;$lr. ,,i iii. H,,,,,til.'., d ji!t*i" :rt' ;ffi.., 1:*i. ;*ii' téi; !;t!;' r;i;!

Transcriptie

1 !;t!;' I i#' ;$lr #;,,i iii :rt' ;ffi.., 1:*i. ;*ii' téi; H,,,,,til.'., d ji!t*i" r;i;!

2 MUSEA IN HET WESTLAND WESTLANDS MUSEUM VOOR SIREEK- EN TUINBOUWHISÏORIE Middel Broekw eg ry4, 2675 KL Honselersdijk, te\ ot7 4-6zto84, fax oq t4 nl internet: www westlandsmuseum nl Het gehele jaar geopend van dinsdag tlm zaterdag van 14 oo - U oo uur. MUSEUM DE KORENSCHUUR te LOOSDUINEN Margaretha van Hennebergweg za, telefoon o : emarl, loosduinen@planet n1 internet: wr,'w loosduinsmuseum nl Geopend elke zaterdag van 13 oo - 17 oo uur en elke eerste zondag van de maand van 13 oo 17 oo uur MUSEUM DE SCHILPEN te MAASLAND 's-heerenstraat 24, tel oro-5913yat Geopend redere zaterdag van 10,oo - 1Z oo uur MUSEUM TRAMSÏAÏION te SCHIPLUIDEN Otto van Zevenderstraat z, tel ot5-38o8863 Geopend elke woensdag en zaterdag van 14 oo - 16 oo uur (Van r november tol eird april alleen op zaterdag) MUSEUM DE TIMMERWERF te DE LIER Hoofdstraat 63, tel ot7 4'5t577 9 Geopend elke zaterdae van 1o.oo - 16 oo uur UIÍERK. EN STUDIEGROEPEN Wiê geïnteresseerd Ís in de historie van het Westland kan zich wenden tot het Westlands Museum of de werk- of studiegroepen: Algemeen Historisch Spreekuur Iedere zateídag van r4.oo tot 17 oo uur in het Westlands Museum, Middel Broekweg r54 (tussen Honselersdíjk en Kwintsheul), 2675 KL Honselersdijk, tel oq4-6zto84 Studiegroepen Arrhcnlnor'e (0774) Genealogie, (0L7+) Kastelen, 10174) Kerkarchieven, \0774) Plaatselijke Historische werkgroepen Oud-'s-Gravenzande, '0174) Oud-Honselersdijk, 10]-74) Oud-De Lier, [nl7l\ q1 AA'7) Oud-Loosduinen, (070J 39749\6 Oud-Maasland, (010) to174\ 24471\ vuu r\aaluvv!^, (0174) (o1s) Oud Wateringen & Kwintsheul, (0L74) Westland rijk was en die met hun boomgaarden en tuinen het _'" hepin "-ó ' ziin J_' seweesl - è- van de tuínbouw Willem van der Pot, die woonde op Huis Endeldijk, ging zelfs zover dat hij kavels grond teí beschikking stelde aan zelfstandige tuinders, die daar voor eigen rekening hun eigen tuinbouwbedrijfje konden beginnen Ook liet hij de Nieuwe Tuinensloot aanleggen om vooï vers wateí te zorgen en de doodlopende (stinkende) Dijksloot te verbinden met de Gantel Helaas is er van 'Endeldijk' slechts de straatnaam over: zoals vele Westlandse buitenplaatsen is ook deze in de looo der iaren verdwenen En verder... Effe tuine. Donateursavond Cursussen loodse begraafplaats in NaaldwÍjk Schatten uit het Museum Wijn van Westlandse druiven l{i<fnri<nh iearhnelz Hoog bezoek Tentoonstellingen, boeken en evenementen ' 4 en Het volgende nummer verschijnt eind februari 2oo6i copy en advertentjeopdrachl^n nrr inlcvcren hiir-lc rcrl:rticl LCrr Ë144Ë vv9t z9 JdlLudrr HOLLAND lstar Middel Broekweg ry4, 2675KL Honselersdijk. tel , www westlandsmuseum nl. info@westlandsmuseum nl Westlands StreekHistorie wordt gratis toegezonden aan donateurs van de St- Streek- en Tuinbouwhistorie Westland In het Westlands Museum zijn beperkt losse nummers te koop Redactie Westlands StreekHistorie. Mêvr ^/\ À De\mêiiêr-EouserL. LJM van den Ende. JA. de Brabander 10174) (.,174\ ) 44?1 \ 10L74) Vormgevíng/zetwerk, druk, afwerking en distributie Drukkerij Riezebos, De Lier (0L74) ISSN 138o-o1o8 O St Stueek- en Tuinbouwhistorie Westland Overnemen van aïtikelen uit dit blad is toegestaan, mits de bron duidelilk wordt vermeld De redactie ontvangt graag eenbewijs exemplaar ABC Westland DB Poeldijk Tel Info@valstar.nl

3 ffiffffiffimreffi* Dat de natuur zijn eigen gang gaat is deze zomer en herfst wel gebleken Aan grafieken stoorde zíj zich niet Eind oktober met ruim zo graden Celsius was tien graden boven het gemiddelde. De zaai- en pootplanningen lopen dan wel enigszins scheeí maar uiteindelijk wordt ailes toch weer recht getrokken. Struiken en bomen gingen spontaan bloeien. De mispelboom die nog vol met vruchten hing kreeg opnieuw bloesem en ook de narcissen schoten in bloei. Intussen zijn de zomervogels naar het zuiden vertrokken en helaas, de duiven uit onze schuur zi.jn ook weg Op de tuin is het een drukte van mezen, roodborstjes en winterkoninkjes. Zelfs het blauwe ijsvogeltje scheert net als voorgaande jaren over de sloten rond de tuin. Hopelijk gaat de vogelgriep onze deur