2 2 de romeinse limes

Transcriptie

1 vroeger 1 hunebedden 2 2 de romeinse limes De Romeinse Limes 3 willibrord 4 karel de grote 5 hebban olla vogala 6 floris v 7 de hanze 8 erasmus 9 karel v 10 beeldenstorm 11 willem van oranje 12 de republiek 13 de voc 14 de beemster 15 de grachtengordel 16 hugo de groot 17 de statenbijbel 18 rembrandt 19 de atlas major van blaeu 20 michiel de ruyter 21 christiaan huygens 22 spinoza 23 slavernij 24 buitenhuizen 25 eise eisinga 26 patriotten 27 napoleon 28 willem i 29 de eerste spoorlijn 30 de grondwet 31 max havelaar 32 verzet tegen kinderarbeid 33 vincent van gogh 34 aletta jacobs 35 eerste wereldoorlog 36 de stijl 37 de crisisjaren 38 tweede wereldoorlog 39 anne frank 40 indonesië 41 willem drees 42 de watersnood 43 de televisie 44 haven van rotterdam 45 annie m.g. schmidt 46 suriname en de ned. antillen 47 srebrenica 48 veelkleurig nederland 49 de gasbel 50 europa nu 3000 vchr De Rijn vormde de noordgrens van het oude Romeinse Rijk en sneed het Nederland zoals we het nu kennen doormidden. Ten zuiden ervan werkten de oorspronkelijke bewoners, verschillende Germaanse volken, samen met de Romeinen; ten noorden ervan woonden volgens de Romeinen woeste barbaren. Romeinse soldaten verdedigden de grens vanuit forten die langs de Rijn gebouwd waren. Veel van die Romeinse soldaten waren Germanen en de Romeinen hielden die te vriend door ze gelijkwaardig en met respect te behandelen. De Germaanse bevolking bestond uit twee stammen: de Cananefaten aan de Noordzeekust en de Bataven ten oosten daarvan. De Bataven kwamen ooit uit wat we nu Duitsland noemen en waren waarschijnlijk meegereisd met de Romeinen om hen hier te dienen. Het waren fenomenaal goede ruiters. Ze zouden hun paarden een rivier kunnen laten overzwemmen, terwijl ze zelf een gevecht voerden. De meeste Romeinse cavalerie-eenheden, de zogeheten alae, bestonden voornamelijk uit Bataven. Julius Civilis was een Bataaf die officieel Romeins burger was geworden. Hij was officier in het Romeinse leger, maar na jarenlange trouwe dienst werden hij en zijn broer Julius Paulus verdacht van verraad. Julius Paulus werd ter dood veroordeeld en Julius Civilis keerde verbitterd terug naar het land waar hij vandaan kwam. Niet lang na zijn terugkomst, in het jaar 69, leidde hij een opstand van Bataven en andere Germanen tegen de Romeinen. 19

2 20 De eed van Julius Civilis Pak aan, Effi. Vul zo veel kroezen als je kunt, en dan kom je weer terug. Moeder duwt haar een grote aardewerken kan vol bier in de handen. Mensenkinderen, wat is dat ding zwaar. Maar voor Effi iets kan zeggen, heeft moeder zich alweer omgedraaid. Ze schreeuwt een commando naar de jonge man die het spit met het everzwijn draait. Rustig! Je draait als een dolle. Dat vlees moet gelijkmatig gaar worden! Effi loopt naar de lange tafels waar de ene strijder na de andere aanschuift. Mannen met lange haren en baarden, mantels van aan elkaar genaaide dierenvellen of van in onduidelijke kleuren geverfde wol. Denken ze nou echt dat het mooi staat, die kettingen met dierentanden naast dat kunstige smeedwerk? Woestelingen zijn het, die nieuwe vrienden van haar vader. Hij mag dan van de ene op de andere dag van een Romein in een Bataaf veranderd zijn, maar dat wil niet zeggen dat zij veranderd is. Zij is opgevoed als Romeinse. Bier! Dank, jonge dochter! Een jonge strijder neemt de kan uit haar handen. Is hij niet te zwaar voor je? Waldemar! Mijn dochter is sterk genoeg. Laat Effi haar eigen taak verrichten! De stem van Effi s vader is zo scherp als een mes en hij heeft het juiste effect. Waldemar geeft haar de kan terug en mompelt iets van een excuus. Uitslover. Met de kan loopt ze naar haar vader, die in het midden van de lange tafel zit. Deze feestavond voor Cananefaten en Bataven in het heilige bos bij de Romeinse stad Forum Hadriani is zijn idee. Hij heeft ervoor gezorgd dat de tafels onder de heilige eik zijn opgesteld en ook dat hij op de belangrijkste plek zit met de stam van de eik achter zijn rug. Heilige eik. Idiote Germanen. Het gekste is nog de verandering in haar vader. Moet je hem daar nou zien zitten met zijn lange, roodgeverfde haren en die rare Bataafse kleren aan. Wie gelooft haar, als ze vertelt dat haar vader een paar maanden geleden nog een Romeinse officier was? Alleen zijn naam herinnert er nog aan: Julius Civilis. Hij is aan één oog blind, maar zijn goede oog fonkelt en schiet van links naar rechts. Niets ontgaat hem. Hij heeft het allemaal onder controle en hij vindt het heerlijk. Bier, vader? Ze houdt hem de kan voor. Ik niet, maar zorg dat de kroezen van onze gasten gevuld blijven. Zijn stem is koud en dwingend. Dan slaat hij de man naast hem op de schouder. Schenk mijn goede vriend Brinno in, hij is de dapperste van de Cananefaten die ik ken. Brinno straalt, de sufferd. Hij ziet niet wat zij ziet: dat haar vader toneelspeelt. Wat is hij van plan met dit feest? Geduld. Dan komt ze er vanavond wel achter. Ze schenkt bier in de kroes van Brinno en in die van de man naast hem. Ze gaat door tot de kan leeg is en haalt dan weer nieuw bier. Ze blijft eindeloos heen en weer lopen, ook als de spieren in haar armen beginnen te branden van de zware kannen en het leer van haar oude vertrouwde Romeinse sandalen in haar voeten snijdt. Als het zoveelste everzwijn wordt opgediend, merkt Effi dat het nacht is. Boven de heilige eik twinkelen de sterren en op de open plaats in het bos branden vuren. Haar vaders Bataven en de Cananefaten brallen, schreeuwen en zingen. Niemand is meer nuchter, behalve haar vader. Hebben die kerels niet door dat hij als enige niet drinkt? de romeinse limes 21

