Korte schets van de status van de onderhandelingen
|
|
- Janne Hendrickx
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Statusupdate dossier Griekenland Special Allard Bruinshoofd, Elwin de Groot en Marcel Weernink Het risico van een Grexit is met de recente overeenstemming tussen de Grieken en de overige euro lidstaten gereduceerd, maar niet weggenomen. Ook al lijkt de impact op de Nederlandse ondernemer, consument en belastingbetaler (zie onder) in eerste instantie beperkt, een Grexit blijft voor alle partijen een onwenselijke uitkomst (en het is ook niet ons basis scenario). Van zowel Griekse als (Noord )Europese zijde wordt de discussie regelmatig gevoed met oneigenlijke argumenten, van alle nuance ontdaan. Feit is dat Griekenland een enorme aanpassing in het economisch model moet ondergaan, dat die aanpassing onvermijdelijk pijnlijk is, dat men veel heeft bereikt, maar ook nog altijd veel werk heeft te verzetten. Ondernemers die zaken doen met Griekenland en contractueel euro s ontvangen van Griekse tegenpartijen, gaan in een Grexit scenario mogelijk problemen ervaren omdat de betalingsverplichting in euro s voor de Griekse tegenpartij te zwaar zal wegen na invoering van de nieuwe Drachme. Consumenten zullen in een Grexit scenario met name het ongemak van (tijdelijk) beperkt betalingsverkeer ervaren wanneer zij op reis gaan in Griekenland. De belastingbetaler wordt in een Grexit scenario op termijn mogelijk geconfronteerd met iets hogere belastingen wanneer de Griekse overheid wanpresteert op haar betalingsverplichtingen. Korte schets van de status van de onderhandelingen Op 20 februari werd na weken van intensieve onderhandeling en openlijke meningsverschil len overeenstemming bereikt tussen Griekenland, de overige eurolanden, de ECB, Europese Commissie en het IMF over de voortzetting van het steunprogramma. Kort samengevat committeert Griekenland zich aan het voortzetten van het programma, zal het geen maatregelen nemen die indruisen tegen de bezuinigings en hervormingsdoelstellingen in het programma, en zullen alle partijen de komende vier maanden benutten om de flexibiliteit van het programma zo te benutten dat het programma de keuze van het Griekse volk beter reflecteert. Daarmee is er voorlopig even iets van rust teruggekeerd in de eurozone. Maar de komende maanden zullen we nog geregeld de spanningen op zien lopen, want de Grieken en de rest van Europa blijven lijnrecht tegenover elkaar staan in hun intenties met het aan te passen pro gram ma. De overige eurolanden willen vasthouden aan het bestaande programma en daarin enige flexibiliteit benutten. Te grote toegeeflijkheid kan i) het electorale draagvlak voor extreme partijen in Zuid Europa vergroten en ii) het electorale draagvlak voor zittende regeringen in Noord Europa (verder) uithollen. 27 februari /11
2 Griekenland wil de komende vier maanden benutten om over een voor hen nieuw programma te onderhandelen. Daarin zullen zij die enige flexibiliteit tot het uiterste willen oprekken. Te grote toegeeflijkheid van Griekse zijde zal i) de coalitie electoraal worden aangerekend en ii) de verhoudingen binnen SYRIZA en de coalitie met het extreem rechts ANEL op scherp zetten omdat de coalitiepartners behoudens de aversie jegens de Troika programma s niets gemeen hebben. In dat proces blijft het risico aanwezig dat de partijen er niet uitkomen. Dan neemt de dreiging toe dat de ECB op enig moment de liquiditeitskraan dichtdraait (waarmee Griekse banken in acute liquiditeitsnood komen), waarop Griekenland kapitaalrestricties zal moeten invoeren om de vlucht van kapitaal naar het buitenland tegen te gaan. Dit alles is een hellend en zeer glad vlak naar een uittreding uit de eurozone, de Grexit. Geen van de partijen is daar op uit, maar een ongeluk zit inmiddels in een klein hoekje. Impact van een Grexit Zoals we hierboven al aangaven en ook in eerdere publicaties steeds hebben betoogd, is een Grexit voor de Grieken noch de overige eurozone lidstaten een wenselijk scenario (zie bijvoorbeeld Weernink, 2014) en daarmee ook niet het scenario dat wij de hoogste kansen toedichten (McGuire en Graham Taylor, 2015). Hieronder vatten we de argumenten voor betrokken partijen nogmaals kort samen. 