Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland"

Anita ter Linde
8 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland Een studie naar de Oudfriese boeteregisters HAN NIJDAM Hilversum Verloren 2008

2 Inhoudsopgave I LICHAAM, EER EN RECHT I I Inleiding 13 1 Lichaam, eer en recht 13 2 Boeteregisters en het menselijk lichaam in middeleeuws Friesland 15 3 Het Oudfriese corpus en andere relevante bronnen 21 4 De opbouw van dit boek Lichaam en cultuur 27 1 Metaforen en cognitieve modellen 27 2 Antropologen kijken naar het lichaam en vinden er verschillende 32 3 Het fysieke lichaam: taxonomie en partonomie 36 4 Het sociale lichaam: schema's voor de wereld Lichaam en kosmos: het Galenische systeem en de humores Lichaam en land Lichaam en huis 47 5 Het politieke lichaam: personhood 48 2 Compensatie en de Oudfriese boeteregisters Compensatie Eer, wraak, vete en compensatie Smartengeld en letselschadelijsten 62 2 Wondlijsten en boeteregisters in de Friese landen De Lex Frisionum De Oudfriese boeteregisters Overeenkomsten en verschillen tussen Lex Frisionum en boete- 74 registers 3 Continuïteit en universalia 80 4 De tekstuele overlevering van de boeteregisters De Oudoostfriese tekstoverlevering De Oudwestfriese tekstoverlevering 88 5 De code kraken: structuren, clusters, ontleningen, compensatiebedragen 92 6 De inbedding van de boeteregisters in het Oudfriese tekstcorpus 99 7 De bestudering van de boeteregisters Conclusie 105

taxonomie en partonomie 36 4 Het sociale lichaam: schema's voor de wereld 41 4.1 Lichaam en kosmos: het Galenische systeem en de humores 42 4.2 Lichaam en land 45 4.

3 6 Inhoudsopgave 3 Middeleeuws Friesland: vrijheid, vete en recht Vrijheid, vete en recht De Friese Vrijheid: feit en fictie Feit Fictie: de legitimatie van vrijheid, recht en vete Competitie om eer in een eer-economie Vete Bloedvete of adelsvete? De aanleiding tot een vete De dood van Einar (Hrafnkels saga I) Het gedroogde lijk Het Weergeld Het aanbieden van het weergeld De opbouw en de betaling van het weergeld Het begin van een vete: het opzeggen van de vrede 13e 4.5 De ofledene of borgstelling Twee voorbeelden van vetes EenWesterlauwerse vete (ca ) De Oosterlauwerse Menaldavete (ca ) Verzoening Recht De omstandigheden van het vergrijp De dingprocedure Het aanbrengen van een zaak Vertegenwoordiging op het gerecht {Hrafnkels saga II) Het proces Het gerechtsregister (skrift) en de spelregels van de boete- 158 registers De skrivere I^ Bewijsvoering I( > Het Godsoordeel l Het vonnis en het betalen van de compensatie De executie van het vonnis (Hrafnkels saga III) Conclusie: vrijheid, vete en recht J 73 4 Het fysieke lichaam: anatomie en verwondingen in de boeteregisters Het menselijk lichaam in het Oudfries Het fysieke lichaam volgens de boeteregisters Twee kleine Oudfriese teksten over het menselijk lichaam: defia- 178 eth en de Oudfriese embryologie 1 De menselijke anatomie in de boeteregisters Het gehele lichaam Hoofd Romp Arm 188

2.2 Het gedroogde lijk 131 4.3 Het Weergeld 133 4.3.1 Het aanbieden van het weergeld 133 4.3.2 De opbouw en de betaling van het weergeld 135 4.

