde door de toename van koolzuurgas in de atmosfeer 5 stroom van koud zeewater vanuit de koudere gebieden naar warmere streken 6 gebied dat zijn water afvoert via een bepaald rivierstelsel 7 deel van een rivier bij de monding 8 grens tussen stroomgebieden 9 het deel van een rivier bij de oorsprong 20 ijsmassa die langzaam langs een helling naar beneden schuift HB INTRO BLZ. 20 figuur Kringloop van het water 3

4 Zoet water Hoe groot is de wereldvoorraad zoet water? MODULE 4 VERKENNING BIJ DE INTROTEKST Waarom wordt de aarde de blauwe planeet genoemd? Omdat de aarde vanuit de ruimte een blauwe kleur heeft. Het aardoppervlak is voor 7% met water bedekt. 2 A Welke oceaan zie je op HB bron? Atlantische Oceaan Indische Oceaan Grote Oceaan. HET REGIEM VAN EEN RIVIER 3 Rivieren zijn ontzettend belangrijk in de kringloop van het water. m 3 per seconde a In de grafiek (figuur 3) zie je het regiem van de Rijn of de schommelingen in de waterafvoer van de Rijn. b Aan het regiem kun je ook zien wat voor soort rivier het is. Kruis de juiste uitspraken aan. Een gletsjerrivier heeft in de zomer een forse waterafvoer. Een gemengde rivier heeft in de lente de laagste waterstand. Een regenrivier voert in de zomer minder water af dan in de winter. De Rijn is een echte gletsjerrivier. VERNIEUWBARE EN NIET-VERNIEUWBARE BRONNEN 5 Bekijk figuur 4. a De Nederlandse watervoorraad wordt aangevuld door de neerslag en de rivieren die ons land binnenstromen. b De watervoorraad wordt kleiner door: de verdamping; de uitstroom naar zee; het gebruik van water door de mens en natuur. c Een deel van onze watervoorraad ligt opgeslagen in het oppervlaktewater en het grondwater. Dit water wordt telkens weer aangevuld door de neerslag en de rivieren en is daarom vernieuwbaar. d Welk deel van onze watervoorraad is bijna niet vernieuwbaar? Het grondwater in diepe gesteentelagen. Rijn Maas 8400 overige rivieren/beken 3000 * grondwater dieper dan 00 m neerslag opslag oppervlaktewater ondiep grondwater verdamping *grondwater uit diepe gesteentelagen directe uitstroom naar zee 9200 koelwater elektrische centrales 5640 direct gebruik (voor een deel koelwater in industrie) vernieuwbaar water niet-vernieuwbaar water figuur 4 De Nederlandse watervoorraad in miljoen m³ j f m a m j j a s o figuur 3 Afvoercijfers van Rijnwater bij Lobith in m³ per seconde, Gebruik HB bron 3. a Op aarde bevindt zich 97,27 procent van al het water in de zeeën en oceanen. b Op aarde is 2,73 procent van het water zoet. c Daarvan is 2, procent opgeslagen in het pool- en gletsjerijs. d De mens haalt zijn drinkwater vooral uit grondwater en oppervlaktewater. 0 d Deze beide bronnen bevatten samen 0,629 procent van de wereldvoorraad water. n BROEIKASEFFECT 6 Gebruik HB bron 4. a Wat valt je op als je de foto van de ijskap van 979 vergelijkt met die van 2003? De ijskap op de Noordpool is kleiner geworden. b Metingen op de Noordpool tonen aan dat de temperatuur op de Noordpool tussen 979 en 2003 met bijna drie graden is toegenomen. Dit wordt toegeschreven aan het broeikaseffect. Leg met behulp van HB bron 5 uit hoe het broeikaseffect ontstaat. Door de toename van allerlei gassen in de atmosfeer wordt de warmte die de aarde uitstraalt, weer teruggekaatst. Daardoor wordt de aarde opgewarmd. 4

5 Computerles t/m 3. c Vooral de emissie van koolzuurgas is verantwoordelijk voor het broeikaseffect. Dit gas komt vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen zoals aardolie en aardgas. Door welke menselijke activiteiten komt veel koolzuurgas vrij? Elektriciteitsproductie, verkeer en vervoer, verwarming van woningen, aandrijven van machines in de industrie, enzovoort... HB LEERTEKST BLZ. 2 TOEPASSING KRINGLOOP VAN HET WATER 7 Gebruik figuur 5. figuur a Kruis de juiste uitspraken aan: Het rechtergedeelte van figuur 5 geeft de korte kringloop weer. Er valt meer neerslag in zee dan op het land. Ongeveer 30% van het zoete water zit opgeslagen in het grondwater. b Er verdampt op het landoppervlak minder water dan er valt. Geef hiervoor een oorzaak. Dit komt door de afstroming van water over het oppervlak / door de uitstroming van grondwater naar zee. c Aan zoet water is op aarde geen gebrek, zegt Britt tijdens haar spreekbeurt. Er is ruim voldoende zoet water. Jeroen is het niet met haar eens. De totale hoeveelheid zoet water mag dan ruim voldoende zijn, dat wil niet zeggen dat alle mensen over voldoende zoet water kunnen beschikken. Geef een argument dat Jeroen kan gebruiken om zijn standpunt te verdedigen. Bijv.: Het beschikbare water is ongelijk over de aarde verspreid. / Niet al het grondwater is bereikbaar. / Er wonen mensen in droge gebieden. 5 neerslag op land: km 3 4. verdamping vanuit de vegetatie verdamping vanaf landoppervlak: km3 bestaande uit: 3. verdamping vanuit de bodem zeeën: 97,5% van al het water. verdamping vanuit neerslag 2. verdamping vanuit meren en rivieren De kringloop van het water atmosfeer: 0,00% van al het water en 0,04% van al het zoet water rivieren: 0,000% van al het water en 0,0% van al het zoet water grondwater: 0,68% van al het water en 30,5% van al het zoet water meren: 0,0% van al het water en 0,26% van al het zoet water verplaatsing wolken van boven zee naar boven land km3 biosfeer: 0,00004% van al het water verdamping vanuit oceanen en zeëen km3 neerslag op oceanen en zeeën km3 WATERVOORRAAD EN WATERVERBRUIK 8 Gebruik figuur 4. a Reken uit: jaarlijkse neerslag jaarlijkse verdamping = = miljoen m³ water. b Reken uit: jaarlijkse aanvoer door Rijn + Maas + overige rivieren = = miljoen m³ water. c De totale hoeveelheid vernieuwbaar water in Nederland is de optelsom van de uitkomst van 8a + 8b = miljoen m³. 9 A Gebruik de kaart De Aarde Jaarlijkse neerslag. In welk streken is de kwetsbaarheid van de voedselvoor ziening door een groeiend tekort aan water het grootst? A Gebieden met een gele kleur. B Gebieden met een lichtblauwe kleur. C Gebieden met een donkerblauwe of paarse kleur. BEANTWOORD DE VRAAG VAN DE PARAGRAAF 0 a De hoeveelheid zoet water op aarde is beperkt voldoende ruim voldoende overvloedig. b Motiveer het antwoord dat je bij a hebt gegeven. Bijv.: het is afhankelijk van het gebied waar iemand zich bevindt of de manier waarop met het water wordt omgegaan. EXTRA ALS HET WARMER WORDT In 2005 is het klimaatverdrag van Kyoto van kracht geworden. Dit verdrag moet wereldwijd het broeikaseffect aanpakken. Waarom verwachten veel mensen niet veel van dit verdrag? Omdat belangrijke industrielanden zoals de VS, China, India en Japan het verdrag niet getekend hebben. 2 Britt doet in haar spreekbeurt de volgende uitspraak: Het opwarmen van de atmosfeer heeft grote gevolgen voor de kringloop van het water, maar heeft geen enkel gevolg voor de totale watervoorraad op aarde. Jeroen is het niet met Britt eens. Hij zegt: Als het warmer wordt, stijgt de zeespiegel omdat er landijs zal smelten. Als straks de zeedijken doorbreken vanwege de stijgende zeespiegel wil ik jou nog wel eens horen met je verhaal dat de waterhoeveelheid niet toeneemt. Britt blijft bij haar uitspraak. Geef een argument dat zij gebruikt om Jeroens ongelijk aan te tonen. Als ijs water wordt, verandert er niets aan de totale hoeveelheid water op aarde. HB 2 INTRO BLZ. 22 5

