VWO EXAMENKATERN HISTORISCHE CONTEXTEN

Transcriptie

1 geschiedenis voor de bovenbouw VWO EXAMENKATERN HISTORISCHE CONTEXTEN

2 Voorwoord Je bent je al een tijdje aan het voorbereiden op het Centraal Examen geschiedenis. Hiervoor ben je je aan het verdiepen in de oriëntatiekennis en leer je historische vaardigheden gebruiken. Je leert hierdoor gebeurtenissen plaatsen en duiden en je krijgt inzicht in historische processen. De kenmerkende aspecten zijn een belangrijk onderdeel van de oriëntatiekennis, want ze geven je houvast bij het leren. Voor het eindexamen zijn sommige kenmerkende aspecten verder uitgediept en moet je meer specifieke gebeurtenissen en processen kennen en vooral kunnen gebruiken. Dit onderdeel heet Historische Contexten. Voor je ligt het Memo Examenkatern waarmee je ook dit onderdeel goed kunt voorbereiden. Hoe werkt het Examenkatern Historische Contexten Voor het Centraal Examen havo zijn drie contexten vastgesteld, voor vwo zijn dit er vier. Je vindt ze allemaal in dit examenkatern. De contexten zijn onderverdeeld in deelcontexten; ook deze onderverdeling vind je terug in dit katern. Elke context start met een intro. Deze hoef je niet te leren, maar hij zal je wel helpen om de relatie tussen de context en de oriëntatiekennis te begrijpen. Vervolgens start je met de hoofdvraag van een deelcontext en de kenmerkende aspecten die hierbij horen. Ook deze hoef je niet uit je hoofd te leren, maar je moet de hoofdvraag wel kunnen beantwoorden en je moet ook kunnen toelichten waarom deze kenmerkende aspecten bij deze deelcontext horen. Hierna komt de tijdbalk. Dit is een samenvatting van alle gebeurtenissen die je in je basisboek hebt geleerd. Verwijzing naar het basisboek In de tekst vind je de uitleg terug, met de begrippen in de kantlijn. De tekst helpt je om verbanden te leggen. Daarnaast zie je in de tekst verwijzingen met nummers staan: Hiermee werd een eerste basis gelegd voor de latere Europese eenwording. 47 Deze samenwerking werd bevorderd door de Verenigde Staten. In de Verenigde Staten zelf werd de enorme angst De nummers verwijzen naar de kenmerkende aspecten. Deze zijn opgenomen in een voetnoot met daarbij een verwijzing naar je basisboek. 47 Europese eenwording, blz Achter in dit examenkatern vind je een volledige lijst met de kenmerkende aspecten. Je hoeft de kenmerkende aspecten niet uit je hoofd te leren, maar je moet wel begrijpen wat ze inhouden en ze in de tijd kunnen plaatsen. 2

3 Personen, voorbeelden, jaartallen en begrippen Achter de tekst met uitleg worden bepaalde personen, voorbeelden, jaartallen en begrippen nog een keer apart benoemd. Deze moet je echt kennen. Personen Voorbeelden Jaartallen Begrippen 3

4 Oefenen, oefenen, oefenen voor het Centraal Examen Om je goed voor te bereiden op het Centraal Examen, moet je veel oefenen. In dit examen katern staan CE-vragen per deelcontext. In het epack vind je nog extra oefen materiaal in de vorm van documentaires, simulaties, interactieve kaarten, remediërende lessen, verdiepende opdrachten en thema-opdrachten. Van je docent krijg je later ook nog een proef examen om mee te oefenen. Wij wensen je een succesvolle en plezierige voorbereiding op je examen toe. De samenstellers 4

5 Inhoudsopgave Historische context Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Deelcontext 1 Opstand in de Nederlanden ( ) 7 Deelcontext 2 Ontstaan van de Republiek ( ) 16 Deelcontext 3 Ontstaan van de Gouden Eeuw ( ) 25 Historische context Verlichtingsideeën en de democratische revoluties Deelcontext 1 De Verlichting ( ) 35 Deelcontext 2 De Franse Revolutie ( ) 44 Deelcontext 3 Europa ( ) 53 Historische context Duitsland Deelcontext 1 Duitse keizerrijk ( ) 63 Deelcontext 2 Republiek van Weimar ( ) 72 Deelcontext 3 Nazi-Duitsland ( ) 81 Historische context Koude oorlog Deelcontext 1 Twee ideologische blokken ( ) 91 Deelcontext 2 De Koude Oorlog in Azië en Afrika ( ) 100 Deelcontext 3 Kritieke momenten ( ) 109 Deelcontext 4 Afnemende spanningen ( ) 118 Historisch denken 126 Kenmerkende aspecten basisboek 134 Register 136 5

6 Deelcontext 1 De Verlichting ( ) Hoofdvraag Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over de ideale samenleving, ? Kenmerkende aspecten 23 Het streven van vorsten naar absolute macht 26 Wetenschappelijke revolutie 27 Rationeel optimisme en een verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen 28 Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur een eigentijdse verlichte vorm te geven (verlicht absolutisme) Bron 1 De Verlichting laat haar licht schijnen over Europa. Nederlandse prent uit ca van Lambertus Claessens Absolutisme Wetenschappelijke revolutie Verlicht denken Verlicht absolutisme Begin Franse Revolutie empirisme rationalisme vooruitgangsgedachte Immanuel Kant Spinoza Voltaire tolerantie scheiding van kerk en staat De Verlichting Turend door microscopen of telescopen deden geleerden in de 17e eeuw allerlei ontdekkingen, van lichaamscellen tot nieuwe hemellichamen. Tijdens deze wetenschappelijke revolutie toetsten zij oude inzichten van de klassieke schrijvers en deden zij nieuwe inzichten op door zintuigelijke waarneming (empirisme). Anderen specialiseerden zich in wiskunde en meenden dat alleen logisch en verstandelijk redeneren tot zuivere kennis zou leiden (rationalisme). 26 Deze nieuwe kritische, wetenschap pelijke houding leidde rond 1650 tot het begin van de Verlichting, een periode waarin denkers allerlei aspecten van de samenleving ter discussie stelden. Verlichte denkers waren optimistisch dat de mens bevrijd kon worden van allerlei dwang, veroorzaakt door tradities en bij geloof; zij geloofden dat mensen de samenleving echt konden verbeteren (vooruitgangsgedachte). In een ideale samen leving zouden traditie en (bij)geloof plaats moeten maken voor verstand en rede. 27 Aan het eind van de 18e eeuw typeerde Immanuel Kant de Verlichting met de woorden sapere aude (durf te weten). Hier gaan we dieper in op wat dit alles betekende voor het denken over godsdienst, politiek en sociale verhoudingen. De kritische en onderzoekende houding leidde aller eerst tot discussie over het geloof. Veel verlichte denkers hingen het mechanistische wereldbeeld aan: het idee dat de wereld, na Gods schepping, zelfstandig functioneert volgens natuurwetten. Dat idee ging in tegen de oude aanname dat God direct ingreep in de wereld. De Nederlandse filosoof Spinoza stelde zelfs dat het goddelijke alleen geopenbaard wordt in de natuur zelf en dus niet via menselijke openbaringen zoals de Bijbel. Machthebbers vonden de ideeën van Spinoza erg gevaarlijk. Zij waren bang dat die het geloof zouden onder mijnen en daarmee de orde in de samenleving. Religie leerde mensen immers wat goed en kwaad was, en hoe je je moest gedragen. Veel denkers, zoals ook de Franse filosoof Voltaire, betwijfelden of ongeletterde mensen wel in staat waren tot kritisch denken. De meeste verlichte denkers twijfelden overigens niet aan het bestaan van God, maar bekritiseerden vooral orthodoxie (het vasthouden aan de Bijbel als enige bron van kennis) en de rol van de geestelijkheid. Het vervolgen van andersdenkenden vonden zij onrechtvaardig. Veel verlichte denkers pleitten voor religieuze tolerantie en dachten na over een scheiding van kerk en staat. 35