3 Ineens staat Julius Civilis op en hij verheft zijn stem. Mannen! Effi weet niet hoe hij het voor elkaar krijgt, maar in een mum van tijd zwijgen al die dronken kerels. Het is ineens doodstil in het heilige bos. We waren bondgenoten van de Romeinen, roept Civilis. Gewaardeerde bondgenoten. Wie bewaakten de noordgrenzen van het Romeinse Rijk? De Bataven en de Cananefaten. Wat kregen we ervoor terug? Respect. Onze zonen kregen een goede opleiding en daarna de hoogste functies in het Romeinse leger. Maar ik zeg: we krégen respect, want we krijgen het niet meer. De Romeinen dwingen ons hoge belastingen te betalen en ze roven onze zonen alsof het Het is oorlog. Oorlog van de Bataven met de Romeinen. Aan welke kant moet zij staan? Ze is toch een Romeinse, of is ze toch een Bataaf? Effi s vader en haar broer Herman blijven de volgende dag met hun legereenheden bij Brinno. Ze bereiden een aanval voor op een fort langs de Rijn. Effi en haar moeder reizen met de andere vrouwen terug naar hun eigen dorp. Nou ja, eigen dorp De boerderij waar hun gezin nu woont lijkt totaal niet op hun Romeinse huis van vroeger. Geen stenen vloer meer met vloerverwarming, maar aangestampte aarde en een rokende vuurplaats onder een gat in het dak. De dieren staan in het woonvertrek achter een hekje. Effi leidt haar paard de donkere ruimte in. Het is rokerig binnen, de romeinse limes 22 slaven zijn. Weg is de gelijkwaardigheid. Nemen we dat? Nee! De Bataven en Cananefaten brullen als uit één mond. Julius Civilis kijkt afwachtend in het rond. nee! De strijders schreeuwen nu nog harder. Laten we een bondgenootschap aangaan, en samen ten strijde trekken tegen de Romeinen. Laten we de grens van hun rijk zo verleggen, dat we ons eigen land weer terugkrijgen. Ten strijde, ten strijde! De strijders dreunen met hun vuisten op de tafel en de een brult nog harder dan de andere. Kippenvel trekt over Effi s rug. Dit is dus haar vaders plan. Wraak op de Romeinen omdat ze hem en zijn broer Paulus van verraad beschuldigden, en Civilis uit hun leger stootten. Civilis zal de Romeinen terugpakken, en hoe. Ik zal de Bataven aanvoeren. Wie is de leider van de Cananefaten? Brinno! Nu schreeuwen alleen de Cananefaten. We verheffen hem op het schild! Brinno wordt door zijn mannen op een schild gehesen en rond een vuur gedragen. Effi heeft een volwassen man nog nooit zo kinderachtig gelukkig zien kijken. En dan de manier waarop hij naar vader lacht Die heeft die Cananefaat in zijn zak. Weer neemt Effi s vader het woord. Ik zweer dat ik mijn haren niet meer zal afsnijden, voordat ik alle Romeinse forten op ons grondgebied ten val heb gebracht. 23

4 vroeger 1 hunebedden 6 2 de romeinse limes 3 willibrord 4 karel de grote Floris V 5 hebban olla vogala 6 floris v 7 de hanze 8 erasmus 9 karel v 10 beeldenstorm 11 willem van oranje 12 de republiek 13 de voc 14 de beemster 15 de grachtengordel 16 hugo de groot 17 de statenbijbel 18 rembrandt 19 de atlas major van blaeu 20 michiel de ruyter 21 christiaan huygens 22 spinoza 23 slavernij 24 buitenhuizen 25 eise eisinga 26 patriotten 27 napoleon 28 willem i 29 de eerste spoorlijn 30 de grondwet 31 max havelaar 32 verzet tegen kinderarbeid 33 vincent van gogh 34 aletta jacobs 35 eerste wereldoorlog 36 de stijl 37 de crisisjaren 38 tweede wereldoorlog 39 anne frank 40 indonesië 41 willem drees 42 de watersnood 43 de televisie 44 haven van rotterdam 45 annie m.g. schmidt 46 suriname en de ned. antillen 47 srebrenica 48 veelkleurig nederland 49 de gasbel 50 europa nu 3000 vchr Floris V werd op 24 juni 1254 geboren als eerste en enige zoon van graaf Willem II van Holland en Zeeland, heer van Friesland. Willem was bovendien Rooms-Koning van het Duitse Rijk, een bijzonder eervolle en machtige positie. Floris was anderhalf jaar oud toen zijn vader tijdens een expeditie tegen opstandige West-Friezen omkwam. Als erfgenaam van zo n belangrijke vader kreeg hij een uitstekende opvoeding. Zijn leermeester was de Vlaamse schrijver Jacob van Maerlant, die hem klaarstoomde voor zijn leven als graaf. Hij bracht hem bij dat niet alleen edelen, maar ook gewone burgers en boeren kansen verdienden. Dat laatste zou Floris echter niet erg geliefd maken bij zijn edelen. Die noemden hun graaf spottend der keerlen God : de God van de gewone man. Op zijn twaalfde was Floris volgens de wetten van die tijd oud genoeg om te regeren en amper veertien jaar oud trouwde hij met Beatrijs van Vlaanderen. Ze hadden een gelukkig huwelijk en kregen negen kinderen, van wie alleen Margaretha en Jan de volwassen leeftijd bereikten. Omdat de Engelse handel voor zijn graafschappen van levensbelang was, zocht Floris de vriendschap van koning Edward I van Engeland. Eerst Margaretha en later Jan werden verloofd met kinderen van de Engelse koning. Maar Edward steunde hem niet in zijn strijd tegen Vlaanderen en daarom vroeg Floris hulp aan de Fransen. Dat werd hem fataal: in de zomer van 1296 betaalde Edward Hollandse edelen om Floris te ontvoeren, maar dat liep uit de hand. Terwijl Gooise boeren hem net buiten het Muiderslot probeerden te bevrijden, werd Floris door de edelen vermoord. 57

5 58 Een koningszaal Floris heeft geen zeebenen, maar hij houdt zich groot. Om niet op zijn protesterende maag te hoeven letten, haalt hij zich Beatrijs voor de geest: hoe ze hem stond uit te zwaaien, haar sluier wapperend in de wind. Aan haar hand hield ze de kleine Margaretha. Zij is de reden van zijn tocht. Vijf jaar is ze nu, zijn oogappel. Hoe is het mogelijk, denkt Floris, hoe is het in godsnaam mogelijk dat zij wel gezond is en al hun andere kinderen niet? Willem, Dirk, Otto, de kleine Machteld, allemaal zijn ze gestorven. Alleen Margaretha blijft gespaard. Geen kinderziekte, geen verkoudheid lijkt haar te deren. Floris hoopt vurig dat het zo blijft. Maar hij maakt zich zorgen, niet om haar gezondheid, maar om haar toekomst. Want een gravin aan het hoofd van zijn roerige graafschappen maakt weinig kans. Hij denkt aan de edelen: aan de opstandige heer Van Amstel, aan Van Borselen en Van Renesse. Stuk voor stuk kerels die vooral aan hun eigen belangen denken. Zij zullen er misbruik van maken wanneer er een zwakke gravin aan het hoofd van Holland en Zeeland zal staan. Floris zucht diep. Hij heeft erover gedacht Margaretha te verloven met een zoon van Nicolaas van Cats of Albrecht van Voorne, edelen die hem altijd trouw hebben gediend. Maar dat zou alleen maar kwaad bloed zetten. Hij doet er verstandig aan zijn heil in Engeland te zoeken. Een buitenstaander staat boven de partijen en de Engelse koning heeft macht, échte macht. Edward is een van de belangrijkste heersers van zijn tijd. Hij is de koning van Engeland, prins van Wales, heer van Ierland, hertog van Aquitanië en trekt aan de touwtjes in Schotland. Intussen gaat hij rustig op kruistocht naar het Heilige Land zonder dat er thuis ook maar iets gebeurt wat hij niet wil. Kijk, denkt Floris, dat zou ik dus nooit kunnen doen. Hij schrikt op. Ah, Nicolaas, zegt hij tegen de edelman die naast hem is komen staan. Heer graaf, zegt Nicolaas van Cats, ziet u die witte lijn aan de horizon? De Engelse krijtrotsen. We zijn er bijna. De Zeeuwse edelman kijkt omhoog naar het zeil. Met deze wind duurt het niet lang meer. Boven hen krijsen de eerste meeuwen. Floris knikt opgelucht. Dank je, Nicolaas, zegt hij. Het is een schitterende zomerdag en de stad baadt in het zonlicht wanneer de koggen de Theems opvaren in de richting van het paleis van Westminster. Floris kijkt zijn ogen uit. Het wemelt van de schepen en bootjes en langs de oevers en kaden wordt druk gelost en geladen. Hier zie je wat hij al een hele poos denkt: het gaat om de handel! Landbouw blijft natuurlijk belangrijk, want de mensen moeten eten. Maar geld verdienen doe je zo: in steden, met burgers die grondstoffen in- en uitvoeren en vervolgens de producten verhandelen die daarvan worden gemaakt. Laken brengt immers veel meer op dan wol alleen. Daarom is het goed dat Margaretha met prins Alfons zal trouwen. Vriendschap met de Engelse koning zal de handel goed doen. De steden in Holland en Zeeland zullen groeien. Niet de adel, maar de gewone burger heeft de toekomst! Waar zou koning Edward anders zo n schitterend paleis van kunnen bouwen? Hij heft natuurlijk belasting op alles wat er wordt verhandeld. We zijn er, heer, meldt Nicolaas. Hij weet de weg, want hij is al eerder in Londen geweest om dit bezoek voor te bereiden. De koggen meren aan bij een lange steiger. Trossen worden uitgeworpen, mannen schreeuwen en vaandels staan strak in de wind. Aan het begin van de steiger staan deftige Engelse heren. Ze zien er voornaam uit in hun zijden tunieken en met bont afgezette mantels. Eén man valt op tussen al die glanzende vogels, want hij is van top tot teen in het zwart. floris v 59