6 Zoet water 2 Is zoet water onmisbaar? MODULE 4 6 VERKENNING BIJ DE INTROTEKST Water is goud waard, lees je in de introtekst. Wat wordt daarmee bedoeld? A De goudzoekers verdienden geld als water. B Door irrigatie wordt er op de landbouwbedrijven flink wat geld verdiend. C Irrigatie kost gigantisch veel geld. D Bij het delven van goud heb je veel water nodig. 2 a In de tabel zie je de neerslag per jaar (van juli tot en met 30 juni) in het Modesto Irrigation District. Maak in figuur 6 met deze gegevens de staafgrafiek af. Jaar 93/94 94/95 95/96 96/97 b Gemiddeld valt er 365 mm neerslag per jaar in het Modesto Irrigation District. In welke jaren was er waarschijnlijk veel irrigatie nodig? , , , , , , c Waarom heb je deze jaren gekozen? In deze jaren is er minder neerslag gevallen dan gemiddeld. d Gebruik HB bron 6. Het water dat in droge perioden via de irrigatiekanalen op het land wordt gebracht, is opgesla- en het gen in het Lake Don Pedro Modesto Reservoir. Neerslag 253 mm 59 mm 389 mm 343 mm Bron: 97/98 MID mm neerslag in millimeter Jaar 98/99 99/00 00/0 0/02 02/03 Neerslag 270 mm 42 mm 330 mm 267 mm 239 mm 0 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/0 0/02 02/03 figuur 6 VERBRUIKERS VAN ZOET WATER 3 Gemiddeld gebruiken we 25 liter (drink)water per persoon per dag. Waarvoor heb je dat water nodig? Koken, bad, douche, toilet, drinkwater, schoon maken, tuin. 4 a In de industrie wordt zoet water op verschillende manieren gebruikt. Vul de volgende woorden op de juiste plaats in: afvalwater proceswater koelwater Bij de productie van bijvoorbeeld staal is veel water nodig om het hete staal af te koelen: koelwater. Bij de productie van allerlei chemische producten worden de afvalstoffen opgelost in water afgevoerd: afvalwater. Bij het maken van bijvoorbeeld suiker is veel water nodig bij het productieproces: proceswater. b De industrie gebruikt hoofdzakelijk zoet water. Wat zijn de redenen? Bij gebruik van zout water blijft het zout na verhitting niet wel in de installaties achter. Zout water kan meer minder afvalstoffen opnemen. Zout water kan niet wel achterblijven in de smaak van voeding. 5 Ook in de landbouw wordt veel water gebruikt. a In droge perioden wordt water op het land gebracht door middel van irrigatie of beregening. Wat is het verschil? Bij irrigatie wordt het water via kanaaltjes op het land gebracht. Bij beregening wordt water met grote pompen over het land gesproeid. b Niet al het water dat op het land gebracht wordt, komt bij de planten terecht. Door de zonnewarmte verdampt een flink deel van het water vooral in warmere koudere natte droge gebieden. MILIEUGEBRUIKSRUIMTE 6 Kruis de juiste zinnen aan. Aardolie, vis en hardhout zijn natuurlijke hulpbronnen. Zoet water is geen natuurlijke hulpbron. De voorraden aan natuurlijke hulpbronnen op aarde zijn onbeperkt. Als we het hebben over de milieugebruiksruimte van zoet water, dan kan de mens daar onbeperkt gebruik van maken. Sterk vervuild water betekent een verkleining van de milieugebruiksruimte voor zoet water. Als de mens zowel de vernieuwbare als de niet-vernieuwbare voorraden zoet water opmaakt, dan wordt de milieugebruiksruimte kleiner. HB 2 LEERTEKST BLZ. 23 TOEPASSING

7 Computerles t/m 3. HET WATERGEBRUIK 7 Zet voor de volgende zinnen een T als er sprake is van een toename van het watergebruik en een A als sprake is van een afname. A Het gebruik van waterbesparende apparaten T De toename van de wereldbevolking T De groeiende welvaart, waardoor er meer producten worden gekocht 8 Bekijk figuur 7. Vul in óf streep het foute antwoord door. In Nederland wordt gemiddeld 6% van de vernieuwbare voorraden zoet water gebruikt. Ook in Ethiopië, Canada en Argentinië is ruim voldoende zoet water voorhanden. Egypte heeft maar net voldoende water. Sommige landen gebruiken meer water dan ze eigenlijk aan vernieuwbare voorraden bezitten zoals: Saudi-Arabië, Libië en Katar. Om aan voldoende water te komen moeten deze landen hun vernieuwbare niet-vernieuwbare voorraden zoet water aanspreken. Deze voorraden zitten niet zo diep diep in de ondergrond en worden wel nauwelijks aangevuld door de neerslag. Ethiopië Canada Argentinië Nederland Egypte Saudi-Arabië Libië Katar 2% 2% 3% 6% 97% 00% 64% 374% 663% 2 Gebruik figuur 7. Een land als Saudi-Arabië probeert met behulp van speciale installaties van zeewater zoet water te maken (ontzilting). Waarom heeft Saudi- Arabië hier veel geld voor over? Er is in Saudi-Arabië een groot tekort aan zoet water. BEANTWOORD DE VRAAG VAN DE PARAGRAAF 3 Zoet water is onmisbaar omdat eigen antwoord. EXTRA VERDELING VAN HET WATERGEBRUIK IN DE WERELD 4 Gebruik figuur 8. a In de eerste kolom zie je de verdeling van het gebruik van zoet water op wereldniveau. Het watergebruik is niet op alle plaatsen in de wereld hetzelfde. Zet onder de juiste kolom: Europa, Afrika. b Waarom heb je deze keuze gemaakt? Europa heeft veel industrie. / In Afrika is weinig industrie en werkt het overgrote deel van de bevolking in de landbouw. figuur 7 De verhouding tussen het werkelijke watergebruik en de omvang van de vernieuwbare voorraden zoet water 9 Waarom hebben elektriciteitscentrales veel koelwater nodig (HB bron 9)? Bij het opwekken van elektriciteit komt veel warmte vrij. 0 A Welke producten worden verbouwd in de geïrrigeerde gebieden van Californië? KB: tarwe, groente, fruit, wijnbouw, katoen, citrusvruchten. / GB: granen, katoen, citrusvruchten. a C Zoek met behulp van internet nog drie andere irrigatiedistricten in Californië op. Imperial Irrigation District, Oakdale Irrigation District, Vista Irrigation District. b Er wordt in de verschillende districten niet alleen irrigatiewater geleverd. Wat nog meer? Drinkwater en elektriciteit. wereld Europa Afrika legenda: figuur 8 Waterverbruik naar groepen gebruikers HB 3 INTRO BLZ. 24 huishoudens industrie landbouw 7