7 Bron 2 In 1783 vliegen twee aéronautes met een luchtballon over Parijs. Het spektakel, dat gesponsord wordt door de Franse Academie der Wetenschappen, trekt veel publiek. Zij zien bevestigd dat de mens met zijn ratio in staat is de natuur te bedwingen. De tekenaar bespot de enthousiaste toeschouwers die de ballon proberen te volgen. De spotprent is getiteld Voor fans van de wetenschap (1783). Verlichtingsideeën en de democratische revoluties Verlichte denkers bekritiseerden ook de standensamenleving, waarin adel en geestelijkheid meer rechten hadden dan anderen. De inrichting van de samenleving moest niet gebaseerd zijn op erfelijke rechten en plichten of op religieuze ideeën. Zij gingen uit van het natuurrecht: het idee dat alle mensen van nature bepaalde rechten hebben, zoals het recht op vrijheid, leven en bezit, en niet aan gezag onder worpen zijn. Pas eind 18e eeuw beargumenteerden enkele radicale denkers dat het natuurrecht universeel was en eisten zij volledige gelijkheid voor verschillende achtergestelde groepen, zoals de derde stand, religieuze minderheden, slaven en vrouwen. Verlichte denkers dachten ook na over hoe de natuurlijke rechten van burgers het best beschermd konden worden tegen machtsmisbruik door de staat. Tijdens de periode van de Verlichting streefden vorsten immers absolute macht na en zij breidden hun macht op politiek, economisch, militair en religieus gebied verder uit. 23 De Franse koning droit divin legitimeerde deze machtsuitbreiding met het droit divin. Maar de situatie was niet overal hetzelfde. John Locke John Locke schreef vooral over de Engelse situatie met een sterker parlement. Hij meende dat de burgerrechten ook in een monarchie gewaarborgd Jean-Jacques Rousseau konden worden. Jean-Jacques Rousseau dacht meer vanuit de Franse situatie met een absolute monarchie. Hij was radicaler. Beiden ondermijnden de absolute monarchie door hun ideeën over een sociaal contract sociaal contract en het recht van verzet (Locke) en volkssoevereiniteit over volkssoevereiniteit (Rousseau). Bron 3 Lodewijk XIV overwint de ketterij. In 1685 verbood de Franse koning het protestantisme in Frankrijk. Prent van Louis de Boulogne, 17e eeuw. 36

8 In sommige landen, zoals Pruisen en Oostenrijk-Hongarije, omarmden vorsten zelf verlichte ideeën, zonder het absolutisme los te laten. Dit heet verlicht absolutisme. 28 Zij legitimeerden hun bestuur niet met het geloof, maar stelden dat een vorst die het algemeen belang vooropstelt, het beste in staat is om het land te besturen. Zij probeerden de samenleving te verbeteren, bijvoorbeeld door lijfstraffen af te schaffen of te investeren in onderwijs. In de 18e eeuw ontstond een nieuwe politieke cultuur. Een groeiende groep burgers las tijdschriften en nam in koffiehuizen en salons deel aan het publieke debat over allerlei aspecten van bestuur en samenleving. Vorsten en bestuurders moesten steeds meer rekening houden met de publieke opinie, die in bredere lagen van de bevolking ontstond. Zij hielden de publicatie van (radicale) verlichtingsideeën vaak angstvallig in de gaten en verboden ze vaak. Maar deze censuur kon niet voorkomen dat verlichte ideeën toch wijdverbreid raakten. Bron 4 Titelprent bij een beroemd dagboek van Simon Linguet ( ), getiteld Memoires sur la Bastille (1783). Linguet was een bekende verlichte publicist die tussen wegens belediging van een edelman gevangen werd gezet in de beruchte Bastille (gevangenis in Parijs). Op de prent wordt voorgesteld wat er zou gebeuren als de koning de Bastille afbreekt. Op de muur links staat een uitspraak van de koning waarin hij zegt dat straffen zinvol moet zijn en moet bijdragen aan het behoud van orde in de samenleving. Vragen 1 Leg uit hoe de wetenschappelijke revolutie en het ontstaan van de Verlichting met elkaar samenhangen. 2 Veel verlichte denkers bekritiseerden de ideeën van Spinoza. a Leg uit dat deze houding kenmerkend is voor de Verlichting. b Waarom vonden veel denkers de ideeën van Spinoza gevaarlijk? 3 a Leg uit dat het idee van natuurrecht in theorie heel radicaal was. b Hoe verenigde John Locke dit idee met de traditionele monarchie? 4 a Gebruik bron 3. Leg uit in hoeverre deze prent een voorbeeld is van het streven van vorsten naar absolute macht. b Gebruik het basisboek (blz ). Leg uit hoe vorsten op politiek, militair en economisch gebied hun macht vergrootten. 23 Streven van vorsten naar absolute macht, blz ; 26 wetenschappelijke revolutie, blz ; 27 verlicht denken, blz , economisch liberalisme, blz ; 28 verlicht absolutisme, blz

9 Wat moet je kennen en kunnen? Voorbeelden Verlichtingsideeën en de democratische revoluties Locke en Rousseau over het sociaal contract De Engelsman John Locke ( ) en de Fransman Jean-Jacques Rousseau ( ) dachten na over hoe de burger beschermd kan worden tegen machtsmisbruik door de staat. Volgens Locke en Rousseau is de mens van nature aan geen gezag onderworpen. Volgens hen is een individu niet in staat om alleen zijn rechten en vrijheid te beschermen en moet het bescherming zoeken in een groep. Door middel van een sociaal contract (een overeenkomst waaraan allen zich verbinden) vormen individuen een gemeenschap. Omdat zo n gemeenschap ook geregeerd moet worden, komt er volgens Locke een uitvoerende macht die erop moet toezien dat de wetten worden nageleefd en de individuele rechten van eenieder worden beschermd (zoals vrijheid van menings uiting, vrijheid van religie en Bron 5 Het portret van Rousseau tussen allerlei revolutionaire symboliek, zoals een altaar gewijd aan rechten van de mens (rechts), een vrijheidsboom, een roedenbundel (symbool voor de macht van de Romeinse Repu bliek), een hond (loyaliteit) en een hoorn des overvloeds. De twee vrouwen (links) stellen eenheid voor. Schilderij van D. Jeaurat, ca vrijheid van eigendom). Volgens Locke is de relatie tussen de gemeenschap en haar regering er een van vertrouwen (hij noemt dat geen sociaal contract). Zodra een regering dat vertrouwen beschaamt, kan de gemeenschap de uitvoerende macht weer terugnemen (de regering afzetten) en een nieuwe regering aanstellen. Dit was de situatie rond de Glorious Revolution in Engeland in Rousseau was radicaler. Ook bij hem vormen individuen een gemeenschap via een sociaal contract. Maar een regering is niets anders dan een uitvoerder van de gezamenlijke wil van alle burgers (algemene wil). Een regering is op elk moment van de dag aan de algemene wil onderworpen (permanente volkssoevereiniteit). Er hoeft geen discussie te zijn of een regering het vertrouwen heeft beschaamd om haar te kunnen veranderen. 38