voorbij! Bij de druiven hebben we onze handen vol gehad om 'het kwaad', een beruchte schimmel, onder de duim te houden. Verschillende telefoontjes hebben ons geleerd dat deze meeldauw behoorlijk heeft huisgehouden bij zowel hobbytuinders als beroepstuinders. In het r8e Historisch Jaarboek van Genootschap Oud Westland beschrijft A.J. Vijverberg de catastrofe rond r85o in de druiventeelt. Deze schimmel werd door reizende plantenverzamelaars naar Europa gebracht en verbreidde zich daar als een olievlek. Binnen vijf jaar werd tot ver in het zuiden valse en echte meeldauw geconstateerd Gelukkig is er nu een biologische bestrijder ln aantocht. Hopelijk krijgen we niet te veel nieuwe mutaties van meeldauw, anders helpt dit weer niet Ti.jdens de open zondag van 4 september waren er demonstraties jam koken en honing slingeren. Op de open zondag van z oktober kwamen 35o bezoekers af op de verkoop van druiven en ander fruit. Alles werd d middag vlot verkocht. Er waren eigenlijk te wei druiven, dat kwam door het koude en late voorjaar. Tijdens de koffiepauze worden de vrijwilligers soms getrakteerd op beschuit met muisjes als er weer eens een kleinkind is geboren en de opa of oma dit wil vieren in :, i l:::':,:: l:: l:, : i; I I l: I :. I l -: l: l I I ]:: ]::,:: ]:] ]:i ]:;]::]: ],i I ]:]::]i:]::]:]l]i :i',,!,;''lli..ëu LTUU RPU NT wesrlan D De bibliotheek Westland is momenteel bezig een Cultuurpunt op te zetten met allerlei informatie op het gebied van cultuur in het Westland. Het ligt in de bedoeling het Cultuurpunt eind november gebruiksklaar te hebben De informatie is dan fysiek raadpleegbaar in de openbare bibliotheek in's-gravenzande en digitaal via de website van de bibliotheek Westland: nl. De site is ook direct te vinden onder De site gaat informatie bevatten over culturele organisaties en individuele kunstenaars, zoals adressen, activiteiten, exposities, cursussen, etc ltuurpu ntwestl a nd. n I onze kantine. Over muizen gesproken, op de tuin zien we soms flinke grote exemplaren, dus bezoekers, pas op! De meeste oogstwerkzaamheden zijn nu wel achter de rug. Er waren uien, rode kool, broccoli, veel soorten sla en allerlei bonen. Nu staat er weer sla en andijvie in het Íamenwarenhuis De bloemkoolplanten staan in perspotten, die worden later uitgeplant en de tulpenbollen zijn alweer de grond in Het open land moet nog worden gespit en dit jaar wordt bijna overal op de tuln compost uitgereden en onder gespit Compost wordt verkregen van tomaten- en paprikaloof Dit loof wordt vermalen en iigt op grote bergen te broeien en het wordt ook nog eens regelmatig omgezet totdat het goed verteerd is Dit gebeurt bij het composteringsbedrijf achter de Oranjes-luis bij de Nieuwe Waterweg. Voor veel bezoekers van de tuin is de teelt van witlof een raadsel Men ziet groen blad en het bordje witlofr Is de witlofteelt mislukt vraagt men zich af Nee, witlofwortels worden uitgehaald en het blad wordt afgesneden, vervolgens worden bij ons de wortels opgezet in kuilen en gaat er grond of stro als afdekking overheen, waarna de wortels weer gaan uitlopen en het blad in het donker wit b1ijft. De schoffels hangen nu weer in het vet, toch is eí nog voldoende werk en de winter gaat weer komen Ook de winter heeft zijn mooie momenten, dus effe tuinen is ook dan nog interessant. O ja, wie weet er nog een tomatenstoot- en sorteermachine voor het museum? P. van der Hout ONATEURSAVOND jaarlijkse donateursavond woïdt gehouden op woensdag 4 december in 't Centrum, Hoofdstraat too in De [ier. Aanvang 2o.oo uur. De heer C Visser uit 's-gravendeel zal dan een lezing houden oveí: 'Van lijnzaad tot linnen'. De heer Visser is opgegroeíd met vlas; hij bezocht in zijn jeugd de Vlassersschool en bezat zelf een grote vlasserij in 's-gravendeel Na zijn inleiding zal hij een videofilm vertonen, die in België is opgenomen bij nog bestaande vlasserijen. In een deel van het Westland was de vlasteelt in de r8e en 19e eeuw een beiangrijke teelt, maar was vóór rgoo al zo goed als verdwenen. Het vlas zotgde in de winteí voor veel werk, maar zorgde door het vele stof in de besloten schuren ook voor gezondheidsproblemen Lierenaars danken er nog steeds hun bijnaam van'theebukkers' aan. Voor de aanvang van de lezing za1 de koffie worden geserveerd.