8 Zoet water 3 Is zoet water een oorlog waard? MODULE 4 VERKENNING BIJ DE INTROTEKST De introtekst gaat over de watervoorziening in het Midden-Oosten. Welke landen van het Midden-Oosten worden in de tekst genoemd. Turkije, Syrië, Irak. 2 Waarom wordt water in het Midden-Oosten ook wel het witte goud genoemd? Voldoende zoet water is belangrijk voor de ontwikkeling van een land. Zoet water is tegen hoge prijzen te verkopen. Er is veel water nodig om het zwarte goud (olie) uit de grond te halen. 3 A Gebruik figuur 9 en de atlas. a In de vierde klas van het Dr. Knippenbergcollege in Helmond wordt in de aardrijkskundeles een waterrechtbank nagespeeld. Rob treedt op namens Irak en voert argumenten aan die de aanspraak op 43% van het water figuur uit de Eufraat door Irak moeten rechtvaardigen. Geef een argument dat Rob kan gebruiken. 40% van het stroomgebied van de Eufraat ligt in Irak. b Katja kijkt naar de tabel en vindt dat Rob ongelijk heeft. Geef een argument dat Katja gebruikt om de aanspraken van Irak om meer water te weerleggen. De watertoevoer aan de Eufraat vanuit Irak bedraagt maar %. Land Turkije Irak Syrië Saudi-Arabië 9 Deel stroomgebied van de Eufraat 28% 40% 7% 5% Watertoevoer aan de Eufraat 88% % 0% % Aanspraak op water uit de Eufraat 35% 43% 22% 0% VERDROGING OF VERWOESTIJNING 4 Gebruik bij de volgende vragen HB bron 4. a Alle landen van HB bron 4 laten een daling zien van de beschikbare hoeveelheid water per persoon per jaar tussen 955 en 990. Geef mogelijke oorzaken voor de daling van de beschikbare hoeveelheid water per persoon. De beschikbare hoeveelheid water neemt af. De bevolkingsgroei. b Welke landen die nu nog voldoende water hebben, krijgen in 2025 te maken met een voortdurend watertekort? Libië, Egypte, Syrië, Libanon. 5 Steeds meer landen van West-Europa hebben te kampen met verdroging. De grondwaterspiegel daalt, waardoor er schade ontstaat aan natuurgebieden. Zet de volgende oorzaken van de verdroging bij de juiste tekening (figuur 0): snelle afvoer van het regenwater via het riool drinkwaterwinning ontwatering van landbouwgrond door drainage beregening in de landbouw. beregening in de land bouw figuur 0 6 a Gebruik HB bron 5. Bij overbeweiding grazen er te weinig veel dieren in een gebied. De planten kunnen zich niet meer herstellen. In de natte droge gebieden kunnen de woestijnen zich daardoor uitbreiden. Vooral gebieden die direct niet direct aan een woestijn grenzen, zijn kwetsbaar. Deze ernstige vorm van verdroging noemen we verwoestijning. Verwoestijning komt in Europa veel weinig voor. b A Welke gebieden in Europa hebben te kampen met verwoestijning? Zuidoost-Spanje, het zuiden van de Oekraïne. VERZILTING 7 a Bij de watersnoodramp van 953 overstroomde een groot deel van Zuidwest-Nederland. Wat was het gevolg voor de bodem? Sterke verzouting (of verzilting) van de bodem door het zeewater. b In de warme gebieden van de wereld ontstaat verzilting van de bodem op een andere manier. De verdamping is in deze gebieden laag hoog en de afwatering slecht goed. Grondwater stijgt op zakt weg tussen de bodemdeeltjes. De zouten van dat water blijven direct onder de oppervlakte achter. De planten zullen daardoor beter slechter groeien. Bij irrigatie in deze gebieden neemt het risico van verzilting toe af. Je kunt verzilting voorkomen door veel weinig irrigatiewater op de oppervlakte te brengen. De bodem wordt dan goed doorspoeld. Ook drainage is een oplossing. Het grondwater wordt daardoor sneller langzamer afgevoerd. snelle afvoer van het regenwater via het riool HB 3 LEERTEKST BLZ. 25 drink waterwinning ontwatering van landbouwgrond door drainage 8

9 Computerles t/m 3. LEREN DENKEN MET AARDRIJKSKUNDE GRENSCONFLICTEN 8 a Lees het krantenbericht over de bouw van de Ilisudam in de Tigris (figuur ) en bekijk figuur 2. b Bij het lezen komen er waarschijnlijk allerlei vragen bij je op. Noteer op een apart blaadje de vragen die bij je opkomen. Gebruik daarvoor een apart blaadje. Vele internationale banken hebben besloten geen geld te lenen voor de bouw van deze omstreden dam. Toch blijft Turkije vastbesloten haar plan uit te voeren ondanks twijfels van deskundigen aan het nut van de dam. De Tigris voert immers grote hoeveelheden modder mee. Het stuwmeer zal binnen vijftig jaar al voor een belangrijk deel gevuld zijn met zand en slib. Ilisudam in Tigris omstreden! Het zuidoosten van Turkije wordt grotendeels bevolkt door de Koerden. In dit gebied wil de Turkse regering de Ilisudam bouwen. Deze dam maakt deel uit van het Grand Anatolian Project. De dam is op 65 kilometer van de Syrische grens gepland. Er wordt tevens de grootste waterkrachtcentrale van het land gebouwd. De gevolgen van de bouw van de dam zijn enorm. Zo zal een gebied van 33 km² onder water komen. Dit is vergelijkbaar met een vijfde deel van de provincie Utrecht. Daarbij gaan grote stukken vruchtbare landbouwgrond verloren. Vijftien kleine steden en 52 dorpen zullen onder water verdwijnen. Ook het historische Kasankeyf met archeologische vondsten van wel jaar oud. Het is tevens een belangrijk godsdienstig centrum en het middelpunt van de Koerdische cultuur. Zeker honderd historisch waardevolle grotwoningen in de omgeving van Kasankeyf zullen onder water lopen. Ongelooflijk waardevol werelderfgoed dreigt hier verloren te gaan. Naar schatting mensen zullen gedwongen worden om te verhuizen, veelal arme Koerden. Er zijn geen mogelijkheden tot herhuisvesting. Over de bouw van de dam is geen overleg gevoerd met de leiders van de Koerden. De Koerden denken dat de Turkse regering met de bouw van de dam meer greep krijgt op hun woongebied. Voor de Koerden zullen de leefomstandigheden niet verbeteren. Ook heeft de aanleg van de Ilisudam enorme gevolgen voor het milieu. De kwaliteit van het water zal afnemen. De gebieden die geïrrigeerd worden zullen langzaam verzouten. Ook is de verminderde waterafvoer een ramp voor de unieke moerasgebieden in de monding van de Tigris in Irak. figuur Istanbul Koerdisch gebied figuur 2 CYPRUS Middellandse Zee Caïro EGYPTE Ankara TURKIJE Beirut LIBANON ISRAËL PAL. Jeruzalem Gaza Damaskus Amman JORDANIË Zwarte Zee 9 G 8b In vraag 8b kreeg je opdracht vragen op te schrijven die bij je opkwamen bij het lezen van het krantenbericht (figuur ). Bespreek met twee klasgenoten welke vraag je aan de hele klas wilt voorleggen. Eigen antwoord SYRIË SAUDI- ARABIË Hasankeyf 0 a A Zoek in de atlas naar twee andere voorbeelden van grensconflicten. b G Leg de voorbeelden voor aan de klas. Kies twee voorbeelden en bespreek die uitgebreider. c Welke aardrijkskundige oorzaken spelen bij de gekozen voorbeelden een rol van betekenis? d Spelen niet-aardrijkskundige motieven ook een rol? Zo ja, welke? IRAK GEORGIË Ilisudam Eufraat Tbilisi ARMENIË Tigris Jerevan Bagdad AZERBEIDZJAN KOEWEIT Koeweit IRAN Bakoe Kaspische Zee Teheran Perzische Golf De Turkse regering zegt geen politieke redenen voor de bouw van de dam te hebben. Maar Turkije heeft over de aanleg van deze dam geen overleg gevoerd met de landen die ook afhankelijk zijn van de Tigris: Syrië en Irak. Het afsnijden van de watervoorziening heeft voor hen grote gevolgen. Irak heeft al met oorlog gedreigd als de watervoorziening in gevaar komt. COMPUTERVRAGEN C Maak de digitale eindtoets van, 2 en 3 en noteer je score op de studiewijzer. HB 4 EXAMENTRAINER 9