10 Bron 6 Spinoza op een bankbiljet van 1000 gulden (1972). Spinoza over de invloed van God op het dagelijks leven De Nederlandse filosoof Benedictus de Spinoza ( ) nam in zijn tijd een radicaal standpunt in. Volgens hem heeft God niet de wereld en haar natuurwetten geschapen, maar is God de schepping. God is geen persoon die ingrijpt in de wereld of zich openbaart. Spinoza ontkende het bestaan van wonderen en meende dat de Bijbel door mensen is geschreven. Spinoza schreef dat net als de natuur ook het leven van de mens wetmatig verloopt zonder vooropgezet doel. Mensen denken dat ze een vrije wil hebben, maar dit komt doordat ze niet alle oorzaken van hun handelen kennen. Toeval bestaat volgens Spinoza dus niet en er is ook geen objectief goed of kwaad. Daarom vond Spinoza religie wel belangrijk. Het geeft de massa, die niet tot redelijkheid in staat is, een morele richtlijn. Bron 7 Dertien jaar na zijn overlijden wordt Voltaire door radicale revolutionairen herbegraven in het Pantheon in Parijs. Als het gebouw in 1815 een kerk wordt, mag Voltaire daar van koning Lodewijk XVIII blijven liggen, omdat het hem goed zou doen om af en toe een mis te horen. Schilderij van L.J.F. Lagrenee uit de 18e eeuw. Voltaire over de vrijheid van denken en de rol van de staat De Fransman Voltaire, pseudoniem van Francois-Marie Arouet ( ), bekritiseerde op scherpe en humoristische wijze de samenleving. Hij schreef: mijn beroep is te zeggen wat ik denk. Juist dat bracht hem in grote problemen: hij werd opgesloten in de Bastille en verbannen. Voltaire vond de Franse censuur niet alleen voor zichzelf lastig. Veel ellende, zoals armoede en oorlogen, was volgens hem te wijten aan onwetendheid, onverdraagzaamheid en bijgeloof. Vooral de kerk hield het volk met opzet dom. Voltaire verlangde naar een rechtvaardige staat waarin de regering de vrijheid en welvaart van alle burgers voorop zou stellen. Hij verzette zich tegen rechtsongelijkheid en nam het op voor mensen die onterecht veroordeeld waren, bijvoorbeeld vanwege hun afwijkende religieuze overtuiging. 39

11 Kant over de definitie van Verlichting en de gevaren van het rationalisme Aan het einde van de 18e eeuw keek de Duitse filosoof Immanuel Kant ( ) terug op anderhalve eeuw verlicht denken. Hij definieerde het verschijnsel met de woorden: Durf te weten! Heb de moed je eigen verstand te gebruiken. Tegelijkertijd beschreef hij ook de beperkingen van de Verlichting, die volgens hem een langzaam proces is. Een volk leert langzaam kritisch te denken. Een revolutie brengt daarom geen vrijheid, maar slechts een nieuwe tirannie. Ook meende hij dat er beperkingen zijn aan de vrijheid van het individu. In een samenleving is het noodzakelijk dat mensen gehoorzamen, denk aan soldaten in een leger. Ten slotte meende Kant dat we niet alles kunnen weten, bijvoorbeeld of God bestaat. Zijn bestaan is niet empirisch aan te tonen en ook een rationele redenering zal geen uitsluitsel geven. In het basisboek lees je hoe Kant dacht over religie en moraal (blz. 181). Bron 8 Immanuel Kant. Gravure van J.L. Raab uit Jaartallen Absolutisme Wetenschappelijke revolutie Verlicht denken Verlicht absolutisme Begin Franse Revolutie Begrippen Verlichtingsideeën en de democratische revoluties droit divin Letterlijk: het goddelijk recht op grond waarvan de koning absolute macht meent te hebben. empirisme De overtuiging dat je de werkelijkheid het beste leert kennen door waarneming via de zintuigen en door experimenteren. rationalisme De overtuiging dat logisch en verstandelijk redeneren de zuiverste bron van kennis is. scheiding van kerk en staat Het principe dat functionarissen van de staat geen invloed op de kerk kunnen uitoefenen, en andersom. Een scheiding van kerk en staat impliceert vrijheid van religie. tolerantie Verdraagzaamheid tegenover andersdenkenden, met name tegenover mensen met een ander geloof. (volks)soevereiniteit De hoogste macht (in een staat ligt bij het volk). vooruitgangsgedachte Een groot vertrouwen in de mogelijkheden van de mens om de wereld rationeel te doorgronden en te verbeteren. 40