6 floris v 60 Dat is kanselier Burnell, fluistert Nicolaas in Floris oor. Floris knikt. Burnell is na de koning waarschijnlijk de machtigste man van het land. De kanselier buigt en heet hem hartelijk welkom in smetteloos Frans. De koning verwacht u, zegt Burnell. Haastig volgt Floris de Engelse heren, met Nicolaas en de Hollandse delegatie in zijn kielzog. Hij heeft de beste juristen van Holland meegebracht, maar ook enkele betrouwbare edelen. Intussen kijkt hij zijn ogen uit: het paleis is enorm. Torens, zalen, binnenplaatsen met prachtige tuinen en galerijen met spitsbogen en ranke zuilen Het is duizelingwekkend. Eindelijk bereiken ze de vertrekken van de koning. Kinderstemmen klinken op en zodra Floris de kamer binnenkomt, stapt Edward op hem af. Mijn beste graaf Floris! roept hij uit en hij omhelst hem alsof ze elkaar al jaren kennen. Nicolaas had het hem al gezegd: Edward is lang en indrukwekkend. Niet voor niets wordt hij Edward Steltbeen genoemd. Floris moet zich strekken om zijn begroeting te kunnen beantwoorden. Sire, zegt hij, het is een eer u te ontmoeten! Laat ik u voorstellen aan mijn gezin, gaat de koning verder. Floris buigt en kust de hand van koningin Eleanor. Vier prinsessen worden aan hem voorgesteld: de oudste heet natuurlijk naar haar moeder, daarna komen Joan en Margaret en de kleinste heet Mary. Opeens valt er een plechtige stilte. En dit is mijn zoon Alfons, zegt Edward als een jongen van een jaar of zeven naar voren stapt. Iedereen lijkt de ernst van dit moment te voelen. Floris neemt de jongen goed in zich op. Hij ziet een beetje bleek, maar hij kijkt wakker uit zijn ogen. Zou deze jongen zijn schoonzoon worden? Zou hij goed zijn voor Margaretha? En voor Holland, voor Zeeland? Floris buigt, want de kleine prins is hoger in rang dan hij, maar bovendien kan hij hem dan beter in de ogen kijken. Hoogheid, zegt hij, het is mij een eer de toekomstige echtgenoot van mijn dochter te begroeten. Alfons slaat verlegen zijn ogen neer. Wees welkom, mijn heer schoonvader, zegt hij zachtjes in het Frans. Hoe gaat het met Margaretha? Heel goed, ik moest u haar liefdevolle groeten overbrengen, antwoordt Floris. Belachelijk, natuurlijk! Margaretha weet nog van niets, maar zo hoort het nu eenmaal. Op dat moment komt Nicolaas naar voren om de prins een geschenk te overhandigen. 61

7 Een cadeau van mijn dochter voor u, hoogheid, zegt Floris. Het is een klein getijdenboekje. Tevreden ziet hij de goedkeurende glimlach op het gezicht van de koningin. Sta op, mijn waarde graaf! roept de koning uit. Kom, laat ik u voorgaan. De hele middag overlegt Floris met Edward en hij is diep onder de indruk. De koning doet duidelijk zijn best aardig voor hem te zijn. Hij vertelt honderduit over alles wat hem bezighoudt en het lijkt wel alsof hij oprecht benieuwd is naar Floris mening. Zo bespreken ze de problemen die de koning heeft met rebellen in Wales en Floris heeft eindelijk het gevoel dat hij openhartig kan spreken over zijn Het blijft een gok, zegt hij. Hetzelfde geldt voor de koning, heer graaf, antwoordt Nicolaas. Floris wil zeggen dat Edward wel minder te verliezen heeft dan hij, maar de woorden blijven in zijn keel steken. Want op dat moment betreden ze de zaal. Nooit van zijn leven zag hij zo n imposante hal. Een geweldige houten overkapping overspant de ruimte. Lange tafels staan opgesteld, gedekt met fijne witte kleden en versierd met bloemen. De complete Engelse adel is aangetreden. Koning Edward en koningin Eleanor staan hem op te wachten op een podium aan het eind van de hal. Floris hart klopt in zijn keel als hij door de zaal loopt in de richting van het podium. Eén ding weet hij opeens zeker: wat er ook 62 eigen moeilijkheden met de West-Friezen. Vol belangstelling luistert hij naar Edwards plannen om Wales voor altijd te onderwerpen. Ik zet heel Wales vol met dwangburchten, zegt de koning. En met een grijns vervolgt hij: Dat houdt de edelen ook een beetje bezig. Misschien moet ik dat ook doen, denkt Floris, burchten bouwen in West-Friesland. 63 Die avond wordt er in de Grote Zaal een banket gehouden ter ere van de verloving van Alfons en Margaretha. Die zal nu officieel worden afgekondigd. Floris is opeens zenuwachtig. Doen we hier goed aan, Nicolaas? vraagt hij terwijl ze achter een kamerheer aan door de lange gangen naar de zaal lopen. Is de vriendschap met Edward mijn halve graafschap waard? Want dat is wat hij heeft beloofd: zodra Alfons met Margaretha trouwt, krijgt Edward de helft van Holland. Er kan voor die tijd nog van alles gebeuren, heer graaf, zegt Nicolaas. Floris knikt, hij weet wat Nicolaas bedoelt. Hij kan tenslotte nog een zoon krijgen. Een zoon die in leven blijft. Die wordt dan zijn erfgenaam. floris v