10 Zoet water 4 Examentrainer Verdroging en verzilting van Gebruik de bronnen uit het handboek en de atlas als dat nodig is. Schrijf je antwoorden op een apart antwoordblad. p Van de totale oppervlakte van Nederland is 2% meer of minder aan het verdrogen. Welke zin is juist als je naar HB bron 6 kijkt? I Tussen 960 en 2000 is de grondwaterspiegel steeds blijven dalen. II De laatste tientallen jaren blijft de daling van de grondwaterspiegel schommelen rond de 30 centimeter. p 2 Gebruik HB bron 7. In welke provincies is er sprake van een sterke verdroging? A Noord-Brabant, Overijssel, Drenthe en Utrecht. B Friesland, Overijssel, Noord-Brabant en Drenthe. C Overijssel, Noord-Brabant, Utrecht en Flevoland. 2p 3 De grafiek van figuur 3 geeft een voorbeeld van de manier waarop de grondwaterstand in beekdalen door het jaar heen verloopt. Beekdalen zijn in verhouding natte gebieden. Hieronder staan twee uitspraken naar aanleiding van de grafiek. Neem de nummers I en II over op je antwoordblad en zet erachter of de uitspraak juist is of onjuist. I Het grondwaterpeil was vroeger hoger dan nu. II In de maand maart was de grond vroeger vaak te nat om te bewerken. cm +/- maaiveld jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec figuur 3 Grondwaterstanden in beekdalen door het jaar heen MODULE Grondwaterstand: historisch huidig -60 2p 4 Neem de nummers I en II over op je antwoordblad en zet erachter of de uitspraak juist is of onjuist. I Perioden van droogte komen in Nederland soms voor in het zomerseizoen. II Bij droogte of verdroging heb je het eigenlijk over hetzelfde. 4p 5 Gebruik HB bron 8 en 9. Schrijf de nummers 8 en 9 onder elkaar op je antwoordblad. Zet achter iedere bron de oorzaak die erbij hoort. Kies uit: drainage beregening ontwatering drinkwaterwinning p 6 Gebruik HB bron 20. De verdroging in Nederland wordt voor 60% veroorzaakt door: A drinkwaterwinning. C industrie. B landbouw. D toename bebouwd oppervlak (onder andere wegen en steden). p 7 Lees de tekst van figuur 4 en bekijk HB bron 2. Welke uitspraak is niet juist? A De Nederlandse regering slaagt er nauwelijks in de verdroging terug te dringen. B Er is in veel gebieden (nauwelijks) iets ondernomen om de verdroging te gaan. C In Noord-Brabant is niets gedaan tegen de verdroging. Vanaf 990 vond ook de regering dat er iets tegen de verdroging gedaan moest worden. Ten opzichte van 985 moest in 2000 de verdroging met 25% teruggedrongen zijn. In 2040 zou 40% van de verdroogde gebieden hersteld moeten zijn. In 2000 werd berekend dat er tot dan toe slechts 3% hersteld was. 0 figuur 4

11 Nederland (K)GT p 8 In welke provincie is volgens HB bron 2 in verhouding tot de oppervlakte verdroogd gebied het meest gedaan om de verdroogde gebieden te herstellen? p 9 In welke provincie is volgens HB bron 2 in verhouding tot de oppervlakte verdroogd gebied door de regering het minst gedaan tegen de verdroging? 2p 0 Bij alle ruimtelijke plannen en besluiten is sinds 200 de watertoets verplicht. Het is een verbindende schakel tussen ruimtelijke ordening en waterbeheer. Alle plannen moeten getoetst worden op mogelijke wateroverlast, gevolgen voor de waterkwaliteit en verdroging. Een boer wil zijn grasland in een beekdal niet meer gebruiken voor zijn vee maar als camping. Omdat het erg drassig is, wil hij de grondwaterspiegel verlagen. Krijgt deze boer hier toestemming voor? Verklaar je antwoord. p Bekijk de bronnen over de Groote Peel in het handboek en de figuren 5 t/m 7. Waarom wordt er veel energie en geld gestopt in het behoud van Nationaal Park de Groote Peel? 3p 2 Op HB bron 26 zie je drie situaties in de ontwikkeling van de Groote Peel: a, b en c. Zet op je antwoordblad de letters a t/m c onder elkaar. Zet de nummers van de teksten I t/m III uit figuur 5 achter de letter van de juiste situatie. I Door drainage en beregening daalt het grondwaterpeil onder de landbouwgebieden rond de Groote Peel. Tussen het grondwaterpeil van de Groote Peel en de landbouwgronden zit daardoor een verschil van anderhalve meter. Het water van het hoogveengebied sijpelt daardoor weg naar de omgeving. Het veen sterft langzaam af door gebrek aan water. II Door het vasthouden van het water in het hoogveengebied is de grondwaterspiegel gestegen. Het grondwater wordt vastgehouden door middel van dammen en een hoog slootpeil door stuwen. In de landbouwgebieden direct rond de Groote Peel mag geen beregening en drainage toegepast worden. III Deze landbouw heeft weinig gevolgen voor de grondwaterstand van het hoogveen. Het veenmos groeit uitstekend. figuur 5 p 3 Bij welke HB bron hoort het stukje tekst van figuur 6? Maatregelen tegen verdroging de Groote Peel Om de verdroging van nationaal park de Groote Peel tegen te gaan moet vooral in de zomer extra water uit de omliggende kanalen worden aangevoerd. Het Noord-Limburgse Waterschap Peel en Maasvallei heeft daaraan woensdag zijn goedkeuring gegeven. De totale kosten voor het op peil houden van de grondwaterstand in en rond het Limburgse deel van het natuurgebied bedragen ruim vier miljoen euro. figuur 6 2p 4 Welke situatie van HB bron 26 past bij het krantenbericht van figuur 7? A De situatie op HB bron 26a. B De situatie op HB bron 26b. C De situatie op HB bron 26c. Rechter stopt pompen Peelwater MAASTRICHT De provincie had twee agrarische ondernemers in Meijel en Nederweert geen vergunning mogen geven voor het onttrekken van extra grondwater in de bufferzone rond De Groote Peel. De rechter kwam tot deze uitspraak in een rechtzaak die aangespannen is door de milieuorganisatie Behoud de Peel. De provincie had moeten onderzoeken welke effect de onttrekking van grondwater heeft op de grondwaterstand in het gebied. Vrij naar: De Gelderlander, 6 november 2004 figuur 7 3p 5 Brak water is zoet water vermengd met zout water. In de dwarsdoorsnede van West-Nederland in HB bron 27 zijn de begrippen zoet water, zout water en brak water vervangen door de cijfers, 2 en 3. Zet de cijfers, 2 en 3 onder elkaar op je antwoordblad en zet achter het cijfer de juiste soort water. HB 5 INTRO BLZ. 28