12 CE-vragen Je gaat nu examenvragen maken over deelcontext 1 De Verlichting ( ) 5 Gebruik bron 4 (uitleg en prent). Twee beweringen: I Bron 4 leert ons hoe zowel de koning en de adel als burgers de publieke opinie probeerden te beïnvloeden. II Met behulp van bron 4 kun je aantonen dat men in de 18e eeuw vond dat de macht van de vorst niet onbegrensd was. Leg per bewering uit of deze juist of onjuist is. Het is voor iedereen duidelijk dat een koning door God aan het hoofd van zijn onderdanen is geplaatst om hen te beschermen tegen alle onrecht, leed en geweld. God heeft immers de onderdanen niet geschapen ten behoeve van de vorst, om hem in alles wat hij beveelt als slaven te dienen. Integendeel, de vorst is er voor zijn onderdanen. Zonder hen zou hij geen vorst zijn. Hij is er om rechtvaardig en billijk te regeren, te verdedigen en lief te hebben als een vader zijn kinderen. Hij zal hen met inzet van zijn leven verdedigen. Wanneer hij dat niet doet, maar in plaats van zijn onderdanen te beschermen hen onderdrukt, hen overmatig belast en berooft van hun vrijheid, privilegies en oude gewoonterechten, over hen wil heersen als over slaven, moet zo iemand niet als een vorst, maar als een tiran beschouwd worden. De onderdanen hebben dan het recht om hem niet langer als vorst te erkennen, maar hem af te zetten en in zijn plaats een ander soeverein te kiezen om hen te beschermen. Dat zou niet verkeerd zijn. Bron 9 In 1581 zwoer een aantal Nederlandse gewesten hun Spaanse koning af. Ze schreven ter verantwoording het Plakkaat van Verlatinghe. Dit is een fragment uit dit document. 6 Gebruik bron 9. Het Plakkaat van Verlatinghe legitimeert de Nederlandse opstand tegen de vorst. De argumentatie van de Nederlandse opstandelingen verschilt van het recht op verzet dat John Locke beschrijft. Noem twee fundamentele verschillen. De soevereiniteit kan niet worden vertegenwoordigd om dezelfde reden als waarom ze niet kan worden vervreemd; ze bestaat wezenlijk in de algemene wil en de wil laat zich niet vertegenwoordigen. De afgevaardigden van het volk zijn dus geen vertegenwoordigers [...]; zij kunnen nergens een definitieve beslissing over nemen. Iedere wet die het volk niet persoonlijk bekrachtigd heeft, is nietig; het is helemaal geen wet. Bron 10 Rousseau over volkssoevereiniteit. 7 Gebruik bron 5 en 10. a De Franse revolutionairen omarmden eind 18e eeuw de ideeën van Rousseau. Welke twee radicale veranderingen in de Franse samenleving, die deze revolutionairen eisten, zie je hier afgebeeld? b Dacht de maker van deze prent positief of negatief over deze veranderingen? Onderbouw je antwoord met twee elementen uit het schilderij. c Gebruik je oriëntatiekennis. Welke staat in de geschiedenis zou Rousseau aangewezen kunnen hebben als voorbeeld voor zijn tijd? Licht je antwoord toe. 41

13 [...] Wij beschouwen deze waarheden als vanzelfsprekend: dat alle mensen als gelijken worden geschapen, dat zij door hun schepper met zekere onvervreemdbare rechten zijn begiftigd, dat zich daaronder bevinden het leven, de vrijheid en het nastreven van geluk. Dat, teneinde deze rechten te garanderen, regeringen onder de mensen worden ingesteld, die hun recht matige bevoegdheden ontlenen aan de instemming der geregeerden; dat, telkens wanneer enige regeringsvorm met deze doeleinden in strijd komt, het volk het recht heeft hem te veranderen of teniet te doen en een nieuwe regering in te stellen, haar grondslag vestigend op beginselen en haar bevoegdheden organiserend in een vorm die hun het meest geschikt lijken om hun veiligheid en hun geluk te bewerkstelligen. [...] Maar wanneer een lange reeks van misbruiken en machtsoverschrijdingen, onveranderlijk gericht op hetzelfde doel, duidelijk wijst op de intentie hen onder volstrekte dwingelandij te brengen, is het hun recht, ja zelfs hun plicht, zo n regering omver te werpen en te zorgen voor nieuwe waarborgen voor hun toekomstige veiligheid. [...] Bron 11 Inleiding van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring, 4 juli In de Amerikaanse revolutie, die in 1776 begon, vochten Amerikaanse kolonisten tegen het Engelse moederland. 8 Gebruik bron 11. Toon met drie voorbeelden uit de bron aan dat de schrijvers van de Onafhankelijkheidsverklaring geïnspireerd waren door de ideeën van John Locke. 9 Tijdens de Bataafse revolutie, in 1798, werd Nederland een eenheidsstaat. In de regering was toen voor het eerst plaats voor een Agent (minister) van Nationale Opvoeding. Beredeneer op basis van wat Immanuel Kant schreef over de Verlichting, dat de revolutionairen in Nederland als verlicht kunnen worden getypeerd. Verlichtingsideeën en de democratische revoluties De oorsprong van de verhandeling, welke ik bij deze aanbied aan het publiek, ligt bij de vraag, welke in het jaar 1790 door de leden van het Teylers Godgeleerd Genootschap te Haarlem werd opgegeven [...] te weten: in welke zin kunnen de mensen gezegd worden gelijk te zijn; en welk zijn de rechten en plichten, die daaruit voortvloeien? [De auteur legt uit dat hij door omstandigheden zijn werk niet op tijd kon inleveren en niet kon meedingen naar de prijs.] Ik draag aan u, mijne heren, deze verhandeling niet op, om zo voor haar enige bescherming van uw gezag of aanzien te vragen of te verwachten. Neen zeker. Zij [de verhandeling] daalt liever in de diepste vergetelheid, indien zij door het gewicht van de argumenten en redeneringen waarop zij gebouwd is, zichzelf niet staande kan houden en beschermen. Het betoog der waarheid kan net zomin door gezag of macht ingeboezemd of verspreid worden, als deze [verhandeling] in staat is om gegronde waarheden te weerleggen, te verdonkermanen of met wortel en tak uit te roeien; gelijk de historie van de christelijke godsdienst daarvan in vroegere en in latere dagen de treffende bewijzen oplevert. Bron 12 Fragment uit het voorwoord van Verhandeling over de vrage: in welke zin kunnen de menschen gezegd worden gelijk te zijn? geschreven door de patriot Pieter Paulus (1793). 10 Gebruik bron 12. De inhoud van deze bron verwijst naar kenmerken van de Verlichting. Geef drie citaten uit de tekst en leg op basis daarvan telkens een kenmerk van de Verlichting uit. 42

14 Als alle mensen zonder behoeftes zouden zijn, dan zouden we noodzakelijkerwijs gelijk zijn. Het is de armoede, die een onderdeel is van onze soort, die de ene mens ondergeschikt maakt aan de ander. Het is niet ongelijkheid, het is afhankelijkheid dat het ware ongeluk is. Het maakt niet zo veel uit dat die man zich Zijne Hoogheid noemt en deze man Zijne Heiligheid. Wat moeilijk is, is om hen te dienen. In onze ongelukkige wereld is het onmogelijk dat mensen niet in een samenleving leven die is opgedeeld in twee klassen: de rijken die commanderen, de armen die dienen. [...] Het menselijke ras, zoals het is, kan niet bestaan als er geen eindeloze hoeveelheid mensen bestaat die helemaal niets bezitten. Want het is zeker dat een rijke man zijn land niet zal verlaten om jouw land te ploegen, en als je een nieuw paar schoenen nodig hebt, zal niet een hoge ambtenaar deze voor je maken. Gelijkheid is daarom het meest natuurlijke van dingen, evenals het meest onrealistische. Bron 13 Fragment uit Filosofisch woordenboek van Voltaire (1765). 11 Gebruik bron 13. Hieronder staan twee uitspraken over Voltaire. Beargumenteer of de uitspraken kloppen. I Voltaire is geen verlicht denker, want hij is pessimistisch over gelijkheid. II Voltaires opvattingen over gelijkheid zijn in tegenspraak met het natuurrecht dat veel verlichte denkers onderschreven. 43