4 Stichting'Streek- en Tuinbouwhistorie Westland organiseert in het komende winterseizoen een cursus 'Oud Schrift'voor beginners. Deze cursus is bedoeld voor iedereen die bij genealogisch- of archiefonderzoek moeite heeft met het lezen van het oud-hollands schrift De Iessen zijn sterk op de praktijk gericht. Bij voldoende oefening bent u na afloop van de cursus in staat de meest voorkomende oude handschriften te lezen. De Iessen worden gegeven door een ervaren oud-medewerker van het gemeente-archief van Rotterdam De cursus begint in januari zoo6, omvat ro lessen en wordt om de veertien dagen op dinsdagavond gehouden in het Westlands Museum aan de Middel Broekweg r54 in Naaldwijk Het museum is goed bereikbaar per bus (1ijn 3e). Inlichtingen en aanmelding: J. Dahmeljer, telefoon or CURSUSSEN ERFGOEDHUIS De Stichting Erfgoedhuis Zuid-Holland verzorgt begin volgend jaar een aantal cursussen voor amateurhistorici, vrijwilligers en professionals. Hieronder volgt een greep uit het aanbod. De locatie is tenzij anders vermeld steeds het Erfgoedhuis, Oude Delft 116 in Delft Voor meer informatle en inschrijving(sformulieren) kunt u terecht op de website van het Erfgoedhuis of bij het Westlands Museum CURSUSSEN GENEATOGIE DIGITAAT Genealogie digitaal, een eetste verkenning van de mogelijkheden van genealogie via het internet Docent Corinne Boeijinga-Hubers. Datum donderdag z6 januari van 10 oo- 12.oo uur. Kosten ro,-. EN VERDER... Op zoek naar de verdwenen middenstand in de r9e en 2oe eeuw Docent Thimo Nijs. Data maandag 6, r3 en 27 februarí (Gemeentearchief Delft) en dinsdag zr februari (Nationaal Archief Den Haag) van o uur Kosten 9o,-. Oral History wat komt er kijken bij het verantwoord opzetten, doorlopen en afronden van een project waarbij door middel van interviews mondelinge geschiedenis te boek wordt gesteld? Docent Fridus Steijlen. Data donderdag É maart en vrijdag 17 maart van 9.3o uur. Kosten 9o,-. Oude fotoportretten en genealogie, een gerichte en verantwoorde aanpak om uw fotocollectie beter te dateren en te registreren Docent Annabel Meddens-van Biorselen. Datum maandag 3 april van 1o.3o-15.3o uur. Kosten 35,- Daarnaast zijn er cursussen over Behoud van glasen keramiekcollecties, Museum en publiek, Collectieregistratie, Behoud en beheer, Fondswerving en Mondeling presenteren. Overigens heeft het Erfgoedhuis ook een handleiding voor 'ora1 history'uitgebracht Deze handleiding is te bestellen voor 5,- bij het Erfgoedhuis, telefoon or5-2r5435of via $cfratten uït 6et Eq)est/anàs ïdutuu^ Het Westlands Museum staat boordevol met historische schatten uit het Westland. In ons blad nemen we af en toe een van die dingen onder de loep. Dit keer de Geselpaal van 's-gravenzande In de Middeleeuwen vormden de Baljuwschappen en ambachten zelfstandige rechtsgebieden, waar door de vierschaar recht werd gesproken Er was sprake van hoge, midden en lage rechtspraak (jurisdictie) In de Baljuwschappen konden alle vormen van rechtspraak uitgevoerd worden, ook de iijf- en doodstraffen. In de ambachten vaak alleen lage en soms midden jurisdictie, boetes en lichte gevangenisstraffen. 's-gravenzande Was een baljuwschap en daar konden dus ook de zwaarste straffen uitgesproken en voltrokken worden. Voor de lijfstraffen werd de geselpaal gebruikt, maar die werd ook gebruikt om bekentenissen af te dwingen Met de ijzeren kluisters werden de misdadigers op de geselpaal vastgemaakt, een voor het middel en een voor de enkels, verder werden er ook nog touwen en rlemen gebruikt om mensen vast te maken Het is niet helemaal duidelijk of de geselpaal horizontaal of verticaal werd gebruikt. Het kan allebei De originele geseipalen zijn in Nederland heel zeldzaam Het enig andere originele exemplaar waarvan zeker is dat die uit de Middeleeuwen dateert bevindt zich in museum de Gevangenpoort in Den Haag, waar die horizontaal wordt geëxposeerd op twee schragen. In bijna verticale stand kon die schuin tegen de muur geplaatst worden. Van de geselpaal uit 's-gravenzande is niet bekend hoe oud die is, maar vrijwel zeker ouder dan 5oo jaar 's-gravenzande zíjn bewaard vanaf r5or, en daarin wordt nergens De stadsrekeningen van een post opgevoerd dat de geselpaal is aangeschaft Zo'n belangrijke aanschaf zou zeker in de stadsrekeningen opgenomen zijn. Ook de conditie van het hout wekt de indruk ouder te zijn dan 5oo jaar Petroleumstellen U zai zich misschien afvragen waarom er hier in de tuindersschuur zoveel petroleumstellen staan. Dat was niet om het eten voor de tuinder te koken De petroleumstellen werden gebruikt in het voorjaar om de tuinproducten in de kassen te beschermen tegen nachtvorst Vorst wordt gevaarlijk bij stilstaande lucht; dan bevriezen de planten veel sneller. AIs je in een kas een warmtebron, al was het maar een hele kleine, aanbracht dan begon de lucht te circuleren (door verwarming stijgt het op) en dan had je met hier en daar een kleine warmtebron het gevaar bezworen dat de plantjes bevroren Het was dus niet bedoeld om de kas te verwarmen, maar om de lucht in hernreoino fe lrriioen