12 Duurzaam gebruik van zoet water 5 Waterwinning en watergebruik in Nederland MODULE 4 VERKENNING BIJ DE INTROTEKST a Welke voordelen heeft de aanpak van de watervervuiling bij de bron voor de chipsfabrikant? Vermindering van het watergebruik Hergebruik zetmeel en schilafval Vermindering kosten lozing afvalwater b Wat weerhoudt fabrikanten om op deze aanpak over te schakelen? De hoge kosten. c Op langere termijn is deze aanpak ook in het voordeel van de fabrikant. Waarom? Eerst worden de kosten terugverdiend, later meer winst DRINKWATER 2 A Gebruik de atlaskaart over de herkomst van drinkwater in Nederland, (GB drinkwatervoorziening) en HB bron 29. Wat is juist als het gaat over de herkomst van drinkwater? In het grootste deel van Nederland wordt: A drinkwater gewonnen uit grondwater. B drinkwater gewonnen uit oppervlaktewater. C drinkwater uit spaarbekkens gehaald. 3 A Gebruik de atlaskaart over de herkomst van drinkwater in Nederland (GB drinkwatervoorziening) en HB bron 33. Op welk moment zal er water uit de spaarbekkens worden gebruikt? Bij een watertekort of als het rivierwater te sterk vervuild is. 4 In de jaren negentig van de vorige eeuw hebben drinkwaterbedrijven diverse acties gevoerd om zuiniger om te gaan met drinkwater. Zijn deze acties succesvol geweest als je kijkt naar figuur 8? Ja Nee, omdat het waterverbruik tussen 992 en 200 per persoon met ongeveer 9 liter is afgenomen. bad/douche wastafel toiletspoeling wassen, hand/machine afwassen, hand/machine voedselbereiding overig totaal ,5 3,7 42,7 25,7 9,5 2,6 3,3 35, ,3 4,2 39,0 27,6 5,8 2,0 8,2 34, ,4 5, 36,2 25,3 5,7,7 7,6 28, ,7 5,2 34,8 24,6 6,0,6 8,2 26, figuur 8 Verbruik van drinkwater in liters per persoon in Nederland, In figuur 9 is het waterverbruik in 2000 op Ameland en op het Friese vasteland weergegeven. Verklaar waarom nummer Ameland moet zijn. In de zomer zijn er veel toeristen op Ameland waardoor het drinkwaterverbruik erg hoog is. 50 % DUININFILTRATIE 6 Gebruik figuur 20 en 2. Zet achter de letters A, B, C en D de juiste begrippen. Kies uit: zoet grondwater waterwinning zout grondwater infiltratiebekken. figuur 20 Noordzee B A infiltratiebekken B zout grondwater C zoet grondwater D waterwinning 7 A Zoek in je atlas op in welke twee provincies drinkwater gebruikt wordt dat afkomstig is van duininfiltratie. Noord-Holland, Zuid-Holland. 8 Bekijk HB bron 34. Noem een nadeel van de infiltratie van Rijnwater in ons duingebied. Het natuurlandschap wordt aangetast. / Met het Rijnwater komen er ook vervuilende stoffen in ons duingebied. Ameland = Friese vasteland = 2 winter lente zomer herfst duinenrij A HB 5 LEERTEKST BLZ. 29 C D West-Nederland figuur 9 Waterverbruik op Ameland en op het Friese vasteland per seizoen in 2000 (uitgedrukt in percentages van het totale waterverbruik) Onder de duinen zit ook een flinke bel zoet water. Door winning raakt deze voorraad op. Om dit te voorkomen wordt de zoetwatervoorraad op peil gehouden. Via pijpleidingen stroomt Rijnwater naar de waterbekkens in de duinen. Het water zakt door het zand weg naar de zoetwatervoorraad onder de duinen. Dit heet infiltratie. figuur 2 Waterwinning in de duinen 2

13 Computerles 5 t/m 7. TOEPASSING DRINKWATERWINNING: KWALITEIT EN PRIJS 9 A Gebruik uit de atlas de kaart over de herkomst van drinkwater (GB drinkwatervoorziening) in Nederland. Noteer een voordeel van drinkwaterwinning uit grondwater vergeleken met drinkwaterwinning uit oppervlaktewater. Grondwater hoeft slechts licht gezuiverd te worden / is minder vervuild. 0 Waarom wordt in West-Nederland geen grondwater gebruikt voor de drinkwaterproductie? Het grondwater is zout of brak. A wa ter wi n ge bied t B WATERGEBRUIK IN INDUSTRIE EN LANDBOUW Bekijk de grafieken van HB bron 3 en 32. Kruis de juiste uitspraak aan. Het waterverbruik in de land- en tuinbouw is vanaf 995 sterk afgenomen. Het waterverbruik in de industrie is sinds 995 sterk afgenomen. 2 In HB bron 3 staat in de kolom over 200: water van andere bedrijven. Wat wordt daarmee waarschijnlijk bedoeld? In de industrie wordt restwater van het ene bedrijf hergebruikt in het andere bedrijf. WATERWINNING 3 Gebruik figuur 22. a Geef een voorbeeld van een maatregel die voor boeren in een 25-jaarzone zeker zal gelden. Boeren mogen geen bestrijdingsmiddelen gebruiken. / mogen nauwelijks mest/kunstmest gebruiken. b Boer A is van plan om te stoppen met zijn boerenbedrijf. Hij wil op de plek waar hij nu woont een boerderijcamping beginnen. Boer B wil ook stoppen met zijn boerenbedrijf en wil op de plek waar hij nu woont een autosloperij beginnen. Welke boer krijgt waarschijnlijk geen toestemming om zijn bedrijf te veranderen. Waarom niet? Boer B, omdat de kans op bodemvervuiling bij een autosloperij groot is. DE VRAAG VAN DE PARAGRAAF 4 Bestudeer de inhoud van deze paragraaf en formuleer zelf de vraag van de paragraaf. Eigen antwoord, de vraag zou kunnen zijn: Hoe is de waterwinning en het watergebruik in Nederland geregeld? Bepaalde gebieden leveren het drinkwater voor de toekomst. Vanuit een soms zeer uitgestrekt gebied stroomt grondwater heel langzaam naar de pompputten. Het toestromende grondwater wordt vanaf een 25-jaarzone door maatregelen beschermd tegen verontreinigingen. Vanaf die zone heeft het water nog ongeveer 25 jaar te gaan voordat het de pompputten bereikt. In dit 'grondwaterbeschermingsgebied' gelden speciale regels voor wonen en werken. EXTRA jaa r z one / gro ndwaterbeschermingsgebied waterstroom pompput figuur 22 Een gebied dat drinkwater levert voor de toekomst DRINKWATERVERVUILING 5 Gebruik de laatste alinea s van de leertekst en figuur 23. a De strijd tegen industriële vervuiling is succesvol geweest. Over welke type vervuiling ging het dan? Puntlozingen b De strijd tegen een andere soort vervuiling gaat nog figuur 23 steeds door. Over welk type vervuiling gaat het hier? Vervuiling door diffuse bronnen. c Waarom is deze laatste vorm van vervuiling zo moeilijk aan te pakken? Het gaat om kleine beetjes en vindt heel verspreid plaats. De rivier is nog te veel een riool Rijn en Maas zijn schoner dan voorheen. Toch hebben waterleidingbedrijven soms moeite er voldoende schoon water uit te halen. De strijd tegen de industriële vervuiling is succesvol geweest. De vervuiling is minder geworden. De strijd tegen een andere soort van vervuiling gaat echter nog steeds door. Die situatie begint zorgelijk te worden en vormt een serieuze bedreiging voor de drinkwaterproductie. HB 6 INTRO BLZ. 30 3