15 Deelcontext 2 De Franse Revolutie ( ) Hoofdvraag In welke mate is de Franse Revolutie verlicht te noemen, ? Kenmerkende aspecten 23 Het streven van vorsten naar absolute macht 27 Rationeel optimisme en een verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen 30 Democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Bron 1 Volgens vele bronnen werd het hoofd van (de voormalige) koning Lodewijk XVI na zijn executie getoond aan het volk Frankrijk wordt een constitutionele monarchie Directoire Staatsgreep van Napoleon Bonaparte Napoleon kroont zichzelf tot keizer Napoleon definitief verslagen in de Slag bij Waterloo Verlichtingsideeën en de democratische revoluties De Staten-Generaal komt bijeen Verklaring van de Rechten van de Mens Lodewijk XVI cahiers des doléances Frankrijk wordt een republiek Jacobijnen aan de macht De Franse Revolutie Vrijheid, gelijkheid en broederschap. Het beroemde motto van de Franse Revolutie ademt de geest van de Verlichting en doet denken dat de Franse Revolutie een direct gevolg is van de ideeën van verlichte denkers. 27 In werkelijkheid dwong een lege schatkist de Franse koning Lodewijk XVI in 1789 tot het bijeen roepen van de Staten-Generaal, de standen vergadering. Veel afgevaardigden, die uit heel Frankrijk door de drie standen naar Versailles gezonden waren, namen lijsten met klachten mee, zogenaamde cahiers des doléances. Zij hoopten op verandering, maar waren niet van plan de standen maatschappij te vernietigen. In de periode mei-juni 1789 ontstond er bij een deel van de afgevaardigden echter een revolutionaire stemming die leidde tot onvoorziene gebeurtenissen. Voor het uitbreken van de Franse Revolutie is dus geen eenvoudige verklaring. Frankrijk was aan het einde van de 18e eeuw een absolute monarchie met een grote schuldenlast als gevolg van vele dure oorlogen. 23 Bovendien kampte het land eind jaren tachtig met misoogsten. Een eerste oorzaak voor het ontstaan van de revolutie was het mislukken van alle pogingen van de koning en zijn ministers om meer belasting op te halen en de schulden weg te werken. Een tweede oorzaak was de groeiende ontevredenheid onder burgers van de derde stand over de oneerlijke belasting verdeling tussen de standen. Rijke burgers wilden alleen méér belastingen betalen als zij méér zeggenschap kregen in het bestuur. Het was onmogelijk om de armste burgers nog meer te belasten. Boeren hadden te weinig grond om er hun familie van te onderhouden. Zij streefden naar een eerlijkere grondverdeling en afschaffing van feodale herendiensten en andere heerlijke rechten Ten slotte ontstond er een publiek debat onder burgers over het onvermogen van de koning om de 44

16 wet Le Chapelier constitutionele monarchie republiek proces tegen burger Capet problemen op te lossen. De verspreiding van verlichte ideeën werd nu echt merkbaar, ondanks de censuur. Burgers en afgevaardigden van de derde stand gingen serieus nadenken over politieke veranderingen en beriepen zich daarbij op denkbeelden van auteurs als Rousseau en Montesquieu en op de ervaringen van revolutionairen in Amerika ( ) en de Nederlandse Republiek ( ). 30 In juni 1789 liep de standenvergadering uit op een mislukking. De afgevaardigden van de derde stand zetten daarop een radicale stap. Ze stelden een eigen wetgevende vergadering in. Deze werd korte tijd later schoorvoetend door de koning erkend. Dit was de eerste fase van de revolutie. De afgevaardigden kondigden al snel Bron 2 Na de bestorming van de Bastille op 14 juli 1789 erkende de koning de machtsovername van de derde stand. Op de prent breken burgers de Bastille af. De leeuw symbo liseert de monarchie. Prent uit het einde van de 18e eeuw. een Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger af, een abstracte tekst die een radicale interpretatie toeliet. Het garandeerde gelijke rechten, zoals vrijheid van menings uiting, het recht invloed uit te oefenen op de besluitvorming en een gelijke verdeling van de belastingen, en stelde dat de bron van de macht van de koning in de natie lag. De Verklaring rekende af met de standensamenleving en het absolutisme. Later werd dit wettelijk geregeld. De wet Le Chapelier is er een voorbeeld van. Pas in 1791 was de nieuwe grondwet gereed. De wetgevende macht lag voortaan bij een met censuskiesrecht gekozen parlement. De koning bezat de uitvoerende macht en mocht wetten met een veto tegenhouden. Frankrijk was nu een constitutionele monarchie. De grondwet leidde niet tot een stabiel bestuur. De spanningen namen toe door prijsstijgingen, de slecht verlopende oorlog tegen Oostenrijk en meningsverschillen over de positie van de koning, die een vluchtpoging had gedaan. In 1792 werd de koning tijdens een volksopstand gearresteerd en werd in Frankrijk de republiek uitgeroepen. Dit is de tweede fase van de revolutie. Begin 1793 werd de ex-koning onthoofd (zie proces tegen burger Capet ). Bron 3 De arrestatie van koning Lodewijk XVI en zijn gezin bij Varennes in Na zijn vluchtpoging werd de koning gewantrouwd en ontstond een sterke republikeinse beweging. Prent uit het einde van de 18e eeuw. 45

17 Bron 4 Spotprent met de titel het tragische einde van de Franse Republiek. Links roept Voltaire: Wanneer eindigt deze dwaasheid? Daaronder liggen de grondwet van 1793 en het besluit over de doodstraf voor de ex-koning. De linker man op de voorgrond zegt: Ik maak er een vierde kleur bij. De rechter man (een volksvertegenwoordiger) roept: Verrader, de guillotine! Op het medaillon zegt de ezel tegen de koe: We zijn allemaal gelijk. De gevallen man rechts zegt: Oef, wat een waardeloze truc. Prent uit ca Verlichtingsideeën en de democratische revoluties jacobijnen girondijnen ancien régime Robespierre Directoire Napoleon Bonaparte Code Napoléon In de nieuwe volksvertegenwoordiging zaten verschillende politieke groepen. De radicale jacobijnen kregen de overhand op de minder radicale girondijnen. De jacobijnen beriepen zich op de oorlogssituatie om hun macht verder te vergroten. Verkiezingen werden zelfs opgeschort. Zij braken rigoureus met alles wat herinnerde aan de oude maatschappij, die dan ook de term ancien régime zou krijgen. Tegenstanders werden onder leiding van de jacobijn Robespierre op grote schaal vervolgd en veelal onder de guillotine ter dood gebracht. Dit schrikbewind kwam in 1795 ten val. Dit is het begin van een derde fase. De gematigde girondijnen namen de macht over en draaiden een aantal veranderingen terug. Het Directoire, zoals het bestuur van Frankrijk tussen 1795 en 1799 heet, kreeg het land echter niet onder controle. Het Directoire werd steeds meer afhankelijk van de hulp van het leger om de orde te handhaven. In 1799 maakte generaal Napoleon Bonaparte een eind aan het Directoire en trok alle macht naar zich toe. Dit is een vierde fase in de revolutie. Later kroonde hij zichzelf tot keizer. Napoleon vormde het Franse bestuursapparaat om tot een efficiënt en rationeel systeem. Voor alle burgers golden voortaan dezelfde wetten (Code Napoléon). De grondwet bleef in aangepaste vorm bestaan. Napoleon veroverde een groot deel van Europa. In 1815 werd hij definitief verslagen in de Slag bij Waterloo. Vragen 1 a Wat was de directe oorzaak voor het uitbreken van de Franse Revolutie? b In welke mate was het uitbreken van de Franse Revolutie een gevolg van de Verlichting als je kijkt naar de indirecte oorzaken? 2 Toon met twee voorbeelden aan dat de tweede fase van de revolutie radicaler was dan de eerste. 3 Bestudeer de vier voorbeelden. Kun je op grond van de voorbeelden stellen dat de Franse Revolutie was gebaseerd op de ideeën uit de Verlichting? Licht elk voorbeeld apart toe. 4 Bestudeer alle informatie over Napoleon Bonaparte. In hoeverre past de term verlicht vorst bij hem? Licht je antwoord toe. 11 hofstelsel, blz ; 12 ontstaan feodale verhoudingen, blz ; 23 streven van vorsten naar absolute macht, blz ; 27 verlicht denken, blz ; 30 democratische revoluties, blz