5 DE JOODSE BËGRAAFPLAATS IN NAALDWIJK Aàh de Opstalweg in Naaldwijk bevindt zich achter een grote groene haag een klein grasveldje, waarop verspreid over het perceel enkele tientallen grafstenen liggen. Het gaat hier om de oude begraafplaats van de Westlandse Joodse of Israëlitische gemeente. Zo omstreeks r75o vestigden zich enkele Joodse families in het Westland. Het eerst in's-gravenzande, maar niet veel later vestigden zich ook enkele families in Naaldwijk. Aan het eind van de rse eeuw was het aantal Joodse ingezetenen zo gegroeid dat de behoefte gevoeld werd om een eigen kerkelijke gemeente op te richten. Toen er eenmaal een Joodse gemeente was opgericht wilde men ook graag de overledenen van de gemeenschap begraven in de nabije omgeving en niet zoals tot dan toe gebruikelijk op de Joodse begraafplaats Ín Den Haag. Volgens J.G de Ridder was die Joodse gemeente in het Westland ontstaan ín q93 en kwamen zij samen in het huis van de Naaldwijkse koopman Hijman Emanuei de Bok. De Ridder schrijft hierover in zijn boek'de zonen van het oude volk in het Westland' De Ridder baseert zich hlerbij op een erfpachtovereenkomst tussen de Nassause Domeinraad en de Joodse gemeente die werd gesloten op rt apríh794.deze overeenkomst volgde op een besluit van de Raden en Rekenmeesters van de Prins van Oranje- Nassau dat in november q93 was genomen. De volledige tekst van de pachtovereenkomst is in het boek van De Ridder afgedrukt, alleen bij juiste lezing zien we dat de overeenkomst gesloten wordt met'de Joodsche gemeente te 's-gravenzande' Ikzelf heb in het Nassaus' Domeinarchief ook nog het verzoek van de Joodse gemeente om een begraafplaats te mogen stichten en de correspondentie daarover tussen de bevoegde personen teruggevonden Op 6 oktober 1793 stuurden Heijman Emanuèl en Mozes Jacob van Praag als 'Parnassius en Kerkenraden van de Joodsche gemeente te 's-gravenzande' een brief aan de 'Raaden en Rekenmeesters', waarin ze meldden dat hun gemeente verpiicht is om hun doden voor begraving naar Den Haag te vervoeren Dit leverde voor hen toch al in een zeer behoeftige toestand verkerende gemeente grote financiële bezwaren op Zij meldden dat ze reeds lang hebben uitgezien naar een plaats in het Westland waar zij hun doden kunnen begraven.,,wij menen nu een geschikte plaats gevonden te hebben op de Geesten onder de Heerlijkheid Naaldwijk Wij verzoeken om daarvan een conveniable stuk tegen een jaarlijkse Canon in eeuwig durende erfpagt of Chijns te geven". Dit verzoek werd ter hand gesteid van Intendant A. Douglas en rentmeester der domeinen in het Westland G.A Christ. Deze twee personen adviseerden op 7 november qg3 àan de 'Raaden en Reekenmeesters'en zij meldden in hun advies dat er,,zeedert eenige tijd te 's-gravenzande is opgerígt eene Synagoge voor de Jooden in dit quartíer" en z j het een goede zaak zouden vinden als zij een eígen begraafplaats konden inrichten Zij adviseerden dan ook om een stukje'leedige'grond van z5 roeden dat zich bevindt 'op de Geesten agter Naaldwijk' in eeuwigdurende erfpacht te geven. Dit advies werd opgevolgd en geëffectueerd in de al eerder genoemde pachtovereenkomst van n apriiq94. Het grappige aan deze zaak is dat bij een goede analyse blijkt dat de loodse gemeente in het Westland is ontstaan in's-gravenzand en daar ook haar eerste synagoge heeft gehad en niet ln Naaldwijk, zoals tot nu toe altijd werd aangenomen. Die eerste synagoge was waarschijnlijk gevestigd in het huis van Mozes lacob van Praag, die woonde op de Vaart (nu Vaartplein) in's-gravenzande. Het feit dat men dacht dat de Westlandse Joodse gemeente en synagoge was opgericht in Naaldwijk heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat de kapel van het Heilige Geesthofje over een periode van meer dan honderd jaar synagoge geweest is Ik vermoed dat het allemaai heel erg persoonsgebonden was. Het initiatief tot het oprichten is uitgegaan van Mozes Jacob van Praag en die woonde in's-gravenzande. Nadat Van Praag kwam te overlijden is de leiding van de gemeente overgegaan op Hijman Emanuël (de Bok) uit Naaldwijk enzalzíjn woonhuis waarschijnlijk ingericht zijn als synagoge Kort daarna, na het uitroepen van de Bataafsche Republiek, ontstond er godsdienstvrijheid en kregen ook de loden de gelegenheid hun religie in het openbaar uit te oefenen. In 18o6 werd de kapel van het Heilige Geesthofje voor afbraak verkocht, waarop het bestuur van de loodse gemeente het gebouw wist te verweïven en kon inrichten als synagoge Maar terug naar de begraafplaats die de Joodse gemeente al eerder verwoíven had Deze lag ver buiten de dorpsbebouwing. Tot die tijd was het gewoonte om in en rondom de dorpskernen te begraven Voor Naaldwijk was dat de oude Hervormde kerk aan het Wilhelminaplein Pas in de loop van de 19e eeuw werd de verplichtíng ingevoerd dat er begraafplaatsen werden ingericht buiten de bebouwde kom Deze maatregel werd ingevoerd vanwege de slechte hygiënische omstandigheden die een gevaaí vormden voor de volksgezondheíd. Op het moment dat de Joodse gemeente toestemming kreeg voor het Ínrichten van een begraafplaats was hier echter nog geen sprake van Formeel was er nog geen godsdienstvrijheid en was het andere religies dan de Hervormden niet toegestaan om hun geloof in het openbaar te belijden. Bovendien werden de loden toen nog als vreemdelingen en buitenstaanders beschouwd en eígenlijk behandeld als tweederangs burgers. Dit zal dan ook wel de belangrijkste reden geweest zijn dat de begraafplaats gesticht werd rn een uithoek van het Westland