14 Duurzaam gebruik van zoet water 6 Wat te doen? Maatregelen in het klein VERKENNING BIJ DE INTROTEKST a Wat is de functie van een wadi in een woestijn (HB bron 35)? Het regenwater tijdelijk opvangen als er in korte tijd veel water valt. b Wat is de functie van een wadi in een stad (HB bron 36)? Het hemelwater tijdelijk opvangen als er in korte tijd veel regen valt. c Waar blijft uiteindelijk het grootste deel van het water dat in een wadi opgevangen wordt? Het zakt (infiltreert) in de bodem. d Waardoor is door de aanleg van wadi s de kringloop van het water in stedelijke gebieden hersteld? Overtollig hemelwater wordt op een natuurlijke wijze afgevoerd. WATERBEHEER 5 Het waterbeleid van de 2e eeuw is: vasthouden, bergen en afvoeren. Deze stappen zijn ook te onderscheiden bij infiltratie. Het teveel aan water wordt in eerste instantie vastgehouden op de plaats waar het ontstaat, dus de wadi s. Het water wordt door infiltratie opgeslagen in de bodem. Als er meer water valt dan er opgeslagen kan worden wordt dit afgevoerd via het oppervlaktewater. 6 Nederland moet verstandig met water omgaan. De Nederlandse regering kiest daarbij voor integraal waterbeheer. a Wat bedoelt men met integraal (gebruik een woordenboek)? In zijn geheel / alles omvattend. MODULE 4 AFKOPPELEN 2 Het scheiden van schoon hemelwater en vuil afvalwater wordt afkoppelen genoemd. Bij afkoppelen in de stad laat men het hemelwater infiltreren. a Noem een voordeel van het laten infiltreren van het hemelwater. Minder vervuiling van het oppervlaktewater. / Minder verzilting. / Minder verdroging. b Bedenk een nadeel van afkoppeling. Hoge kosten / Hoge grondwaterstanden. 3 Infiltratie kan ondergronds of bovengronds (HB bron 36 t/m 40). Kruis aan wat bij ondergrondse infiltratie hoort. Wadi Infiltratiebuis Infiltratievijver Infiltratieput 4 De laatste jaren heeft men in een aantal nieuwbouwwijken naast het bestaande waterleidingsysteem een tweede leidingnet aangelegd voor huishoudwater. Dit grijze water is van mindere kwaliteit maar prima geschikt voor het sproeien van de tuin of het wassen van de auto. a Vind je de aanleg van een tweede leidingnet een vorm van duurzame ontwikkeling? Verklaar je antwoord. Ja Nee, omdat je niet overal kostbaar schoon drinkwater voor hoeft te gebruiken. b Volgens de waterleidingbedrijven is de aanleg van een tweede leidingnet een mislukt experiment. Het levert te weinig milieuwinst op. Bedenk een verklaring hiervoor. Bijv.: De aanleg van een tweede leidingnet is duur of kost veel grondstoffen. b Schrijf in eigen woorden op wat integraal waterbeheer betekent. De zorg voor al het water en alles wat daarmee samenhangt. c Tegenwoordig wordt ook vaak het begrip watermanagement gebruikt. Zoek het woord management op in een woordenboek en schrijf dan op wat het betekent. Leidinggeven aan waterbeheer. d Bij integraal waterbeheer hoort: tegengaan van verdroging voorkomen van de vervuiling van grondwater tegengaan van luchtvervuiling drinkwaterwinning voorkomen van overstromingen apart inzamelen van chemisch afval zorg over de uiterwaarden langs de rivieren beheersing van het grondwaterpeil in de polders HB 6 LEERTEKST BLZ. 3 TOEPASSING KLEIN- OF GROOTSCHALIG? 7 In de tabel staan maatregelen die betrekking hebben op het omgaan met water. Vul de tabel aan op de volgende wijze: Zet een K voor de kleinschalige maatregelen. Noteer een G als je een maatregel grootschalig vindt. Zet een? als je het niet zeker weet. 4

15 Computerles 5 t/m 7. K/G/? MAATREGELEN De bouw van een sluis in een beek in De Groote Peel Het Sardar Sarovar Project in India dat ruim 2 miljoen hectare landbouwgrond van water voorziet Het slaan van putten in een woestijngebied De aanleg van de Sanmenxia-stuwdam in China waardoor mensen moesten verhuizen De verhoging van alle zeedijken in Nederland tot Delta-niveau. Het gebruik van een waterbesparende douchekop Het verdiepen en verbreden van een rivier om overstromingen te voorkomen Het gebruik van een regenton De aanleg van een ondergronds drinkwaterreservoir Het maaien van de oevers van waterlopen om de afvoer te verbeteren De installatie van een waterbesparend toilet Het oppompen van grondwater door de Nederlandse waterleidingbedrijven INFILTRATIE VAN HEMELWATER 8 In onder andere Roggel, Doetichem, Zwolle en Ede zijn proeven met het infiltreren van hemelwater. Ook in nieuwbouwwijk De Berkte te Raalte. Het hemelwater dat op de daken en straten valt, wordt afgevoerd naar het infiltratiesysteem, wadi genoemd. In de wadi (figuur 24 en 25) kan het water infiltreren in de bodem. Mari, een vmbo-er in klas 4c, beweert dat het infiltratiesysteem voordelig is als we kijken naar de kosten van waterzuivering. a Geef een reden waarom het voordeel dat Mari noemt juist is. Bijv.: Het regenwater is schoon en hoeft (bijna) niet gezuiverd te worden. b Wat zal de reden zijn dat de gemeente de mensen in deze woonwijk gevraagd heeft hun auto niet aan huis te wassen, maar in een autowasserette? Als de auto aan huis wordt gewassen, dan komt het vuile water rechtstreeks in de bodem en vervolgens in het grondwater. BEANTWOORD DE VRAAG VAN DE PARAGRAAF 9 Wat te doen? is de vraag van de paragraaf. Lijkt je de vraag voldoende beantwoord in deze paragraaf? Ja Nee, omdat eigen antwoord. EXTRA WATERSCHAPPEN 0 C Het waterbeheer in Nederland is overgedragen aan waterschappen (fig. 26). Zeeuwse eilanden Zeeuws-Vlaanderen a Mijn woonplaats valt binnen het waterschap eigen antwoord. b Verzamel informatie via internet over het waterschap in jouw regio. c Maak met het verzamelde materiaal op een apart blad een overzicht van de watervoorziening in jouw regio. Rijnland Hollands Noorderkwartier Amstel, Gooi & Vecht Stichtse Delfland Schieland & Rijnlanden Krimpenerwaard Hollandse Delta Brabantse Delta HB 7 INTRO BLZ. 32 Blija Buitendijks Zuiderzeeland Vallei & Eem Rivierenland De Dommel Fryslân Veluwe Aa en Maas Noorderzijlvest Reest en Wieden Rijn Groot Salland Peel en Maasvallei Roer en Overmaas figuur 26 Waterschapskaart van Nederland IJssel Maas Rijn en IJssel Hunze en Aa s Velt en Vecht Regge en Dinkel Infiltratiesysteem wadi overloop vijver drainagebuis regelput waterafvoer figuur 24 Woonwijk De Berkte te Raalte: wonen bij het water, wonen met het water figuur 25 Infiltratiesysteem De Berkte 5