8 de beeldenstorm 100 Het gezang van mensen in de kerk is ondanks het rumoer bij de deur te horen. Er worden kinderen gedoopt, roept iemand. Niets mee te maken, zegt een ander. Dit is ons moment. Kom! Iemand houdt de zware houten deur open en de menigte dendert tot grote verrassing van de gelovigen de kerk binnen. Hendrick loopt erachteraan. het is genoeg! raast Jacob die voorop loopt. Zijn zware stem galmt door de kerk. De priester kijkt verschrikt op. Hij ziet een dreigende massa in zijn richting komen. Een moeder houdt haar kind, dat gedoopt zou worden, dicht tegen zich aan en loopt richting gangpad. Wegwezen hier! Een paar andere ouders met kinderen volgen haar voorbeeld. Al die poespas, meneer de priester. Die hoogdravende woorden in het Latijn, een taal die we niet verstaan. Wat moet dat kleine kind daar nou mee? Mag dat kind geloven wat het wil geloven als het groot is? Is het vrij? De priester zegt niets. Achter in de kerk klimt een vrouw op haar meegenomen trappetje. U heeft ons geld afhandig gemaakt voor al deze pracht en praal, roept ze en haar stem slaat over van emotie. De mensen kijken naar haar terwijl ze naar het beeld naast haar wijst. Maar ik weet zeker dat Maria dat nooit zou hebben gewild. Dit is niet Maria. Dit is niet meer dan een brok hout met verf! En ze schuift haar arm tussen de pilaar en Maria en duwt het beeld naar voren. Met een enorme klap valt Maria op de stenen vloer van de Oude Kerk en splijt in tweeën. Een vrouw die voor in de kerk staat met een kindje dat gedoopt zou worden, barst spontaan in snikken uit. De priester wil iets zeggen, maar is te ontzet om ook maar een woord uit te brengen. Met de val van Maria is het startsein gegeven en als een horde dolle stieren verspreiden de boze Amsterdammers zich door de kerk. Ze schuiven met stokken beelden van sokkels af en slaan ze net zolang tegen de grond tot de koppen eraf schieten. Een man bewerkt met 101

9 de republiek 118 van zijn vader over te nemen. Maar Van Oldenbarnevelt had vanaf het begin vertrouwen in de jonge legerleider gehad en hem gesteund. Dankzij hem was Maurits al vroeg stadhouder geworden en ze hadden de taken goed verdeeld. Van Oldenbarnevelt deed de politiek en Maurits voerde het leger aan. Van Oldenbarnevelt voortvarend en altijd de grenzen van de mogelijkheden verkennend, Maurits weloverwogen en voorzichtig. Van Oldenbarnevelt had hem vaak over de streep getrokken, en hem tot grote hoogten geleid. Wat hadden ze een fantastische jaren gehad Maurits springt op en begint weer te ijsberen, zijn handen nog steeds op de oren gedrukt. Zodra het voorjaar aanbrak, was Maurits ten strijde getrokken. Het jaar na Breda was Zutphen gevolgd, Deventer, Delfzijl en nog wat Groningse stellingen. Er was geld nodig geweest voor het oorlog voeren, en Van Oldenbarnevelt had ervoor gezorgd. Zo slim als die man was in de politiek, zo goed was Maurits geweest in de strijd. Waar was het tussen hen misgegaan? Daar hoeft Maurits niet lang over na te denken. De slag bij Nieuwpoort in Het jaar ervoor was Maurits erin geslaagd om de Spaanse legerleider Mendoza met een klein leger aan het lijntje te houden. Mendoza had zijn leger in de buurt van Namen laten overwinteren. Maurits wilde in het jaar 1600 de Spanjaarden in Brabant aanvallen, maar Van Oldenbarnevelt had Maurits opgedragen om naar Duinkerken door te stoten en zo hun vesting Oostende te hulp te komen. Dat was hard nodig, omdat Spaanse kapers vanuit Duinkerken de zeeën onveilig maakten. Dat is gekkenwerk, had Maurits tegen Van Oldenbarnevelt gezegd. Heel Vlaanderen en Noord-Frankrijk staan aan de kant van de Spanjaarden. Hoe kan ik in hemelsnaam mijn leger daar bevoorraden! Bovendien kan ik me tussen al die Spaansgezinden nooit goed op de hoogte stellen van de bewegingen van de vijand. Het gaat niet alleen om het vechten zelf, maar ook om de voorbereiding. Als ik dat doe, zet ik het hele leger en dus de Republiek op het spel. Maar Van Oldenbarnevelt had doorgezet, en hij was de baas. Hij was immers de woordvoerder van de Staten-Generaal, de regering van de Republiek. Uiteindelijk had Maurits toegegeven, met tegenzin. Maar hij had gelijk gekregen, het was onmogelijk om zijn leger te bevoorraden. Eten ging nog wel, maar aan de enorme hoeveelheden bier en wijn kon hij niet komen. En Maurits hoorde pas op 1 juli dat zijn vijand hem op 30 juni al heel dicht genaderd was. Een grote veldslag was onvermijdelijk. En dat was juist wat Maurits had willen voorkomen: een slag in het open veld. Zijn studie van de krijgsgeschiedenis van eeuwen had hem dat geleerd. Man, wat had hij zich in de val gelokt gevoeld. Waarom had hij het zover laten komen? Waarom nam de landsadvocaat hem niet 119

10 Hoog bezoek 136 Kuierend over de dijk naar Purmerend tuurt Leeghwater over het pas drooggevallen land. In de verte draaien de molens. Een gevoel van trots maakt dat hij zijn rug recht. Even blijft hij staan om de aanblik op zich in te laten werken. Hier ligt De Beemster, ooit een roerig meer vol verraderlijke stromingen en nu één uitgestrekte, vette kleimassa. Nog even en de boeren zullen hun eerste gewassen inzaaien, er zullen boerderijen verrijzen, er zullen zwartglanzende koeien grazen! Leeghwater zucht eens diep en kijkt hoe een kievit door de lucht duikelt. Dijkers uit het hele land hebben met spaden en kruiwagens stukje voor stukje het land op het water gewonnen. Daarna werden de molens gebouwd. Timmerlieden uit alle windstreken hebben dag en nacht gewerkt. Natuurlijk zijn er tegenslagen geweest. De dijk is meerdere keren bezweken en het hele stuk land was weer overstroomd, maar uiteindelijk is al het werk niet voor niets geweest. Zelfs de vissers lijken zich nu te schikken. Ze monsteren aan op walvisvaarders of schepen van de voc. Met een gerust hart laten ze vrouw en kinderen achter, want de dorpen langs de vroegere oever zullen niet meer overstromen. Leeghwater knikt tevreden. Maar toch, ergens in zijn binnenste bouwt de onrust zich op. Na al dat werk is het nu rustig. Te rustig. Hij is een molenbouwer, een opsiender, een landmeter! En een molenbouwer moet molens bouwen, een landmeter moet landmeten. Hij moet potdikke de kost verdienen! Daarom draaien zijn hersens op volle toeren, als de wieken van een molen. Hij barst van de plannen. Want na De Beemster zullen andere meren volgen! Hij hoopt, nee hij weet zeker, dat de hoge heren hem daarom vandaag op Slot Purmersteijn in Purmerend hebben ontboden. Voor hij van huis ging, zei hij het nog tegen zijn vrouw: Je zult zien dat er werk aan de winkel is! Hij strijkt met zijn hand over zijn wang, precies over de plek waar ze hem een zoen gaf. Laat in de middag komt Leeghwater thuis. De hele weg naar De Rijp heeft hij lopen dubben hoe hij het nieuws zal brengen. En? vraagt zijn vrouw. Hij ziet de hoopvolle blik in haar ogen. Hij weet het: ze wil een groot huis, net als de reder in het dorp. Het begin is er, zegt hij en hij legt de zware leren beurs op tafel. Voor de bewezen diensten, 180 pond. Van Os was bijzonder content. Een sjiek woord, uit de mond van een deftig heerschap. Leeghwater heeft het direct overgenomen. Hij ziet Grietjes mond openvallen en glimlacht. Dan kijkt ze hem aan. En verder? vraagt ze. Een lichte ergernis borrelt omhoog, als een boer na een zware maaltijd. Is het niet genoeg? vraagt hij. Wat hadden de heren verder? houdt Grietje aan. Ze zet haar handen in haar zij. Nu komt het lastigste. De prins komt op bezoek, zegt hij dan. 137