18 Wat moet je kennen en kunnen? Personen Lodewijk XVI ( ) koning van Frankrijk ( ) Lodewijk XVI deed verschillende pogingen om de financiën van Frankrijk te hervormen, maar steunde zijn ministers onvoldoende bij tegenwind. Ook liet hij het tekort verder oplopen door de Amerikaanse revolutionairen te steunen tegen aartsvijand Engeland. Na 1789 werkte Lodewijk met tegenzin mee met de revolutionairen. In 1792 werd hij afgezet en werd Frankrijk een republiek. (Zie verder Proces tegen burger Capet.) Maximiliaan de Robespierre ( ) Jacobijn en belangrijk politicus tijdens de tweede fase van de revolutie ( ) De advocaat Robespierre was een jacobijnse politicus die in 1792 een machtige functie bekleedde in het Comité voor publieke veiligheid. Robespierre zei de revolutie te verdedigen tegen landverraders in naam van la volonté générale (Rousseaus algemene wil ofwel het soevereine volk). In werkelijk heid ontketende hij een terreur die hij al snel niet meer in de hand had. Robespierre eindigde zelf onder de guillotine, nadat hij zijn mede bestuurders van verraad had beschuldigd. Napoleon Bonaparte ( ) Franse generaal ( ) eerste consul van Frankrijk ( ) keizer van Frankrijk ( ) Tijdens de revolutiejaren maakte Napoleon Bonaparte snel carrière in het leger. Na zijn staatsgreep in 1799 moderniseerde hij het Franse bestuursapparaat: hij hervormde de burgerlijke stand en het belasting systeem, bracht de staatsfinanciën op orde en voerde een nieuw wetboek in (zie Code Napoléon). In de landen die Napoleon veroverde, voerde hij soortgelijke hervormingen door. Uiteindelijk werd de ambitieuze veldtocht tegen Rusland in 1812 het keerpunt. Napoleon verloor daarna nog belangrijke veldslagen bij Leipzig en Waterloo. Hij stierf in ballingschap op het eiland St. Helena. 47

19 Voorbeelden 1789 Cahiers des doléances Cahiers des doléances zijn letterlijk geschriften met klachten van de drie standen, opgeschreven in 1789 door de afgevaardigden naar de Staten-Generaal. Uit de cahiers blijkt dat alle standen bereid waren te praten over een eerlijkere verdeling van de belastingen. De boeren klaagden vooral over de hoogte van de belastingen. Ook wilden zij een einde aan bepaalde adellijke privileges, zoals de jacht en het houden van varkens. De burgerij eiste meer zeggenschap in het bestuur, de opheffing van binnen landse handels belemmeringen en carrière mogelijkheden in het bestuursapparaat. Bron 5 Handtekeningen van burgers onder hun cahier des doléances in de parochie van Ploudiry (Bretagne, 1789) Wet Le Chapelier De wet Le Chapelier gaf iedereen de vrijheid een beroep te kiezen en verbood alle corporaties die de toegang tot een beroep belemmerden, zoals de gilden. Het verbood tegelijkertijd ook verenigingen van boeren en arbeiders, zoals vakbonden. Voor 1789 hoorden de meeste burgers bij een corporatie. Dat gaf hun bepaalde rechten en privileges en beschermde hen tegen de almacht van de vorst. De wet komt voort uit de nieuwe verlichte (liberale) ideeën over de economie. Bron 6 Portret van de advocaat Isaac le Chapelier die de naar hem genoemde wet ontwierp. Verlichtingsideeën en de democratische revoluties Proces tegen burger Capet Nadat de koning in 1792 was afgezet, noemden radicale revolutionairen hem spottend burger Capet. De middeleeuwse Franse koning Hugo Capet zou aan de basis liggen van de Franse monarchie. Door Lodewijk als burger aan te spreken maakten revolutionairen duidelijk dat zij nu in een republiek leefden. Lodewijk werd beschuldigd van hoog verraad en misdaden tegen de staat. Het proces was verre van eerlijk. De aanklagers van de (voormalige) koning, de leden van de volksvertegenwoordiging, waren ook zijn rechters. Bovendien was Lodewijk volgens de grondwet van 1791 onschendbaar. De stemmingen waren openbaar en de afgevaardigden lieten zich sterk beïnvloeden door de publieke opinie in Parijs, die zeer anti-monarchistisch was. Een kleine meerderheid stemde vóór de doodstraf. Op 21 januari 1793 werd Lodewijk met de guillotine onthoofd vóór zijn paleis op de plaats die al was omgedoopt tot Place de la Révolution en die tegenwoordig Place de la Concorde heet (Plein van de Eendracht). Bron 7 In juni 1792 wordt het paleis van Lodewijk XVI bestormd. Kort daarna wordt hij afgezet. Prent uit de 18e eeuw. 48