6 Nu ligt de begraafplaats aan de Opstalweg; de aftakking naar de Geestweg bestond toen echter nog niet en er voerde dan ook niet echt een weg of voetpad naar toe. Douglas noemde het in zijn dvies een 'stukje leedige grond', zodat het hier waarschijnlijk ging om een perceel nog niet in cultuur gebrachte 'woeste grond'. Op de Geest in Naaldwijk had je toen nog veel percelen bos en 'woeste grond', hetgeen te vergelijken is met een llcht glooiend duinlandschap. Voor de Joodse gemeente had dat aan de ene kant nog wel een voordeel, omdat de begraafplaats redelijk centraal gelegen was tussen de dorpen 's-gravenzande, Monster en Naaldwijk waar de meeste Joodse families woonden. Ook zal de grond door al deze omstandigheden niet al te duur geweest zijn voor de naar verhouding kleine en armlastige loodse gemeente. In 1849 werd de begraafplaats vergroot en in r884 werd er een'lijkenhuisje' gebouwd Dit baarhuisje werd in rgrr veívangen door een nieuw exemplaar. Dit karakteristieke gebouwtje vormde samen met het mooie smeedijzeren hek, dat bovenop een laag gemetseld muurtje stond, een mooi geheel en was een waardige omlijsting van deze begraafplaats. Het baarhuisje was tot ver in de jaren zestig nog aanwezig en is waarschijnlijk pas gesloopt bij de reconstructie van de Opstalweg. De Joodse gemeente bestond toen al lang niet meer Vanwege een sterk teruglopend ledenaantal werd de Westlandse Joodse Gemeente omstreeks rgzo opgeheven. De overgebleven leden sloten zich aan bij de Nederiands Israëlitische Gemeente van Den Haag en ín r9z4 werden ook de bezittingen van de Westlandse gemeente overgedragen aan de Haagse gemeente In r9z8 werden de synagoge en de Joodse begraafplaats in Naaldwijk zonder geldeiijke vergoeding overgedragen aan de burgerlijke gemeente Naaldwljk. Het Naaldwijkse gemeentebestuur zegde daarbij toe dat zij de begraafplaats in een behoor- Iijke staat zal houden. Hiervoor betaalde de Nederlands IsraëIitische gemeente f 5o,- per jaar, waarbij zij het recht behield om op de open plekken der begraafplaats overledenen ter aarde te bestellen. De laatste begraving vond plaats in In Naaldwijk woonde toen nog maar eén Joodse familie, die in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers naar een concentratiekamp werd gevoerd. Van deze familíe, Van Tijn genaamd, werd het jongste kind op een onderduikadres ondergebracht. Dit dochtertje was het enige familielid dat de oorlog overleefde Behoudens een drietal voorwerpen die dienst hebben gedaan in de Naaldwijkse synagoge, een gebedsmantel en twee ramshoorns, die zich nu bevinden in de coilectie van het Westlands Museum, ls de Joodse begraafplaats het enige tastbare overblijfsel van de Joodse gemeenschap in het Westland. De begraafplaats leidt in mijn ogen echter een kommervol bestaan. Dit komt vooral door de lelijke afrastering door middel van een spijlenhek en haag. Het is erg jammer dat het baarhuisje in de jaren zestig verdwenen is, maar als bijvoorbeeld het smeedijzeren hek weer in oude luister hersteld zou worden, dan zou dit de begraafplaats enorm verfraaien. Door het open karakter zou de begraafplaats dan kunnen fungeren als monument voor de eens bloeiende Joodse gemeenschap in het Westland. Ton Immerzeeln de Historische Prijswaag van 8 december 1998 in'groot Naaldwijk'onder redactie van H. Groenewegen. Ecfratten uit 6et YiJestlanàs lï)rtuu^ Het Westlands Museum staat boordevol met fristorische schatten uit het Westland In ons blad nemen we af en toe een van die dingen onder de loep. Dit keer het AARDSTRALENKASTJE In de periode vlak na de tweede wereldoorlog was er sprake van dat op plaatsen in een tuinbouwbedrijf waar de planten slechter groeiden dat dat veroorzaakt zou woíden door slechte (negatieve) aardstralen. Andere verklaringen waren er vaak niet en dan kwam men in víoeger tijd, toen er nog niet voor alle verschijnselen een wetenschappellijke verklaring was, wel eens met zulke mystieke verklaringen Een paar handige jongens sprongen daar op in door een apparaat te ontwikkelen dat die negatieve aardstralen zou neutraliseren Zo'n apparaat had de vorm van een afgesloten kastje, met ventilatiegaten en bovenop een kompas, zodal het kastje op het (magnetische) noorden gericht kon worden. (Aard) magnetische straling kun je neutraliseren door een tegenkracht. Het leek dus logisch om met zo'n oplossing te komen. De aanbieders van deze kastjes trokken door het Westland om ze bij tuinders aan te bieden Het kastje in het museum is gekocht door fam. Boers uit 's-gravenzande en werd aangeboden door Mieremet, die een aanbevelingsbrief liet zien, ondertekend door het hoofd van de Koninklijke stallen in Den Haag, met daarin de vermelding dat de paarden door het gebruik van zo'n kastje gezonder waren en een rustiger leven hadden in de (koninklijke) stallen. Dit maakte op nogal wat tuinders indruk en ze schaften zo'n kastje aan. Al snel bleek dat het aardstralenkastje niet hielp tegen slecht groeiende planten. En de tuinders deden ze al snel weer weg. Bijna niemand wilde laten weten dat hij dit gebruikt had, men schaamde zich er eigenlijk voor dat men er ingetuind was, en men gooide de kastjes weg, ofvernietigde ze en had het er verder niet meer over. Daarom waren deze kastjes zo zeldzaam geworden en hebben we er a1s museum jarenlang naar gezocht. Volgens de leverancier mocht je de kastjes niet open maken, want dan ging het effect verloren Sommige tuinders hebben dit toch gedaan en toen bleken er twee koperdraden Ín bevestigd te zijn.