1. Grexit tragedie voor de Grieken Voor de Grieken is een Grexit allerminst een wondermiddel voor economisch herstel. De directe impact op de Grieken zal voelbaar zijn door het wegvallen van nieuwe leningen van de Troika of de instituties tot voor kort bekend als de Troika zoals Griekenland het inmiddels liever verwoordt waarvan men afhankelijk blijft om het begrotingstekort te financieren. Weliswaar heeft de Griekse overheid in het afgelopen jaar een primair overschot gerealiseerd, dit zal echter als sneeuw voor de zon verdwijnen bij een verslechtering van de economische situatie. Bovendien zal er vanuit het Europese Stelsel van Centrale Banken (ESCB) geen liquiditeitssteun meer beschikbaar zijn om Griekse banken te steunen; het zal aan de Griekse centrale bank en de Griekse overheid zijn om die steun op een geloofwaardige manier te verlenen. Een financiële stabiliteitscrisis lijkt dan ook bijna niet te voorkomen in een Grexit scenario. De aankondiging van een Grexit kan niet meteen worden opgevolgd met de introductie van een nieuwe Drachme. Daarvoor moeten voorbereidingen worden gestart die in het gunstigste geval enkele maanden zullen kosten. Gedurende die periode zal het Griekse geldverkeer ontwricht raken, omdat elke weldenkende Griek chartale euro s vast zal willen houden die na conversie veel meer nieuwe Drachmes waard zijn. De verwachting is immers dat de nieuwe Drachme tientallen procenten in waarde zal dalen. Een complicerende factor is dat een exit uit de euro vanuit de Europese verdragen enkel mogelijk is bij een gelijktijdige exit uit de Europese Unie, waarmee Griekenland ook zijn vrije toegang tot de gemeenschappelijke markt riskeert. Het is op voorhand niet duidelijk of de overige landen van de Europese Unie jegens de Grieken de coulance zullen betrachten om lid te blijven van de Europese Unie. De voorgaande factoren zullen de Griekse economie in een diepe recessie doen belanden. Tegen die achtergrond zal ook de financieringsbehoefte van de overheid fors toenemen (hetgeen het gemis van de Troika middelen uitvergroot). Op de wat langere termijn na de Grexit is het weinig waarschijnlijk dat Griekenland haar economie zonder de dwang van de Troika wél ingrijpend gaat hervormen. Griekenland valt in plaats daarvan waarschijnlijk terug op het beproefde recept uit het pre euro tijdperk: de prijsconcurrentiepositie van haar exportproducten op peil houden door een geleidelijke verzwakking van de nieuwe Drachme over de tijd toe te staan. De echte kracht van de economie, die door middel van structurele hervormingen kan worden aangeboord, wordt dan niet 27 februari /11
3 ontgonnen. De Grieken leveren zo op zowel korte als lange termijn veel aan internationale koopkracht in, maar realiseren zich dat op lange termijn mogelijk minder goed omdat voorbij de Grexit recessie de nominale lonen in nieuwe Drachme niet zullen dalen. 2. Grexit als het openen van de doos van Pandora voor de overige eurolanden Een Grexit heeft in directe zin impact op de overige eurolanden via met name de leningen die aan het land werden verstrekt. In indirecte zin is er voornamelijk het risico dat investeerders en spaarders ook sneller nerveus kunnen worden over de situatie in andere kwetsbare eurolanden. a. Directe effecten Grexit op de rest van de eurozone Na een Grexit is het onwaarschijnlijk dat de door de eurolanden verstrekte leningen aan Griekenland nog (volledig) terugbetaald gaan worden. De Griekse staatsschuld is inmiddels voor het overgrote deel verstrekt door de instituties tot voor kort bekend als de Troika (figuur 1). De Griekse schuldenlast zal in euro gemeten voor de Grieken niet draagbaar zijn, wanneer de belasting inkomsten waaruit dit moet gebeuren luiden in de nieuwe Drachme die bij invoering tientallen procenten minder waard zal zijn dan de euro. Vroeger of later komt dan het moment dat de Grieken eenzijdig de betalingen opschorten. Figuur 1: Troika hofleverancier van leningen aan Mogelijk heeft een Grexit ook gevolgen voor het Griekenland Europese Stelsel van Centrale Banken (ESCB). De Griekse centrale bank stond in december 2014 voor 55 miljard in het krijt bij de rest van het stelsel. De leningen aan Griekse banken zijn gedekt met onderpand en daarnaast staat de Griekse centrale bank er garant voor. De Griekse centrale bank heeft voor ruim 10 miljard aan kapitaal, provisies en (herwaardering ) reserves. Toch is het de vraag of in een dergelijk scenario er voldoende overblijft om de plooien helemaal glad te strijken. De belastingbetaler in de overige eurolanden hoeft hier overigens niet direct de consequenties van te voelen. Bron: IMF, Rabobank Voor zover de verliezen voor andere centrale banken in het Eurosysteem ten koste gaan van het kapitaal en de reserves, zal dit namelijk niet direct gevolgen hebben voor de winsten van de centrale banken welke in de meeste landen grotendeels worden teruggeploegd naar de begrotingen van de respectievelijke nationale overheden. b. Indirecte