20 1804 Code Napoléon Vóór de Franse Revolutie bestond er in Frankrijk geen uniforme wetgeving. Wetten waren gebaseerd op tradities, privileges en een grote verzameling koninklijke besluiten. Al tijdens de Franse Revolutie besloot men dat er een logisch opgebouwd wetboek moest komen, goedgekeurd door de volksvergadering. In de Code Napoléon, het wetboek dat in opdracht van Napoleon in 1804 verscheen, was vastgelegd dat alle burgers voor de wet gelijk zijn. De staat, en niet de kerk, organiseerde voortaan de burgerlijke stand. Ten slotte werden verschillende vrijheden vastgelegd, zoals vrijheid van religie en van bezit. Bron 8 Uit een Nederlands stripboek uit In 1809 werd de Code Napoléon, in aangepaste versie, ook in Nederland geldig. Het is een mythe dat mensen uit verzet een gekke achternaam bedachten; de meeste mensen hadden al een familienaam. Jaartallen Frankrijk wordt een constitutionele monarchie Wet Le Chapelier Directoire Staatsgreep van Napoleon Bonaparte Napoleon kroont zichzelf tot keizer Code Napoléon Napoleon definitief verslagen in de Slag bij Waterloo Opstellen cahiers des doléances De Staten-Generaal komt bijeen Verklaring van de Rechten van de Mens Frankrijk wordt een republiek Jacobijnen aan de macht Proces tegen burger Capet Begrippen ancien régime Letterlijk: het oude bestuur. Benaming voor het Franse bestuurs systeem van vóór de Franse Revolutie, waarbij de vorst veel macht heeft en er standen zijn met eigen voorrechten. De benaming is een product van de Franse Revolutie zelf. constitutionele monarchie Staatsvorm met aan het hoofd een vorst (monarch) die zijn of haar functie uitoefent op basis van het erfrecht, en waarin die macht wordt beperkt door een grondwet (constitutie). Directoire Het bestuur van Frankrijk tussen 1795 en 1799 waarbij de uitvoerende macht bestond uit vijf directeuren en de wetgevende macht uit twee kamers. Beide machten werden gekozen met beperkt kiesrecht. girondijnen Groep van meer gematigde revolutionairen die voorstander waren van een republiek en tegenstander van algemeen mannen kiesrecht. Kregen steun van rijke burgers in de provincies. jacobijnen Club van radicale revolutionairen die zichzelf zagen als de ware vertegenwoordigers van de volkswil en volledige gelijkheid nastreefden. Zij opereerden met steun van de Parijse massa. republiek Staat die door (een deel van) de burgers zelf wordt bestuurd en niet door een koning of keizer. 49

21 CE-vragen Je gaat nu examenvragen maken over deelcontext 2 De Franse Revolutie ( ) In het voorjaar van 1788 ontstaat er een conflict tussen de koning en het parlement van Parijs, een rechtbank met adellijke en burgerlijke magistraten die ook politieke taken bezat (zoals het registreren van wetten en het adviseren van de koning over wetgeving). Op 19 november 1788 komt de koning persoonlijk naar het parlement met een belangrijk voorstel tot verlenging van een belastingheffing. Aan het einde van de dag besluit de koning de wet in te voeren zonder het parlement te laten stemmen. Hij gebruikt de woorden: Het is legaal omdat ik het wil. Het parlement weigert vervolgens de wet te registreren, maar wordt er uiteindelijk door de koning toe gedwongen. De ruzie maakt in het hele land de tongen los. Info 1 Ik heb uw betogen gelezen [...]. Het was niet nodig geweest om mij de regels van het registreren van wetten en het houden van stemmingen uit te leggen. Als ik naar het parlement kom, is dat om een discussie te beluisteren over de wet die ik voorleg en om met meer kennis over de invoering ervan te kunnen besluiten. Dat is wat ik deed op 19 november jongstleden. Ik luisterde naar ieders mening. Het is alleen nodig om stemmen te tellen als ik niet zelf aanwezig ben bij uw discussies. [...] Als ik aanwezig ben, dan oordeel ik zelf. Als de meerderheid van mijn hofhouding mijn besluit zou bepalen, dan zou de monarchie niets anders zijn dan een aristocratie van magistraten, even schadelijk voor de rechten en belangen van de natie als voor die van de vorst. Bron 9 Brief van koning Lodewijk XVI aan het parlement van Parijs op 17 april Verlichtingsideeën en de democratische revoluties Frankrijk is een monarchie bestuurd door de koning in overeenstemming met de wetten. Van deze wetten zijn er verschillende fundamenteel, namelijk: Het recht van de regerende familie om de troon op te volgen in de mannelijke lijn, op volgorde van geboorte, vrouwen en hun afstammelingen uitgesloten. Het recht van de natie om toestemming te verlenen over belastingwetgeving in de Staten- Generaal die regelmatig bijeengeroepen moet worden en in de juiste samenstelling. De gewoontes en vrijheden van de provincies. De onafzetbaarheid van magistraten. [...] Het recht om voor een competente rechter geleid te worden direct na arrestatie, ongeacht op wiens bevel dit is gebeurd. Bron 10 In een pamflet reageert het parlement van Parijs op de koning. Het is getiteld: de fundamentele wetten of constitutie van Frankrijk (3 mei 1788). 5 Gebruik info 1 en bron 9 en 10. Bedenk waarom de koning het in 1788 nodig achtte om zelf naar het parlement te komen. 6 Uit bron 9 en 10 blijkt dat Lodewijk en het parlement een verschillende opvatting over de macht van de koning hebben. Leg dit verschil uit. 7 Vind je bron 10 meer passen bij het verlichte denken of bij het denken zoals dat ook geuit werd in het Plakkaat van Verlatinghe (bron 9 in deelcontext 1)? Licht je antwoord toe. 8 De ruzie tussen Lodewijk en het parlement van Parijs speelde zich vlak voor het uitbreken van de revolutie af. Op welke manier zou deze ruzie bijgedragen kunnen hebben aan het ontstaan van de revolutie? 9 Gebruik bron 2. De maker van deze bron laat zien hoe volgens hem na 14 juli 1789 de verhoudingen in de Franse samenleving zijn. Hoe liggen die verhoudingen volgens hem? Onderbouw je antwoord met twee elementen uit de bron. 50

22 10 Gebruik bron 5 uit deelcontext 1 en bron 4. De makers van bron 5 (deelcontext 1) en bron 4 hebben een tegenovergestelde mening over de resultaten van de tweede fase van de revolutie. Noem drie punten waarover zij van mening verschillen. Onderbouw je antwoord telkens met een beeldelement uit elk van de bronnen. 11 De volgende drie uitspraken zijn van koning Lodewijk XVI. Welke uitspraak past bij het begin van de revolutie, welke bij de eerste fase van de revolutie en welke bij de tweede fase van de revolutie? A Ik ben niet Louis Capet. Mijn voorvaderen droegen die naam ooit maar ik ben nooit zo genoemd. B Ik heb de grondwet geaccepteerd. In Frankrijk dreigt een burgeroorlog. Om de factiestrijd te eindigen heb ik twee middelen, oorlog of verzoening. C Het aloude onderscheid tussen de drie standen van de staat is onafscheidelijk verbonden met de fundamenten van dit rijk. [ ] Er zullen geen belastingen worden geheven zonder toestemming van de afgevaardigden van de natie. 12 Gebruik het portret van Napoleon (bij Personen). a Met dit schilderij roept Napoleon de suggestie op van continuïteit tussen hemzelf en eerdere heersers. Geef twee voorbeelden van hoe hij dat doet en naar welke periodes uit de geschiedenis hij verwijst. b Leg uit welk politiek doel deze suggestie van continuïteit zal hebben gehad. 1. Mogen vrouwen politieke rechten uitoefenen en zich bezighouden met politieke zaken? Regeren betekent politieke zaken door wetgeving regelen, hetgeen grote kennis, onbegrensde toewijding, een zekere onbewogenheid en zelfverloochening vraagt. [ ] Zijn vrouwen in staat om de benodigde aandacht en kwaliteiten te bezitten? We kunnen die vraag in het algemeen met nee beantwoorden. 2. Ten tweede, mogen vrouwen bijeenkomen in politieke clubs? Nee, omdat hen dat zal verplichten om belangrijkere verzorgende taken die volgens de natuur bij hen liggen, op te offeren. De huiselijke taken, waar vrouwen volgens de natuur voor bestemd zijn, komen voort uit de sociale verhoudingen. Die sociale verhoudingen zijn het gevolg van de verschillen tussen man en vrouw. Bron 11 In 1793 doet de (jacobijnse) afgevaardigde Jean-Baptiste Amar een voorstel aan de Nationale Conventie (de Franse volksvertegenwoordiging) over de rechten van vrouwen. 13 Gebruik bron 11. In het verlichte denken speelt het natuurrecht een grote rol. Leg uit waarom dat volgens de revolutionair Amar in bron 11 niet leidt tot de gedachte dat man en vrouw dezelfde politieke rechten moeten hebben. 14 Tijdens de Franse Revolutie hadden vrouwen weinig succes met hun pleidooi voor gelijke politieke rechten. Leg met een voorbeeld uit wanneer vrouwen daarmee wel succesvol waren. 51