11 de beemster 138 O ja? vraagt ze, duidelijk nieuwsgierig. Ik mag erbij zijn, zegt Leeghwater. Jij? Een simpele opsiender? Ja, zegt hij en hij kijkt haar strak aan, deze simpele opsiender mag het gezelschap uit Den Haag aan tafel bedienen. Weer valt Grietjes mond open. Vol ongeloof kijkt ze hem aan, maar dan verandert de verbazing in spot. Jij, bedienen? Aan tafel? Dat kún je helemaal niet! Leeghwater wordt boos. Het is een eer, vrouw, een grote eer! zegt hij korzelig. Hij gaat aan zijn werktafel zitten en slaat zijn kasboek open. Grietje negeert hij verder. Hij wist dat ze zo zou reageren. Driftig doopt hij de pen in de inkt. Ontfangen van de hoogmogende heren te Purmerend: 180 pond, schrijft hij. En daarna dwalen zijn gedachten af naar de tijd toen hij nog jong was en samen met zijn vrienden dacht de wereld te kunnen veroveren. Op een dag, in april 1605, was hij met zijn makkers naar Den Haag gegaan om hun uitvinding te demonstreren. Zelfs prins Maurits was komen kijken, met een hele stoet voorname heren in zijden pakken. Vijftien minuten kon hij, Jan Leeghwater uit De Rijp, met hun onderwaterapparaat onder water blijven. De prins was zo onder de indruk dat hij hun gelag in de herberg betaalde. Daarna zorgde hij dat ze een octrooi kregen op hun uitvinding. Zou de prins het nog weten? Zou hij hem nog kennen? De grote dag is aangebroken. Midden in de polder, op de plek die Middenbeemster is genoemd, is een grote tent opgezet. En van Purmerend naar Middenbeemster is een pad van planken aangelegd, zodat de koetsen straks niet zullen wegzakken. Vaandels wapperen in de wind. Het is prachtig weer: de zon schijnt en witte wolkjes trekken langs de helderblauwe hemel. De prins treft het, denkt Leeghwater. Het is kraakhelder en vanaf dit punt kun je zowat de hele polder overzien. Vanuit de tent klinkt het geluid van vaatwerk en jongens zijn druk bezig een kar te lossen. Damasten tafelkleden, zetels, zilveren schalen en stapels van dat nieuwerwetse vaatwerk uit de Oost. Porselein. Grietje wil dat spul ook hebben, ze heeft er de mond vol van. Wat is er mis met tin of aardewerk, denkt Leeghwater, terwijl hij zijn vinger langs de dunne rand van een bord laat gaan. Ga eens even opzij, Leeghwater! zegt Geurt, de kok van Purmersteijn. In zijn handen draagt hij een schaal met verse haring, opgemaakt met uitjes en limoenen. Een jongen achter hem draagt een pastei waar heel De Rijp op zondag van zou kunnen eten. Er volgen schalen met druiven en versgebakken brood, en drie zilveren borden vol dungesneden gerookte ham. Kom op, Leeghwater, doe ook eens wat! Er staan nog potten boter op de kar! roept Geurt. Dapper steekt Leeghwater de handen uit de mouwen: twee Keulse potten vol verse boter, drie potten met gelei in drie verschillende kleuren, een ronde, vette nagelkaas en een mand vol oranje appelsienen brengt hij van de kar naar de tent. Nog nooit heeft hij zo veel eten bij elkaar gezien. De heren zullen niet verhongeren, zegt hij zuinig. Wat er over is, mogen we verdelen, zegt Geurt vrolijk. Jongens, waar blijft de wijn? Wat moet ik straks doen? vraagt Leeghwater. Hij voelt zich slecht op zijn gemak. Wijn schenken, antwoordt Geurt, dat is het meeste werk. Glazen van fijn kristal worden uitgestald, met daarnaast een zilveren kan. Die kun je achter laten bijvullen, zegt Geurt. Maak je geen zorgen. Als er iets is, geef je maar een seintje. Dan ziet Leeghwater de stoet naderen. Hij trekt vlug zijn zondagse jas recht en neemt zijn hoed maar vast af. De koetsen rijden langzaam. De weg is dan wel verhard met planken, maar de paarden 139

12 moeten er voorzichtig overheen. Het blijft al met al een wonder. Op de beemster 140 deze plek werd een paar jaar geleden nog gevist! De koetsen komen krakend tot stilstand en paarden schudden briesend hun hoofd. Jongens springen van de bok om de deuren open te doen. Achter de koetsen stijgen ruiters af. Hun paarden worden aan de koetsen vastgezet. Hoofdingelanden in duur, maar stemmig zwart stappen uit de laatste koets. Leeghwater herkent Poppen en Van Os. Pas op het laatst gaat de grote koets open. Haagse heren zijn net pauwen, denkt Leeghwater. Hun zijden pakken glimmen in de zon, de kleuren doen pijn aan je ogen. En hoeden met wapperende veren zijn kennelijk in de mode. De prins heeft hij al herkend en die twee heren naast hem kent hij ook. Zijn dat niet prins Frederik-Hendrik en graaf Willem van Friesland? Van Os en Poppen komen aangesneld en maken een diepe buiging. Prins Maurits glimlacht beleefd en kijkt goedkeurend om zich heen. Van Os steekt meteen van wal: Drieënveertig molens, hoogheid, pompen het water weg. Het is alsof Van Os ze zelf heeft gebouwd, denkt Leeghwater. Buitengewoon, zegt de prins. Heel indrukwekkend. En die sloten, hoe komen die zo recht? De beste landmeters, hoogheid, zegt Poppen nu, alleen de allerbeste. Zo gaat het gesprek verder. De dijkgraaf mag de prins een hand geven en daarna gaat het gezelschap aan tafel. Leeghwater voelt zijn hart tekeergaan. Zou de prins hem nog kennen? Zou hij misschien? Dit is Leeghwater, hoogheid, hoort hij Van Os zeggen. Een van de bekwaamste opsienders. Prachtig, beste man, prachtig, zegt de prins. Leeghwater maakt een onhandige buiging. Hij schenkt vandaag de wijn, hoogheid, met uw welnemen, zegt Van Os, maar de prins is al naar binnen. 141

13 de zee het eigendom van de Spanjolen? Dat kan toch niet zo zijn! Als het niet goedschiks gaat, dan moet het maar kwaadschiks. Maar nu krijgen sommige heren last van hun geweten. Hugo hoort de lichte spot in de stem van de prins. De heren zwijgen. Sommigen kijken bedremmeld naar de punten van hun zwart glanzende schoenen. Het zijn net kauwen, denkt Hugo. Een stel kauwtjes op een stokje. En nu hoor ik graag het oordeel van onze meest briljante jurist, zegt prins Maurits. Dank u, hoogheid, zegt Hugo. Hij schraapt zijn keel en tuurt een ogenblik over de golven. Van wie is de zee eigenlijk? Stel dat de zee het eigendom is van het land dat aan de zee ligt, zegt hij, dan geeft dat onherroepelijk problemen. Van wie is bijvoorbeeld de Noordzee? De heren in het zwart brommen. Niet van de Engelsen in elk geval! roept de man met het rode hoofd. Nee, zegt Hugo, want dat zou onze handel stilleggen. Maar zou de zee dan het eigendom moeten zijn van degene die hem gebruikt? Dat kan ook niet, zegt de prins. Want we gebruiken de zee allemaal! Hugo knikt. Zo is het, zegt hij. De mens heeft het recht om te leven. Sterker nog: de mens heeft het recht alles te doen om te kunnen overleven. Handeldrijven hoort daarbij. Wat zijn wij zonder handel? De handel is als de lucht die wij inademen. De prins en de heren knikken goedkeurend. En hoe moeten wij handeldrijven? vraagt Hugo. Juist, over zee! Mijne heren, maakt u zich geen zorgen: de zee is van iedereen, wat de Spanjolen, Portugezen of Engelsen ook mogen beweren! Prins Maurits lacht en klopt hem opgelucht op de schouder. Dat is dan ook weer opgelost, heren! Hij kijkt naar de zeilwagen. Stevin, kunnen we aan boord? De zwarte kauwen doen een stap opzij en laten de prins en zijn hugo de groot 159