7 Hoewel er in Nederland geen sprake is van wijnbouw van enige omvang zijn er in limburg al jaren enkele wijngaarden productief en ook elders in ons land wordt op beperkte schaal wijn geproduceerd. Dat gebeurt ook bij ons in de buurt, in de Zuidbuurt bij Maassluis ligt een wijngaardje dat jaarlijks een goede wijn oplevert, die als streekproduct verkocht wordt. Onlangs stond er een artikel in de krant waarin uitgelegd werd dat de teelt van wijndruiven in Nederland wel eens sterk kan toenemen. Door het kruisen van verschillende druivenrassen is namelíjk een ras ontstaan dat in ons klimaat drie tot vier weken eerder rijpt. Dit biedt perspectief voor wijnbouw op grotere schaal nu het in onze sterk gesubsidieerde land- en tuinbouw minder goed gaat. Dit krantenartikel deed denken aan de serieuze pogingen die er in het verleden in het Westland zijn gedaan om op commerciële basis van druiven wijn te maken. In de Westlandsche Courant van 21 november r93r lazen wij een artikel met het opschrift: Kan er van onze druiven wijn gemaakt wordent Daarin vroeg de heer J. Barendse zich af of het met het oog op de toen heersende economische omstandigheden (de crisisjaren) misschien commercieel haalbaar was om met name de ze kwaliteit Westlandse druiven tot wijn te verwerken. Deze vraag was niet nieuw, ook Ín het laatst van de 19e eeuw was dat al eens onderzocht Onder toezicht van het hoofdbestuur van de Vereeniging Westland werd toen een proef genomen of van de overproductie van de Westlandse kasdruiven een goede wijn te persen was, die verkoopbaar was tegen een behoorlijke prijs Toen kwam men echter tot de conclusie dat deze wiin te duur zou worden. Later in het begin van de 1e Wereldoorlog (rond r9r4) werd er een tweede proef genomen, waarbij nu níet alleen Frankenthalers, maar ook Gros Colman en Black Alicante werden gebruikt. Deze twee laatste soorten werden toen ongeschikt bevonden, maar van Frankenthalers was het mogelijk, onder voorwaarde dat de wijnaccijnzen op dit product afgeschaft zouden worden. In het daarover opgestelde rapport werd er van uitgegaan dat roo kilo druiven 8o liter wijn zouden geven, waarvan de waarde geschat werd op f 6o,- per hectolíter De bereidingskosten zouden ongeveer lo7o van de waarde van de druiven bedragen, als uitgegaan werd van J o,3o per kilo. Ook dit initiatíef is niet doorgegaan. De heer Barendse stelde zich op het standpunt dat het in verband met de rond r93o heersende slechte economische omstandigheden de moeite waard was om na te gaan of wijnproductie van kasdruiven nu wel mogelijk was De Nederlandse tuinbouw kreeg in die tijd namelijk te maken met toenemende exportbelemmeringen van het buitenland, waardoor de export van tuinbouwproducten ernstig belemmerd werd. De landen waar voorheen veel naartoe werd geëxporteerd trachtten door deze maatregelen de eigen productie sterk te stimuleren. Ook Nederland zelf deed daaraan mee, men propageerde hier: 'Koopt Nederlandse waar!' Door de vermlnderde afname van het buitenland daalden de prijzen van veel producten. Door deze lagere prijzen werden er op de binnenlandse maíkt veel meer druiven verkocht dan andere jaren, waardoor de prijsdaling voor dit mooie product werd beperkt. Verder zouden de meeste druiven de komende jaren waarschijnlijk op de binnenlandse markt moeten worden afgezel, waardoor de tuinders zich tevreden zouden moeten stellen met een lager prijsniveau. Door deze lage prijzen, die alle kwekers voelbaar troffen, werd het vraagstuk van de wijnbereiding als het ware vanzeif weer actueel. De Belgen, die ook rekening hielden met een grotere afzet in eigen land, hadden intussen al besloten om alle druiven van afwijkende kwaliteit tot wijn te verwerken. In navolging hiervan leek het de heer Barendse een goed idee om de druiven van mindere kwaliteit hier ook uit de markt te nemen Hij had er zich in het verleden al vaker aan geèrgerd als hij in de grote stad zag dat, zoals hij schreef:,,de werkman, die pas zijn loon had gebeurd en vrouw en kinderen eens wilde tracteeren, wat waardelooze rommel in de handen werd gestopt" Verder schreef hij dat er heiaas ook voor export nogal eens tweede en derde kwaliteit aangeboden wordt, wat de vraag naar dit mooie product niet bevordert Het lijkt een goede oplossing om deze mindere kwaliteiten uit de handel te nemen om er wijn van te maken. De in het verleden door verschillende kwekers genomen proeven hebben heel goede resultaten gehad, dat was ook het geval met de grote proef in de oorlogsjaren door de Bond Westland Men is daar toen niet verder op ingegaan, omdat de prijzen van onze druiven te hoog waren om met succes wijn te kunnen maken. Onder normale omstandigheden