4 Inhoudsopgave Hand Been Voet Termen die buiten de partonomie vallen Verwondingen in de boeteregisters Rake klappen 1 <)d 3.2 Bloedende wonden en maatwonden Snijwonden Diepe en penetrerende wonden Beschadigingen aan botten en gewrichten Amputatie, verlamming en andere uitvalsverschijnselen Speciale omstandigheden De rol van de arts: medische kennis in middeleeuws Friesland Schema's van het fysieke lichaam Het middenrif als horizontale as De zes ledematen De hand Het gebit Conclusie Het sociale lichaam: het lichaam als kaart voor de werkelijkheid Het sociale lichaam Lichaam en kosmos Antropogenese Het land Het lichaam als land in de boeteregisters Het lichaam als land in het Oudfriese corpus Lichaam en huis Het huis Huisvredebreuk Het lichaam als huis Schema's van het sociale lichaam Het naakte lichaam De hals Zes handen en zes ledematen Een verhit gemoed en een koel verstand Een functionerend lichaam Definities van een functionerend lichaam De invaliderende gevolgen van een verwonding aan rug, onderlijf 265 en walduwaxe DeeUwendan De ontwikkeling van het complex walduwaxe/buklamethe 270 in het Emsingoër Boeteregister Beschadiging van ongeboren kinderen en het vermogen tot voortplanting Het ongeboren kind

6 Amputatie, verlamming en andere uitvalsverschijnselen 206 3.7 Speciale omstandigheden 209 4 De rol van de arts: medische kennis in middeleeuws Friesland 210 5 Schema's van het fysieke lichaam 217 5.

5 8 Inhoudsopgave 6.z De voortplantingsorganen van de man De voortplantingsorganen van de vrouw Conclusie Het politieke lichaam: lichaam, eer en recht Het politieke lichaam Naar een model van het politieke lichaam Twee centrale concepten: mand en were Recht Nogmaals eer De Vrije Fries Halsketting en haardracht Krijgerscultuur De angst voor gezichtsverlies De vrouw De levende have Dienstlieden en overige gezinsleden Een belichaamd model van eer 3 n 6.1 Een ruimtelijke interpretatie: grenzen Compensatie en constituenten 3 J Een lichamelijke interpretatie: eer belichaamd 3! 9 7 Conclusie Conclusie: lichamen in middeleeuws Friesland Lichaam, geweld, eer en compensatiesystemen Lichaams-en mensbeeld in middeleeuws Friesland Nawoord 33 Summary 33 2 I Body, hounour, and law 33 2 II Analysis of the Old Frisian Compensation Tariffs 339 Appendices bij deel I 343 Appendix 1 Overzicht van het Oudfriese corpus 343 Appendix 2 Overzicht van de wondlijsten in de Lex Frisionum 349 Verantwoording van de afbeeldingen Afkortingen 353 Bronnen en literatuur 354 Glossarium 37 l Register 3 8 3

2 Twee centrale concepten: mand en were 283 1.3 Recht 284 1.4 Nogmaals eer 287 2 De Vrije Fries 289 2.1 Halsketting en haardracht 290 2.2 Krijgerscultuur 294 2.