14 20 vroeger 1 hunebedden 2 de romeinse limes Michiel de Ruyter 3 willibrord 4 karel de grote 5 hebban olla vogala 6 floris v 7 de hanze 8 erasmus 9 karel v 10 beeldenstorm 11 willem van oranje 12 de republiek 13 de voc 14 de beemster 15 de grachtengordel 16 hugo de groot 17 de statenbijbel 18 rembrandt 19 de atlas major van blaeu 20 michiel de ruyter 21 christiaan huygens 22 spinoza 23 slavernij 24 buitenhuizen 25 eise eisinga 26 patriotten 27 napoleon 28 willem i 29 de eerste spoorlijn 30 de grondwet 31 max havelaar 32 verzet tegen kinderarbeid 33 vincent van gogh 34 aletta jacobs 35 eerste wereldoorlog 36 de stijl 37 de crisisjaren 38 tweede wereldoorlog 39 anne frank 40 indonesië 41 willem drees 42 de watersnood 43 de televisie 44 haven van rotterdam 45 annie m.g. schmidt 46 suriname en de ned. antillen 47 srebrenica 48 veelkleurig nederland 49 de gasbel 50 europa nu 3000 vchr Hij was de zoon van een eenvoudige bierdrager uit Vlissingen: Michiel Adriaenszoon de Ruyter ( ). Zoals veel kinderen in zijn tijd, moest Michiel al jong werken voor de kost. Hij droomde van een leven op zee. Op zijn elfde mocht hij als scheepsjongen mee met een groot schip. Michiel was leergierig en werkte hard en maakte daarom al snel carrière. Toen hij 44 jaar was en tot tweemaal toe weduwnaar was geworden, besloot hij te stoppen met varen. Maar niet veel later, in 1652, brak er oorlog uit tussen Engeland en de Republiek. De Ruyter werd dringend verzocht zijn ervaring en talent in te zetten om de strijd te winnen. Hij kon en wilde niet weigeren, al was hij net opnieuw getrouwd met Annetje van Gelder. Maar het bleef niet bij die ene Engelse oorlog ( ). Er kwam een tweede ( ) en zelfs een derde oorlog ( ) tegen de Engelsen. In die laatste oorlog kreeg Engeland hulp van Frankrijk. De strijd was heftig en bloederig en de bezorgdheid binnen ons land was groot: het voortbestaan van de Republiek stond op het spel. Er moest krachtig worden ingegrepen. De Ruyter was inmiddels opgeklommen tot admiraal: de leider van de complete vloot van de Republiek. 193

15 De slag bij Kijkduin Amsterdam, juli 1673 Goed. Annetje zucht. Ze legt de pas gelezen brief van haar man Michiel op tafel. Het is dus zaak zo meteen na te kijken of er nog overgebleven voorraden zijn van de vorige zeeslag. Ze had gehoopt dat hij in de brief zijn thuiskomst zou aankondigen, maar niets is minder waar. Engeland en Frankrijk zijn niet van plan hun strijd tegen de En ze ziet de verbaasde gezichten. Werkelijk? Ze zeggen dat de admiraal heel rijk is. Dan kan ze toch een meid betalen? Die heeft ze ook wel. Maar ze werkt zelf flink mee. Tss. Het kan Annetje niet schelen. Ze praten maar. Zij en haar man mogen dan een heel vermogen hebben opgebouwd, dat wil nog niet zeggen dat ze haar eigen boodschappen niet meer kan doen. Of de was ophangen. Annetje is niet het type vrouw dat s ochtends dubt welke mooie jurk ze nu weer eens aan zal trekken. Aanpakken: daar houdt ze van. En de kinderen voedt ze ook zo op. Wie niet werkt, zal ook niet eten. Zo denkt ze daar als nuchtere Zeeuwse over. Republiek te staken. Haar man schrijft dat ze nieuwe gevechten verwachten 194 en dat zij daarom moet zorgen voor nieuwe voorraden. Er is Annetje loopt naar de kast en zoekt naar het juiste papier. Hier is het: de lijst die ze nog maar een paar weken geleden gemaakt heeft toen De Zeven Provinciën na de vorige zeeslag tegen de Engelsen weer in de thuishaven lag. Hier staan alle goederen op die ze opgeslagen heeft. Dan pakt ze het boek waarin ze de uitgaven bijhoudt. Zo te zien is er niet veel meer op voorraad, maar ze heeft genoeg geld in kas. Nu eerst maar eens kijken of de voorraad nog bruikbaar is. Ze loopt de gang in en roept naar de meid in de keuken: Janna, ik ben even op zolder. Ze trekt haar rokken wat omhoog om de trap op te lopen. Bij iedere tree denkt ze aan de drie mannen die haar zo dierbaar zijn: haar man Michiel, haar zoon Jan, geboren uit een eerder huwelijk, en Engel, Michiels zoon uit een eerder huwelijk. Alle drie gaan ze de strijd aan tegen de Fransen en Engelsen. Alle drie hebben ze als kapitein leiding over een schip. En Michiel natuurlijk als admiraal ook over de hele vloot. Dapper hoor. En belangrijk. Maar ook gevaarlijk. Ze kijkt uit naar de dag dat haar mannen weer heelhuids thuis zijn. 195 dringend behoefte aan brood, vis, boter, grutten, spek en bier. En als het even kan, wil hij graag verse groenten voor zijn mannen ontvangen en kippen en gedroogde vruchten. Niets is zo lekker als een vers eitje op zijn tijd. De strijd zal opnieuw zwaar worden, voorspelt haar man in de brief. De Engelsen hebben steun gekregen van de Fransen. Samen hebben ze een vloot die veel groter is dan die van de Republiek. De mannen zullen er een zware dobber aan krijgen. Goed eten en drinken is van groot belang om de strijd vol te houden. Annetje weet wat haar te doen staat. Michiel mag dan een geweldig admiraal zijn, zij gaat al sinds jaar en dag over de bevoorrading van zijn schip en over de centen. En dat doet ze goed. Annetje zorgt dat er genoeg op voorraad is om de 500 mannenbuiken aan boord van De Zeven Provinciën te vullen, maar ook weer niet zo veel dat het weg staat te rotten. En ze zorgt dat ze binnen het budget blijft. Schulden, daar houdt ze niet van. Daar komen alleen maar praatjes van. Iedereen weet immers wie zij is: de vrouw van Michiel Adriaenszoon de Ruyter. Niet dat er niet toch al over haar gepraat wordt. Ze hoort het wel, hoor. Vrouwen uit de gegoede burgerij, waar zij en haar man nu ook bij horen, fluisteren elkaar tijdens etentjes en feesten toe: Mevrouw de Ruyter gaat zelf naar de markt voor boodschappen. Scheveningen, 12 augustus 1673 De Ruyter kijkt een laatste keer in de spiegel en draait met zijn duim en wijsvinger een mooie krul in zijn snor. Hij is er klaar voor. In de keuken wordt druk gewerkt aan een goede maaltijd voor de michiel de ruyter