16 Duurzaam gebruik van zoet water 7 Wat te doen? Maatregelen in het groot VERKENNING BIJ DE INTROTEKST Drieklovendam De Drieklovendam is de grootste stuwdam ter wereld en is genoemd naar de Quatang Koof, de Wuxia Kloof en de Xiling Kloof waar de Jangtse rivier doorheen stroomt. De dam is 2,3 kilometer breed en moet 0 procent van de Chinese elektriciteit gaan leveren. Daarmee is de dam de grootste waterkrachtcentrale van de wereld en levert de dam evenveel energie als tien grote kolencentrales. Achter de dam ligt een stuwmeer van 640 kilometer lang. Zestigduizend hectare land is onder water komen te staan, compleet met 500 fabrieken, 60 steden en dorpen en 6 archeologische vindplaatsen. Ook zijn er vanwege het ontstane stuwmeer bijna 2 miljoen mensen geëvacueerd en bezat het drieklovengebied veel natuurschoon dat voor altijd verloren is gegaan. figuur 27 Gebruik de bronnen uit het handboek en figuur 27. a Door welke drie kloven stroomt de Jangtsekiang? Qutang Kloof, Wuxia Kloof, Xiling Kloof b De Drieklovendam gaat evenveel energie leveren als tien kolencentrales. c Het stuwmeer wordt ongeveer 640 kilometer lang. 2 A Zoek op met de atlas. a In welke gebergte ontspringt de Jangtsekiang? In het Kunlungebergte (Kunlun Shan) b Vul in. Bij de stad Shanghai stroomt de Jangtsekiang in de Oost-Chinese zee. c Noem twee andere grote steden in de benedenloop die last kunnen hebben van overstromingen. Nanjing, Wuhan BEOORDELEN VAN GROOTSCHALIGE PROJECTEN 3 Ieder grootschalig project heeft voor- en tegenstanders. Dat is ook het geval bij de Drieklovendam. a Zet in de eerste kolom van de tabel met een rode kleur een T voor de argumenten die tegenstanders zullen gebruiken. b Zet een zwarte V voor argumenten van voorstanders van de bouw. ARGUMENTEN ECONO- SOCIAAL- POLITIEK TECHNISCH NATUUR/ MISCH CULTUREEL MILIEU MODULE 4 De kosten bedragen ongeveer 30 miljard dollar Minder overstromingen in de benedenloop Door het stuwmeer verdween een groot gebied met vruchtbare landbouwgrond Archeologische vindplaatsen zijn verloren gegaan De bouw laat zien wat China kan presteren De risico s bij een doorbraak van de dam zijn hoog Unieke natuurgebieden verdwijnen De dam levert goedkope en schone energie voor de industrie Er moesten 2 miljoen mensen verhuizen De bevaarbaarheid van de Jangtsekiang voor grote schepen is verbeterd Stuwmeren veroorzaken door hun gewicht aardbevingen 500 fabrieken moesten sluiten door de aanleg van het stuwmeer De irrigatie in de benedenloop kan beter beheerst worden Zeldzame planten en dieren verdwenen Het toerisme zal in deze streek afnemen door het verdwijnen van de drie kloven 5 steden, 40 stadjes en 800 dorpjes zijn verdwenen Het stuwmeer zal snel dichtslibben door het vele slib dat de Jangtsekiang meeneemt 6

17 Computerles 5 t/m 7. c De argumenten zijn ook in te delen in categorieën. Er zijn economische, sociaal-culturele, politieke en technische argumenten en argumenten die betrekking hebben op natuur en milieu. Kruis achter de uitspraken aan tot welke categorie die uitspraak hoort. Meerdere antwoorden zijn mogelijk. c Bespreek in kleine groepjes alle informatie. Probeer daarna de begrippen te ordenen (figuur 28). Gebruik eventueel eerst een kladblaadje. Tip: schrijf de woorden op aparte kaartjes die je vervolgens ordent. Welke begrippen horen bij elkaar? Waarom? Indien nodig mag je nog begrippen aan het lijstje toevoegen. DUURZAME ONTWIKKELING? 4 a Moeten volgens jou in de toekomst dit soort projecten wel of niet uitgevoerd worden? Wel Niet, omdat eigen mening. b Vind jij dat de bouw van de Drieklovendam een vorm is van duurzame ontwikkeling? Ja Nee, omdat de natuur onherstelbare schade ondervindt. 5 a De bouw van een stuwdam wordt door veel arme landen gezien als een middel om tot ontwikkeling te komen. Waarom? Een stuwdam levert energie voor de ontwikkeling van de industrie. / Een stuwdam maakt irrigatie mogelijk waardoor de voedselproductie toeneemt. b Waarom willen bedrijven uit rijke landen graag helpen bij de bouw? Om er ook geld aan te verdienen. 6 Wereldwijd groeit de weerstand tegen grootschalige projecten. Men kiest liever voor kleinschalige projecten. Waarom? Kleinschalige projecten hebben veel minder nadelen vergeleken met grootschalige projecten. HB 7 LEERTEKST BLZ. 33 LEREN DENKEN MET AARDRIJKSKUNDE BEGRIPPENWEB 7 G Je gaat een begrippenweb maken over de gevolgen van de bouw van de Drieklovendam. a Je docent verdeelt de klas in twee groepen: voor- en tegenstanders. Jij bent ingedeeld bij de voorstanders tegenstanders. b Je docent legt uit wat een begrippenweb is en wat je leert door er een te maken. Gebruik de informatie in het handboek en werkboek. Mogelijk krijg je aanvullende informatie van je docent of moet je zelf informatie opzoeken. Bij het opzoeken op internet kun je gebruikmaken van een zoekmachine. Zoekwoorden zijn: Drieklovendam of Three Gorges Dam. BEGRIPPEN BEGRIPPEN Broeikaseffect Politiek Cultuur Sociaal Economie Stroomvoorziening Industriële ontwikkeling Technische aspecten Kosten Toerisme Landbouw Transport Migratie Natuur Overstromingsgevaar figuur 28 d Noteer de begrippen in het schema van figuur 29. Jullie moeten aan de klas uit kunnen leggen: waarom je een begrip gekozen hebt (voor- of nadeel); waarom je een begrip in dat vakje geplaatst hebt; wat de begrippen in het schema met elkaar te maken hebben; wat je belangrijkste argument is om voor- of tegenstander te zijn. GEVOLGEN KORTE TERMIJN MIDDELLANGE LANGE TERMIJN TERMIJN Lokaal Regionaal Mondiaal figuur 29 e Noteer na afloop ook: hoe de groep heeft samengewerkt; of het gelukt is om een goed begrippenweb te maken; wat je de volgende keer anders aanpakt. COMPUTERVRAGEN 7 C Maak de digitale eindtoets van 5, 6 en 7 en noteer je score op de studiewijzer. HB 8 EXAMENTRAINER BLZ. 34 7