23 [...] In 1735 verkregen de bloemverkopers met dank aan de vriendelijkheid van Lodewijk XV een bevestiging van hun corporatie [gilde] en nieuwe reglementen [...]. De bloemverkopers, die een leertijd van drie jaar hadden ondergaan en die een aanzienlijke belastingsom hadden betaald om het recht te verkrijgen [om hun beroep uit te oefenen], oefenden tevreden hun vak uit toen zij zich plotseling van hun inkomsten beroofd zagen toen hun corporatie opgeheven werd [...] De klachten van de indieners komen overigens voort uit een belangrijke vraag [...]: namelijk te weten of het nuttig zou zijn of niet om alle individuen de ongedefinieerde vrijheid te geven om elk mogelijk beroep uit te oefenen. Dat het de indieners toegestaan is om enkele reflecties op dit punt te geven [...]. Bij het toezicht houden op bedrijven en handel moeten twee dingen in overweging genomen worden. Beroepsorganisaties moeten zodanig georganiseerd worden dat individuen die een bepaald beroep kiezen zichzelf en hun kinderen met dat werk moeten kunnen onderhouden. Echter, toegang tot de beroepen, en in het bijzonder tot die beroepen die vooral uitgeoefend worden door de minder fortuinlijke klasse, moet niet zo moeilijk gemaakt worden dat het de armen uitsluit van bedrijvigheid en het concurrentie verstikt [...] De smekelingen leggen hun terechte klachten in de handen van de afgevaardigden van de Derde Stand. Zij, veel meer dan andere afgevaardigden, zijn hun vrienden en broeders en het komt op hen neer om de zaak van de armen te bepleiten [...] Bron 12 Fragment uit een cahier des doléances van de bloemverkopers uit Parijs (voorjaar 1789). 15 Gebruik bron 12. a In hoeverre wijzen de Parijse bloemverkopers de corporatieve structuren van het ancien regime af? Bedenk ook een verklaring voor deze houding. b Gebruik je kennis over de wet Chapelier. Hebben de afgevaardigden van de Derde Stand de belangen van de bloemverkopers goed behartigd? Licht je antwoord toe. 16 In 1792 raakte Frankrijk in oorlog met Oostenrijk. In eerste instantie verliep de oorlog slecht. Leg uit welke invloed deze omstandigheid heeft gehad op het proces tegen Lodewijk XVI. 17 Napoleon legde met zijn Code Napoleon in Nederland de basis voor een moderne staat. Licht dit toe met twee voorbeelden. Verlichtingsideeën en de democratische revoluties

24 Deelcontext 3 Europa ( ) Hoofdvraag Welke invloed had de Verlichting op de politieke cultuur, ? Kenmerkende aspecten 28 Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur een eigentijdse vorm te geven (verlicht absolutisme) 30 De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap 36 De opkomst van de politiek- maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme Bron 1 De Vrijheid leidt het volk. Schilderij van Eugène Delacroix (1830) Congres van Wenen Diverse revoluties in Europa Congres van Wenen Restauratie conservatieven liberalisme socialisme Europa In 1815 kwamen de landen die Napoleon hadden verslagen (Engeland, Oostenrijk, Pruisen en Rusland) bijeen op het Congres van Wenen om een vredesverdrag te sluiten. De bondgenoten wilden veilig heid en stabiliteit na de vele oorlogen tussen 1792 en De democratische revoluties hadden in hun visie tot niets dan chaos geleid. 30 Daarom herstelden de overwinnaars de meeste gekroonde hoofden in hun macht, zij het nu als constitutionele monarchen. Ook de adel en de kerk kregen in de meeste gevallen privileges terug, terwijl de burgers macht en rechten verloren. Tevens moest er een machtsevenwicht komen tussen de grote landen in Europa. Frankrijk werd nu omringd door sterkere staten, zoals het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden. Aanhangers van deze Restauratie heetten conservatieven. Veel burgers wezen de Franse Revolutie niet in haar geheel af en wilden een aantal hervormingen uit de revolutionaire periode behouden. Aan hangers van het liberalisme bena drukten dat fundamentele rechten van burgers, zoals persvrijheid, vrijheid van vereniging, religievrijheid en vrijheid van bezit, beschermd moesten worden in een grondwet. De vrijheid om je te ontplooien en anderen te overtuigen was volgens liberalen uiteindelijk in het belang van de economie en de staat. Libera len wilden niet voor iedereen gelijke politieke rechten: bestuur door het volk leidde volgens hen tot uitwassen zoals tijdens de regering van de jacobijnen. Alleen de rijkere burgers die ook meer belasting betaalden en de juiste capaciteiten zouden hebben kregen inspraak. Volgens de liberalen zou zo n bestuur de welvaart van het hele land ten goede komen. Zij streefden daarbij naar een vrijemarkteconomie. 36 Aanhangers van het socialisme hadden een heel andere visie op wat goed was voor de samen leving. 36 In de 18e eeuw waren er al denkers die meer nadruk legden op gelijkheid dan op vrijheid, zoals Jean- Jacques Rousseau. Deze stroming werd populairder door de gevolgen van de in dustrialisatie, die vanaf 1800 overal in Europa op gang kwam, en van het economisch liberalisme (of kapitalisme) dat arbeiders onbeschermd liet tegen de macht van ondernemers. Extreem lage lonen, kinderarbeid in fabrieken en gevaarlijke werkomstandigheden kwamen veel voor. In tegenstelling tot liberalen vonden socialisten juist arbeiders de meest nuttige leden van de samenleving: met hun arbeid zorgden ze ervoor dat grondstoffen en halffabricaten in waarde vermeer derden. Die winst ging echter alleen naar de fabriekseigenaren. Socialisten wilden de ongelijk heid in bezit verminderen of zelfs opheffen. 53