16 michiel de ruyter 196 prins en zijn gevolg. Wat een geluk dat Annetje er tijdig voor gezorgd heeft dat de voorraden weer op-en-top in orde zijn. Hij heeft een goed stuk vlees voor zijn hoge bezoek en later vandaag ook voor al zijn mannen. Dat verdienen ze. Admiraal! hoort hij. Hij loopt zijn kajuit uit en neemt de trap naar het dek. Matroos Maarten wijst naar een vissersschip dat tussen de andere schepen door De Zeven Provinciën nadert. En inderdaad: De Ruyter ziet stadhouder prins Willem III, die hij al eerder ontmoet heeft, aan boord van het bescheiden schip. Haal alle matrozen aan dek, zegt hij tegen een van zijn luitenants. Zijn ogen gaan over het dek, op zoek naar zijn zoon en stiefzoon. Die heeft hij alvast van hun schepen laten halen voor het hoge bezoek. Engel, Jan! Ze lopen samen naar hem toe. Blijf bij me in de buurt. Ik wil jullie voorstellen aan de prins. Ze lachen. Het is fijn om een vader te hebben die trots op je is. Niet veel later komt prins Willem III aan boord van De Zeven Provinciën. Alle schepen van de vloot hebben de vlag hoog in de mast wapperen ter ere van zijn bezoek. De matrozen buigen diep en roepen in koor: Lang leve de prins! Ook op de andere schepen wordt de prins toegejuicht. Vreugdevolle saluutschoten klinken over zee. Welkom, hoogheid! zegt De Ruyter hartelijk. Hij stelt zijn belangrijkste medewerkers voor: de viceadmiraals, een paar kapiteins van de grootste schepen. En dit zijn mijn zonen, hoogheid: Engel de Ruyter, mijn eigen zoon, en Jan van Gelder, zoon van mijn vrouw, maar mij even dierbaar als mijn eigen kinderen. Zij zijn ook beiden kapitein. Engel en Jan maken een kleine buiging. Wat geweldig, admiraal, dat uw kinderen u steunen in deze grote strijd. Mijn complimenten. De Ruyter lacht bescheiden. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan, hoogheid. Dan wordt het tijd de situatie door te spreken. De prins heeft in een brief zijn standpunt al aangekondigd. Er is een voc-vloot onderweg vanuit Azië, schepen afgeladen met handelswaar. Deze wordt binnenkort verwacht voor Texel. De vloot van de Engelsen en Fransen bevindt zich vlak bij het eiland, admiraal, zegt de prins. We kunnen niet langer afwachten. Als onze vijanden de handelswaar van onze schepen roven, kunnen ze van de opbrengst nog lange tijd de strijd volhouden. De Ruyter knikt. U wilt aanvallen, hoogheid. Dat wil de prins inderdaad. Hij wil dat De Ruyter de vloot naar Texel brengt om daar de vijandelijke vloot uit te schakelen. De Ruyter stemt in. Ik zal mijn mannen inlichten, hoogheid. Het zou goed zijn als u daarbij aanwezig bent. Graag, zegt de prins. Alle matrozen worden opnieuw naar het dek gehaald. De Ruyter spreekt de mannen in het bijzijn van de prins toe. Onze vijanden rusten niet, mannen. U bent mij al tweemaal eerder trouw geweest in de strijd. Ik vraag u dat een derde keer te doen. Laten we strijden voor ons lieve vaderland, voor onze vrijheid, voor onze hoogheid en voor onze vrouwen en kinderen! De mannen stemmen in met luid gejuich. Ik ben blij te zien dat uw manschappen strijdvaardig zijn, admiraal, zegt prins Willem III tevreden. Ik ben er zeker van dat de mannen onder uw leiding de vijand verslaan! Morgen vertrekken we, hoogheid, zegt De Ruyter alleen nog maar. Die avond geeft hij een klopje op de schouder van Engel, die kapitein is op het schip De Waesdorp en daarna op die van Jan, kapitein op De Steenbergen. Ik heb alle vertrouwen in jullie, mannen, zegt hij. Ze knikken. Zij hebben vertrouwen in hem: hun vader en admiraal. 197

17 michiel de ruyter Amsterdam, een paar dagen later In alle kerken bidden mensen voor de mannen die op het punt staan de Engelsen en Fransen aan te vallen. Annetje knijpt zachtjes in de hand van Margaretha, haar en Michiels dochter die nog thuis woont. Haar andere hand legt ze op de arm van Bettynga, de vrouw van Jan. Ze bidden voor Michiel, voor Jan en voor Engel. En ook een beetje voor zichzelf. Want ze kunnen hun zonen, mannen en broers niet missen. Slag bij Kijkduin, 21 augustus 1673 Ruim een week later bereiken matrozen en bijna 2600 soldaten Texel met een vloot van 75 oorlogsschepen en nog eens zo n 40 kleine schepen. Admiraal De Ruyter zuigt zijn longen vol met frisse zeelucht. De afgelopen uren heeft hij de Engelse en Franse vloot geobserveerd nabij Kijkduin onder Texel, en hij heeft goede wind afgewacht. Nu is het moment aangebroken. Hij is tegelijkertijd gespannen en vol vertrouwen: de vloot van de vijand is duidelijk

18 23 vroeger 1 hunebedden 2 de romeinse limes 3 willibrord 4 karel de grote Slavernij 5 hebban olla vogala 6 floris v 7 de hanze 8 erasmus 9 karel v 10 beeldenstorm 11 willem van oranje 12 de republiek 13 de voc 14 de beemster 15 de grachtengordel 16 hugo de groot 17 de statenbijbel 18 rembrandt 19 de atlas major van blaeu 20 michiel de ruyter 21 christiaan huygens 22 spinoza 23 slavernij 24 buitenhuizen 25 eise eisinga 26 patriotten 27 napoleon 28 willem i 29 de eerste spoorlijn 30 de grondwet 31 max havelaar 32 verzet tegen kinderarbeid 33 vincent van gogh 34 aletta jacobs 35 eerste wereldoorlog 36 de stijl 37 de crisisjaren 38 tweede wereldoorlog 39 anne frank 40 indonesië 41 willem drees 42 de watersnood 43 de televisie 44 haven van rotterdam 45 annie m.g. schmidt 46 suriname en de ned. antillen 47 srebrenica 48 veelkleurig nederland 49 de gasbel 50 europa nu 3000 vchr In de zeventiende eeuw begon de Nederlandse West- Indische Compagnie met de handel in slaven: West- Afrikanen werden in volgestouwde slavenschepen onder afschuwelijke omstandigheden naar Curaçao vervoerd, waar de sterk verzwakte overlevenden een paar weken de gelegenheid kregen om aan te sterken. De wic leverde in grote delen van Noord- en Zuid-Amerika slaven tegen scherpe prijzen en drong Engelse en Franse slavenhandelaren uit de markt. Curaçao werd een centrum van internationale slavenhandel. Sommige slaven bleven op het eiland, omdat ze werden gekocht door inwoners van Curaçao. Zij moesten werken op boerderijen, die men tuinen noemde, of bij blanke families in Willemstad. Van zonsopkomst tot zonsondergang deden ze zwaar werk op het land of in de zoutwinning en als ze iets verkeerd deden of opkwamen voor hun rechten, werden ze streng gestraft. Toen de Fransen na de Franse Revolutie Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap predikten, werden de slaven in de Franse kolonie Saint Domingue (het tegenwoordige Haïti) echter niet vrijgelaten. Daarom begonnen ze in 1791 een bloedige strijd, die ze ten slotte wonnen: ze wisten zich te bevrijden. Het nieuws verspreidde zich over het hele Caribische gebied en bereikte ook Curaçao. In Nederland hadden patriotten inmiddels met steun van Frankrijk de Bataafse Republiek gesticht. Ook in ons land gold het Franse motto, maar ook nu weer niet voor de zwarte slaven in Suriname en de Nederlandse Antillen. Op 17 augustus 1795 brak er op westelijk Curaçao een slavenopstand uit onder leiding van de slaaf Tula. De opstand was goed voorbereid en het hele westelijke deel van het eiland viel binnen enkele dagen in handen van de vrijheidsstrijders. 223