18 Duurzaam gebruik van zoet water 8 Examentrainer De weg van het water (K)GT Gebruik de bronnen uit het handboek en de atlas als dat nodig is. Schrijf je antwoorden op een apart antwoordblad. p Aquaducten (HB bron 52) zijn vroege vormen van waterleiding. Een aquaduct is een soort goot waardoor zoet water vanuit het gebergte naar een stad loopt. Bij een aquaduct is sprake van: A het omleiden van de weg van het water. B het vertragen van de weg van het water. C het versnellen van de weg van het water. 4p 2 Maak een schema van drie kolommen op je antwoordblad (zie figuur 30). Zet de volgende woorden in de juiste kolom: sloot irrigatie waterleiding spaarbekken riolering beregening kanaal stuwdam OMLEIDING VERTRAGING VERSNELLING figuur 30 MODULE 4 p 3 Leg uit waarom bij een koeltoren (HB bron 53) sprake is van omleiding van de weg van het water. Leg dit uit. p 4 Wat probeer je via infiltratie van hemelwater te voorkomen? A Het omleiden van de weg van het water. B Het vertragen van de weg van het water. C Het versnellen van de weg van het water. 4p 5 Hieronder staan vier uitspraken. Neem de cijfers t/m 4 over op het antwoordblad en zet er achter of deze uitspraak juist is of onjuist. Voor de stad Los Angeles wordt zoet water aangevoerd via pijpleidingen en kanalen door de hete woestijn van Californië. Hier is sprake van vertraging van de weg van het water. 2 Indonesische rijstboeren (HB bron 54) maken voor de natte rijstbouw gebruik van akkertjes die onder water staan. Hier is sprake van omleiding van de weg van het water. 3 Versnelling van de weg van het regenwater heeft verdroging tot gevolg. 4 Vroegere ruilverkavelingen hadden vaak vertraging van de waterkringloop tot gevolg. 2p 6 Bij duinwaterwinning is sprake van omleiding en vertraging. a Leg uit waarom bij duinwaterwinning sprake is van omleiding. b Leg uit waarom bij duinwaterwinning sprake is van vertraging. 2p 7 In sommige gebieden zijn de activiteiten van de mens gericht op versnelling van de weg van het water, in andere gebieden op vertraging. Neem de cijfers I en II over op het antwoordblad. Noteer of er sprake is van versnelling of vertraging. I Droge streken II Natte streken 2p 8 Soms zijn belangen tegenstrijdig. Neem de nummers I en II over op je antwoordblad. Noteer het belang: versnelling van de weg van het water vertraging van de weg van het water I Boeren kunnen niet met hun machines op het land rondom een beschermd natuurgebied omdat de grondwaterstanden te hoog zijn. II In het beschermde natuurgebied wordt de grondwaterstand zo hoog mogelijk gehouden om het veen te laten groeien. 8

19 3p 9 Het toepassen van irrigatie is een kleinschalige maatregel. Op HB bron 49 zie je drie soorten van irrigatie: Oppervlakte-irrigatie: water wordt aangevoerd via sloten en kanaaltjes, het water stroomt direct op de akkers. Beregening: water wordt aangevoerd via een buizenstelsel. Het wordt met behulp van sproeiers op het land gebracht. Micro-irrigatie (druppelirrigatie): elke plant krijgt via een buisje precies genoeg water. In vergelijking met grootschalige maatregelen zijn kleinschalige maatregelen vaak duurzamer. Maar ook tussen kleinschalige maarregelen zitten verschillen. p Welke vorm van irrigatie is de meest duurzame vorm van watergebruik? Verklaar je antwoord. 0 Irrigatie levert dikwijls verzilting op. Bij welke vorm is de kans op verzilting het kleinst? A B Oppervlakte-irrigatie Beregening C Micro-irrigatie 2p Gebruik HB bron 46 t/m 48. 2p 2p Welke dam zal het minst schade aan de natuur berokkenen en waarom? 2 Met welk doel kiezen arme landen vaak voor de aanleg van grote stuwdammen? 3 Op de atlaskaart Marokko: Mijnbouw-industrie-toerisme zijn thermische en waterkrachtcentrales aangegeven. Opvallend is dat de waterkrachtcentrales allemaal in het binnenland liggen. Geef hiervoor met behulp van de overzichtskaart van Marokko een verklaring. 2p 4 Leg uit waarom de aanleg van enkele stuwen in een rivier minder ingrijpend is dan de aanleg van een stuwdam. p 5 Lees het krantenbericht van figuur 3. Waarom zijn veel rivieren gekanaliseerd? Rivieren moeten weer de ruimte krijgen Het is slecht gesteld met de meeste rivieren in Europa. Tachtig procent van de grote rivieren is gekanaliseerd. Ook wordt een groot deel van het water door grote dammen vastgehouden in spaarbekkens. In een periode van flinke regenval stroomt het water in sneltreinvaart naar zee, zeker tweemaal zo snel als vroeger. Toen had het regenwater tijd genoeg om in de bodem te dringen. Nu gutst het water direct snel naar zee. Vrij naar: NRC Handelsblad figuur 3 p 6 Lees het krantenbericht van figuur 3. Hoe komt het dat door de kanalisatie de kans op overstromingen is toegenomen? p 7 Lees het krantenbericht van figuur 3. Kanalisatie leidt tot: A omleiding van de weg van het water. B vertraging van de weg van het water. C versnelling van de weg van het water. HB 9 INTRO BLZ. 36 9

20 Natte landen, droge landen 9 Nederland en Bangladesh: te veel water? VERKENNING BIJ DE INTROTEKST a Wat is het verschil tussen overstromingen in Bangladesh en in Nederland? De jaarlijkse overstromingen zijn normaal voor Bangladesh. Overstromingen zijn voor Nederland uitzonderlijk. b Een van de oorzaken voor het verschil in overstromingen is te lezen in de neerslaggrafieken (HB bron 58 en 59). Over welke oorzaak gaat het dan? In Bangladesh valt veel meer neerslag. / In Bangladesh valt veel meer neerslag in een korte periode. 2 3 B A 4 a C A 3 MODULE 4 BANGLADESH 2 A Gebruik de atlas. a Welke landen, gebergten, wateren en steden zijn in figuur 32 met cijfers en letters aangegeven? Leer de topografie. Landen Bangladesh 2 Nepal 3 India 4 Bhutan 5 Myanmar (Birma) Gebergten, rivieren, zeeën A Himalaya B Ganges C Brahmaputra D Golf van Bengalen Steden a Dhaka b Chittagong c Calcutta b Vrijwel heel Bangladesh ligt tussen 0 en 200 meter boven de zeespiegel. Bangladesh hoort dus helemaal tot het laagland heuvelland middelgebergte hooggebergte. c Op HB bron 55 en figuur 32 is goed te zien dat Bangladesh in de delta ligt van enkele grote rivieren. Gebruik eventueel een woordenboek. Een delta wordt zo genoemd omdat: A deze gebieden vaak overstromen. B de rivieren zich vertakken in een aantal kleinere stromen in de vorm van de Griekse letter. C de zee deze gebieden regelmatig overstroomt. figuur 32 c gebieden die regelmatig overstromen km 3 a Waarom wordt de Himalaya de het dak van de wereld genoemd? Het is het hoogste gebergte ter wereld. b Waarom wordt Bangladesh de dakgoot van de wereld genoemd? Via Bangladesh wordt al het water van de zuidkant van de Himalaya afgevoerd. 4 Gebruik figuur 33. Vul in. Kies uit: condenseren gletsjers halfjaarlijkse Himalaya malaria-epidemieën opstijgen overstromingen regentijd regenwater smeltwater temperatuur waterdamp zomer. In de zomer wordt het in Bangladesh zeer warm. De kan dan wel tot 40ºC oplopen. De lucht temperatuur D boven het land gaat opstijgen. Er waait daardoor een wind van zee naar land. Deze brengt veel waterdamp mee. Boven land gaat de waterdamp condenseren. Vooral in de gebieden waar de lucht moet opstijgen, zoals tegen de Himalaya, kan er dan veel neerslag vallen. De maanden juni, juli en augustus vormen daardoor de regentijd. In de andere maanden van het jaar regent het beduidend minder omdat dan de wind voornamelijk van land naar zee waait. Deze halfjaarlijkse draaiende wind wordt moesson genoemd. Tegelijk met de regenperiode smelt er in de zomer veel sneeuw en ijs van de gletsjers in de Himalaya. Het gevolg is dat de rivieren b 5 20