is onze productiewijze te duur in verhouding tot de landen die door hun ligging op de cultuur van wijndruiven zijn aangewezen. Het is nog maar de vraag of wijnfabricage zelfs bij lage druivenprijzen een winstgevende zaakzal zijn Betere druivenprijzen zouden kunnen worden verkregen door het vernietigen van sterk afwijkende kwaliteiten, maar dat zou op al te grote praktische bezwaren stuiten. Een goed alternatief kan zijn om de wijnfabricage ter hand te nemen, omdat de invoer van wijn in ons land zeer beduidend is en het onder vakkundige leiding mogelijk is om van onze druiven een goed product te maken dat in ons land in de handel gebracht kan worden. Barendse stelt verder dat hij in dit stadium niet ingaat op vragen als hoe komen we aan het product, wat wordt ervoor betaald en op welke wijze moet het fabricageproces worden geregeld, deze zaken kunnen pas aan de orde komen als er voor zijn idee voldoende steun in tuinbouwkringen is Hij schrijft tot slot dat hij eventuele resultaten van zijn overwegingen met belangstelling zal volgen. Voor zover mij bekend is men op zijn ideeën niet lngesaan Ian Dahmeijer Jaargang 14, nummer 4.4e kwartaal 2005

8 is de r8e edítie van het Historisch Jaarboek Westland verschenen. Ter gelegenheid van het 7o-jarig bestaan van het Genootschap Oud-Westland is het eerste artikel, door K.F. van Dijk, gewijd aan de historie van dit Genootschap, dat in 1935 werd opgericht als Oud-Naaldwijk. Koos Verduin en Ruud Heus schenken beiden aandacht aan de Tweede Wereldoorlog. De eerste vertelt over gefusilleerde verzetstrijders en de tweede over Willem van der Kaay uit 's-gravenzande, die in de meidagen van 1940 sneuvelde op de Grebbeberg. G Hamel gaat in op de geschiedenis van de Christelijke Lagere Tuinbouwschool aan de Burg. Elsenweg te Naaidwijk, tegenover de bloemenveiling, die kort geleden door een ingrijpende verbouwing een totale metamorfose heeft ondergaan en nu deel uitmaakt van het Holland Accent College. W. Kemmers vervolgt zijn verhaal over de Nederlandse Tuinbouwraad, nu bij het grote publiek hoofdzakelijk nog bekend als organisator van de to-jaarlijkse Fioriade, en A. Vijverberg gaat in op de druivenziekte 'kwaad'in het midden van de 19e eeuw. Er werd een bestrijdingsmiddel ontdekt, waarvan na r5o jaar de huidlge druiventelers nog steeds gebruik maken. l. Moerrnán; kenner van het 16e-eeuwse landlcaárteí,ván de Delftse landmeter Jan Jansz Potter, toont aán dat hèt anonieme kaartboek van het Oude en Nieuwe Gasthuis in Delft aan Potter moet worden toegeschreven. Jorrlt van Horssen doet verslag van een archeologische opgraving die in r99o werd gedaan op het achterterrein van de Kerkstraat in Naaldwijk. Het terrein was daarvoor bebouwd geweest met de Moddermanschool, maar behoorde in de Middeleeuwen tot het achtererf van de pastorie van Naaldwijk, later drukkerij Ent. Het doel van de opgraving was het terugvinden van een gracht om een oude ringwalburg ter plaatse van de Naaldwijkse kerkring. De opgraving leverde veel bijzondere vondsten op, maar niet de zekerheid van de vroeg-middeleeuwse ringwalburg. Zoals gebruikelijk sluit de conservator van het Westlands Museum, Ton Immerzeel, het Jaarboek af met een Archeologische Kroniek en een Bibliografie van het Westland. Ook nu weer verluchten talrijke illustraties het laarboek, dat in de Westlandse boekhandels en het Westlands Museum te verkrijgen is voor ro,-. zwar'15 BOUWBEDRUF. NIEUWBOUW. VERBOUW. ONDERHOUD 78 iaat bouwen 's-gravenzandseweg JM Naaldwijk f (U74) F (0174) i www zwarts.nl HEEEnïIF,ïI Techniek voor wonen, werken Naaldwijk Jaargang 14, nummer 4.4e kwartaal 2005

9 HOOG BEZOEK Ter gelegenheid van het zilveren regeringsjubi- Ieum van koningin Beatrix heeft het Historisch Archief Westland 'Hoog onder de títel Bezoek' een boekje uitgegeven over koninklijke bezoeken aan het Westland. Het boek is geschreven door de journalist Aad van Holstein en peeft een zo compleet mogelijk beeld van de bezoeken die de konink- Iijke familie vanaf 1878 tot 2oo2 aan het Westland heeft gebracht Deze uitgave van 68 pagina's kost ro,- en is verkrijgbaar bij het Historisch Archief in Naaldwijk en bij de boekhandel. Ook onlangs bracht de koningin een bezoek aan het Westland, waarbij de Drijvende Kas bij de bloemenveíiing in Honselersdijk in het middelpunt van de belangstellíng stond. Maar het Westland heeft zoveel te biedenl Zo woonde Frederik Hendrik, een overgrootvader van de Koningin, op een steenworp afstand van die bloemenveiling in zijn Huis Honselersdijk. En nog verder terug was 's-gravenzande de 'thuisbasis'van de Graven van Holland 7,o z.iin eï nop meer historische banden tussen het Westland en het Koningshuis.