19 Vrijheid én gelijkheid heid verschuldigd zijn. Ze zullen naar me luisteren. De slaven kunnen dan terug naar de plantages en alles kan blijven zoals we gewend zijn. De gouverneur schiet overeind uit zijn stoel. Doorgaan alsof er niets is gebeurd? Wat denkt u wel! Een misdaad mag nooit ongestraft blijven! Natuurlijk, natuurlijk, sust de pater. De leiders van de opstand mogen hun straf natuurlijk niet ontlopen. Maar al die arme slaven die misleid zijn? U weet hoe dom ze kunnen zijn. Ze hebben te veel rum gedronken en dure eden gezworen. Vervolgens worden ze bang voor allerlei vervloekingen als ze hun beloften niet nakomen. Alstublieft, meneer de gouverneur, zegt pater Jacobus Schinck, laat mij nog één keer met de opstandelingen praten. Het zijn onwetende schapen die van de kudde zijn afgedwaald. Ik ben hun herder! De wind waait door de open vensters van het gouvernementshuis. Gouverneur Johannes de Veer dept het zweet op zijn hoofd met een zakdoek. Het zijn gevaarlijke idioten, pater, zegt hij. Ze zijn gewapend! Hebt u niet gehoord wat er allemaal op de plantages en boerderijen 224 gebeurt? Voorraadschuren worden geplunderd, huisraad wordt vernield, akkers zijn verwoest. Er zijn wachters gevangengenomen en tientallen slaven die opgesloten zaten, zijn bevrijd. Die zaten niet voor niets gevangen. Een Nederlandse huisleraar is omgebracht. Wat staat ons verder nog te wachten? Hier helpt alleen een krachtig, gewapend optreden! Daar was pater Schinck al bang voor. Maar beseft u, edelachtbare, wat dat betekent? De pater besluit zijn laatste troef te gebruiken. Er zullen doden vallen! Niet alleen onder de militairen, maar ook onder de slaven. Hij laat een stilte vallen. U weet wat een slaaf kost. De schade voor de planters zal alleen maar groter worden. De gouverneur lacht schamper. De planters zelf hebben me vandaag bijna gesmeekt om hard op te treden, zegt hij. Ze zijn bereid zelf mee te vechten. De Koloniale Raad heeft daarom besloten troepen te sturen onder de deskundige leiding van kapitein Van Westerholt. Daarom ben ik hier, edelachtbare, zegt pater Schinck. Vindt u niet dat we er alles aan moeten doen om bloedvergieten te voorkomen? Waarom naar de wapens grijpen als we dit vreedzaam kunnen oplossen? De slaven hebben een diepgeworteld ontzag voor hun meesters. Ze weten dat ze van nature aan de blanken gehoorzaam- Dom en barbaars, briest gouverneur De Veer, terwijl hij weer gaat zitten. Ik begrijp als goed protestant niet, waarom de katholieken slaven überhaupt dopen. Pater Schinck doet net alsof hij dat laatste niet heeft gehoord. Maar u weet ook dat dit soort opstanden niet zonder reden ontstaan, zegt hij voorzichtig. Hm, doet de gouverneur. De warmte is drukkend. Buiten klinkt een hoornsignaal. Op sommige plantages moeten de slaven betalen voor de kleren die ze dragen, gaat de pater verder. De planters houden het geld in op hun zakgeld. Maar het ergst is nog wel dat slaven worden gedwongen op zondag te werken. Hoe kunnen ze dan in godsnaam naar de kerk? De gouverneur lijkt na te denken. Dan zucht hij diep. Goed, zegt hij, ik geef u toestemming te onderhandelen met de leider van de opstand. Tula heet hij: een lange, sterke kerel, slaaf van de heer Van Uytrecht op de Knip. Vraag hem naar de reden van de opstand. Als hij gerede klachten heeft, moet hij die bij ons melden. De regering heeft tenslotte ook de taak de rechten van de slaven te beschermen. Zijn de klachten van de slaven gegrond, dan zullen we optreden! De gouverneur knikt. Zeg hem dat hij en zijn medestanders gratie krijgen, als ze zich nu overgeven. 225 slavernij

20 slavernij Pater Schinck slaakt een zucht van verlichting. Dit is meer dan hij had durven hopen. Ik zal mijn uiterste best doen, edelachtbare, zegt hij. 226 Samen met kapitein Van Westerholt en zijn soldaten reist de pater nog diezelfde middag naar de tuin van Carel van der Linden bij het oude, kleine fort Porto Mari. Als ze aankomen gaat de zon al onder. Krekels tsjirpen in het lage struikgewas. Misschien wilt u vannacht hier blijven? vraagt de kapitein. Pater Schinck schudt zijn hoofd. Hij heeft die middag de troepen van Van Westerholt meegemaakt. Er zitten planters te paard bij. Die zijn niet te houden. Het is beter als ik meteen verderga, zegt hij. Van Westerholt knikt. Ik zal u twee vrije zwarten meegeven, zodat u niet onbeschermd bent. Zo zet pater Schinck zijn tocht voort. Het is een warme avond, de wind is gaan liggen en er klinkt niets dan het ruisen van de branding. Samen met zijn begeleiders beklimt hij de Seru Caballé, de heuvel aan de oostkant van de baai. Boven op de heuvel ligt het kleine fort dat de rebellen hebben bezet. De pater heeft het warm, niet alleen door de klamme hitte, maar vooral omdat hij bang is. Waarom is hij hier in godsnaam aan begonnen? Omdat het zijn plicht is, zegt een heilig stemmetje in zijn hoofd. Veel rebellen zijn immers in zijn kerk gedoopt. Hij haalt diep adem en recht zijn rug. God zal hem beschermen. Blijf staan! klinkt het opeens van de berg. Plotseling duiken er mannen op. Donker steken ze af tegen de avondlucht. Er worden geweren op hem gericht. Even moet de pater denken aan die arme leraar die is omgekomen. Ik blijf staan! roept hij. Ik ben pater Schinck en ik kom in vrede. Breng mij naar jullie leider! Zijn bloed pompt langs zijn slapen. Zeven mannen komen naar hem toe. Grote, sterke mannen. Een van hen herkent hem. Het is inderdaad de pater, zegt hij. U mag verder. De eerste hindernis is genomen, maar gaat het niet wat al te makkelijk? Pater Schinck voelt zich als een konijn in een vossenhol. Zwijgend lopen ze verder tot ze op de binnenplaats komen. Het wemelt er van de slaven. Veel mannen zijn gewapend met een geweer. Hoe zijn ze aan al die wapens gekomen? Gestolen van de planters? Met gebogen hoofd gaat de pater snel het huis in waar de leider hem inmiddels verwacht. Binnen brandt een olielamp en schaduwen dansen tegen de witte muren. Er zijn zeker vijf rebellen, maar ook twee blanken. Dat moe- 227