6 Inhoudsopgave 9 II ANALYSE VAN DE OUDFRIESE BOETEREGISTERS (OP CD) Inleiding bij deel II De Oudoostfriese boeteregisters Het Algemene Boeteregister Het Algemene Boeteregister: overlevering en eerder onderzoek De Hunsingoër redactie De Riustringer redacties (Oudfries en Nederduits) De Emsingoër redactie De Latijnse redactie Een reconstructie Het Riustringer Boeteregister Het Riustringer Boeteregister De structuur van het Riustringer Boeteregister Muntsoorten Ontleningen aan het Algemeen Boeteregister De (chronologische) opbouw van het Riustringer Boeteregister Conclusie Het Hunsingoër Boeteregister Het Hunsingoër Boeteregister en de Hunsingoër codices De relatie tussen BHi en BH De datering van het Hunsingoër Boeteregister: de Godsvrede De relatie met andere Oudoostfriese boeteregisters Conclusie: toch een boeteregister? Het Brokmer Boeteregister De Brokmerbrief en het Brokmer Boeteregister Het Brokmer Boeteregister Het Emsingoër Boeteregister Het Emsingoër Boeteregister Verdwaalde boetebepalingen in de Emsingoër handschriften De redactie in Emsingoër De redactie in Emsingoër De redactie in Emsingoër De relatie met de overige Oudoostfriese boeteregisters De relatie met de Oudwestfriese boeteregisters Conclusie: de ontwikkeling van het Emsingoër Boeteregister Het Boeteregister van Kampajeldric 47 l 6.1 Het Boeteregister van Kampajeldric. een unieke tekst De relatie met het Algemene Boeteregister Het Fivelgoër Boeteregister 4^ 8 Conclusie: de Oudoostfriese boeteregisters 4^4 9 De Oudwestfriese boeteregisters 4^5 1 De indeling en overlevering van de Oudwestfriese boeteregisters 485

5 De Latijnse redactie 421 1.6 Een reconstructie 423 2 Het Riustringer Boeteregister 430 2.1 Het Riustringer Boeteregister 430 2.2 De structuur van het Riustringer Boeteregister 431 2.

7 io Inhoudsopgave z Groep A (Oostergo) Groep A: de traditie van Oostergo Het Boeteregister van Leeuwarderadeel en het Boeteregister van 492 Ferwerderadeel en Dongeradeel 2.3 Met Boeteregister van de grandscriwer Groep B (Wymbritseradeel) 49^ 3.1 Groep B: de traditie van Wymbritseradeel Het Boeteregister van Dongeradeel, het Boeteregister van Wyrn- 500 britseradeel en het Boeteregister van de Hemmen 3.3 Kleine tekstjes op drift: het Interregionale Boeteregister Van 502 Walddethum en Thit sint tha latha 3.4 Het Interregionale Boeteregister Groep C (Franekeradeel) Het Boeteregister van Wonseradeel en de Vijf Delen, de Bireknada 509 Bota en hun onderlinge relatie 4.2 Een pan-westerlauwerse verzameling? Groep D (Wonseradeel) 5 l8 5.1 Het boeteregister van Wonseradeel Het Boeteregister van Franekeradeel en Wonseradeel S 1 " 5.3 De oudere fase van het Westerlauwers Boeteregister: de Oudfriese 520 en de Nederduitse redactie 5.4 De latere ontwikkeling van het Westerlauwers Boeteregister in de 5 20 Oudfriese redactie 6 De ontleningen aan het Algemene Boeteregister en andere Oudoost friese boeteregisters 7 Conclusie Appendices bij deel II Appendix 3 Kritische edities van enkele Oudfriese boeteregisters De Latijnse redactie van het Algemene Boeteregister (H2 XIX) De Nederduitse redactie van het Algemene Boeteregister Fragment van het Riustringer Boeteregister (R4) 53^ 4 Riustringer lijst van muntwaarden en compensaties (R3) 53 5 Het Boeteregister van Leeuwarderadeel (U XXV) (groep A) Het Boeteregister van de grandscriwer (U XXV, ) (groep A) Het Boeteregister van Dongeradeel (U XXVI) (groep B) Het Boeteregister van Wymbritseradeel (U XXVIII) (groep B) Het Interregionaal Boeteregister (U XVIII) (groep B) De Bireknade Bota (D XIV) (groep C) HetBoeteregistervanFranekeradeelen Wonseradeel (U XXVII) (groep D) 5^7

2 Het Boeteregister van Dongeradeel, het Boeteregister van Wyrn- 500 britseradeel en het Boeteregister van de Hemmen 3.

Vergelijkbare documenten

Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland

Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland Now then, Piglet, let s go home. But, Pooh, cried Piglet, all excited, do you know the way? No, said Pooh. But there are twelve pots of honey in my cupboard,