10 Westlands Museum is nog tot en met z5 februari een dubbele wisseltentoonstelline te zien 'Kasteel Polanen te Monster' en 'Gemeentelijke Monumenten in het Westland'. Meer informatie over deze exposities vindt u in het vorige nummer van StreekHistorie. In Museum 'Het Tramstation' in Schipluiden is van r5 oktober tot en met 3r december 2oo5 een exposítie te zien onder de titel: Aanschouwen en Beschouwen - Kunst van Ingrid Mostert uit Regthuis't Schou'. Ingrid Mostert studeerde van r968't972 aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. Momenteel werkt zij als docent tekenen en vrij kunstenaar. De expositie bestaat uit recente aquarellen, schilderijen in de Japanse sumi-e techniek, alsmede werken in gemengde techniek. Ook is er oud werk te zien. De opening zal worden verricht door Jan van Spronsen, oud-docent aan de Koninkliike Academie van Beeldende Kunsten. In het Loosduins Museum is vanaf eind november tot februari zoo6 de tentoonstelling'wonen in een Loosduins Hofje'te bezichtigen. In de kom van loosduinen en in de directe omgeving daarvan was een groot aantal hofjes te vinden met in totaal zo'n 2So woninkjes. De bouw daarvan begon in het midden van de r9e eeuw en nam geleidelijk toe naarmate de tuinbouw zich verder ontwikkelde. In het eerste kwart van de 2oe eeuw breidde de teelt van tuinbouwgewassen onder glas ook in Loosduinen zich sterk uit. Dat gold met name vooí de verwarmde tomaten- en kaskomkommerteelt. Er waren bedrijven met meer dan roo kasjes. Voor iedere 5 kasjes (r.ooo m') was r knecht nodig. Er waren bedrijven waarop 5o à 6o man werkten. Er vond een migratie van arbeidskrachten naar Loosduinen plaats, vooral vanuit Zeeland en de Zuid-Hollandse eilanden. Bovendien vroeg het in die tijd groeiend WSM-verkeer met het emplacement in loosduinen om nieuw personeel, evenals het grote aantal wasserijen en de vestlging van de rubberfabriek Vredestein. Nieuwe famllienamen deden hun intrede in Loosduinen, waarvan er nog steeds vele gangbaar zíjn, zoals: Hameeteman, Walraven, Buth, Nieuwenhuize, De Haan, Den Hartog, etc. In de piekperioden van werk in het vroege voorjaar kwamen ook Scheveningse vissers, die eerst op vlaggetjesdag in juni uitvoeren, in de tuinderijen werkenvolgens de overleveringen waíen zij niet zo bedreven in het werk op het iand of in de kassen en werden zíj bij uitzondering zeer tijdelijk in dienst genomen. De hofjeswoningen werden veelal door de rijkere burgers gebouwd, met een groot aantal kleine huisjes op een betrekkelijk klein stuk land om zodoende behoorlijk er aan te kunnen verdienen Het wonen in een hofje was in tegenstelling tot wat men zou denken niet ongezond, want zij waren zowel aan de voorzijde als aan de achterkant goed bereikbaar voor licht en lucht De hofjes droegen dikwijls de naam van de eigenaar. Van een hofje, dat de naam Maairust droeg, is bekend dat deze naam afkomstig is naar aanleiding van een bezoek dat Koning Willem III bracht aan een demonstratie maaien met nieuwe maaimachines. Op een gegeven moment wilde de Koning uitrusten op die warme dag. Toen korte tijd later op die plaats een hofje werd gebouwd kreeg het de naam Maairust. Er is nog een behoorlijk aantal mensen ln Loosduinen dat ln een hofje heeft gewoond. Uit hun verhalen blijkt dat er een goede en dikwijls gezelllge sfeer en een grote saamhorigheid heersten onder de bewoners. In de tentoonstelling is een woonkamertje van een hofjeswoning van destijds ingericht In de jaren '6o/'7o van de vorige eeuw zijn alle hofjeswoningen in Loosduinen afgebroken. De foto's in de tentoonstelling laten zien dat er vrijwel geen wooncomfort meeí was en vele huisjes inmiddels onbewoonbaar waren geworden en renovatie niet tot de mogelíjkheden behoorde Een nieuw tijdperk met de bouw van moderne enruimetehuizen'"tïï.til'$.?i"'iï:3:.-loosduinen In de Bibliotheek te 's-gravenzande is op woensdag z november de tentoonstelling'hoog BEZOEK' geopend. Deze reizende expositie, dle is samengesteld door het Historlsch Archief Westland, naar aanleiding vàn het bezoek dat koningin Beatrix bracht aan de gemeenten Westland en Midden-Delfland, geeft een beeld van alle koninklijke bezoeken die hebben plaatsgevonden vanaf r898 tot aan 2oo3 in dlverse Westlandse dorperr-. Van zr november t/m ro december zoo5 is deze tentoonstelling te zien in de bibliotheek in Naaldwijk en van 9 januari t/m 9 februari zoo6 in De Naaldhorst. Vervolgens gaat de expositie nog andere locati.es in het Westland aandoen. Nadere plaatsen en tijden zijn nu nog niet bekend, maar zullen zeker in de regionale kranten vermeld worden. Op 6 oktober werd in gebouw De Noviteit in Monster het fotoboek 'Westland' gepresenteerd, ter afsluiting van de viering van het tienjarig bestaan van het VSB-Fonds Westland. Hein van der Zande, onder andere voorzitter van het Varend Corso, kreeg het eerste exemplaar aangeboden door voorzitter Bert Uitterhoeve van het VSB- Fonds. Het boek belicht de gemeente Westland met sfeervolle foto's en korte teksten in het Nederlands en het Engels Bijzonder zijn de pop-ups, opgevouwen figuren die er bij het doorbladeren van het boek uitspringen. Het boek bevat tevens een DVD met de onlangs ook door de WOS uitgezonden documentalre'westlanders', aangevuld met oude Westlandse filmbeelden. Het boek is voor 39,95 verkrijgbaar, onder meer bij het VVV-Westland te Naaldwijk In het onlangs verschenen boek'rondje 's-gravenzande' loopt de auteur Henk van Trigt een rondje door'zijn'dorp in de jaren vijftig Hij verhaalt in dit met veel foto's verluchte boek over zijn herinneringen van het dorp van toen toen in zijn beleving 's-gravenzande nog 's-gravenzande was Het boek is voor q,5o te koop bij boekhandel Vingerling.