effecten Grexit op de rest van de eurozone Een Grexit kan als voorbeeld dienen voor kiezers in andere zwakkere lidstaten van de eurozone; dat er een alternatief is voor het harde bezuinigings en hervormingsbeleid dat noodgedwongen wordt doorgevoerd. Politieke partijen die een alternatieve route naar herstel propageren, zoals Podemos in Spanje, kunnen aan electorale steun winnen na een Grexit. We vermoeden dat dit misschien wel het minst relevante besmettingskanaal zal zijn, omdat de Griekse Grexit recessie de uittreding uit de muntunie niet als een heel aantrekkelijk alternatief zal neerzetten. Vervelender is potentieel het (toekomstige) gedrag van spaarders. Wetende na een Grexit dat een land in zwaar weer uit de euro kan stappen, of daar door omstandigheden uit gedwongen wordt, kunnen spaarders nerveuzer reageren bij economische en/of budgettaire tegenvallers in andere zwakkere eurolanden. In dergelijke situaties kunnen spaarmiddelen dan uit voorzorg worden onttrokken van met name Zuid Europese 27 februari /11
4 banken. Het zijn dan niet zozeer de buitenlandse spaarders die als eerste een land verlaten, maar ook de binnenlandse spaarders die hun spaargeld uit voorzorg liever ergens anders dan bij een binnenlandse bank laten staan. Een soortgelijk effect zorgt mogelijk voor oplopende rentes op de staatsobligaties van andere landen. Er kan bijvoorbeeld een extra risicopremie worden vereist om het uittredingrisico te compenseren. Dit zal ook weer met name opspelen bij economische en/of budgettaire tegenvallers. En ook hier geldt dat zowel binnenlandse als buitenlandse obligatiehouders een dergelijke terughoudendheid kunnen tonen. Bovenstaande effecten kunnen voor niet Europese investeerders in Europese banken een aanleiding geven om terughoudender te zijn om Europese banken van financiering of kapitaal te voorzien. Alles bij elkaar kan er een hogere mate van stress ontstaan in het Europese bancaire systeem, met hogere risicopremies en een toename van de fragmentatie. Ten slotte worden ook bedrijven mogelijk terughoudender om directe buitenlandse investeringen (DBI) in zwakkere eurolanden te doen, een effect dat ook weer sterker kan opspelen bij economische en/of budgettaire tegenvallers. Zelfs een tijdelijke of structurele afname van uitstaande DBI kan dan aan de orde zijn. 3. De eurozone rust op de Europese vangnetten zoals de wereld op de schouders van Atlas Met name de Noord Europese eurolanden benadrukken in het onderhandelingsproces met de Grieken dat de eurozone nu veel beter is ingericht op een Grexit dan in Er zijn immers sindsdien verschillende vangnetten opgetuigd die de hierboven geschetste indirecte effecten zouden kunnen neutraliseren, zo is de overtuiging. Wij zijn daar niet zo zeker van. Europa heeft sowieso geen vangnetten om eventuele toename van electorale steun aan pro exit partijen in andere eurolanden te mitigeren. De bevolking van een lidstaat moet het democratisch recht houden om zelf te beslissen over een eventuele uittreding uit de muntunie (bijvoorbeeld via een referendum). Een verbod hierop is democratisch niet te legitimeren. Ook kan de eurozone schade ondervinden van een EU exit van een nieteurozone land. De opkomst van UKIP en een mogelijk referendum over een Britse uittreding uit de EU (Brexit) is hierbij de meest reële dreiging. In het ergste geval levert het VK een voorbeeld voor andere eurozone landen die uit de EU dreigen te stappen en daarmee ook een eigen munt kunnen introduceren. Voor wat betreft de financiële vangnetten heeft de Europese Financiële StabiliteitsFaciliteit (EFSF) met 142 de grootste claim op Griekenland. Hoewel dit in principe losstaat van het Europese StabiliteitsMechanisme (ESM), bedoeld om ook in de toekomst aan andere landen in de eurozone een bescherming te bieden, kan het vertrouwen in de vangnet werking van dit mechanisme een forse deuk oplopen door een Grexit en het daaropvolgend failliet van het land. Een eventuele onttrekking van deposito s aan banken in andere kwetsbare lidstaten kan worden opgevangen door ECB liquiditeitssteun. De grote vraag is evenwel wat de politieke reactie zal zijn wanneer bancaire sectoren in zwakkere landen langdurig aan het liquiditeitsinfuus van de ECB moeten hangen.[1] Merk op dat de deposito s die de afgelopen jaren werden onttrokken aan Griekse banken, tot dusver per saldo niet terugkeerden (figuur 2). De vraag of de ECB als structurele verstrekker van funding mag optreden krijgt uiteindelijk een politiek antwoord. Kredietcontractie is niet uit te sluiten; wanneer de banken in de kwetsbare eurolanden in een dergelijke situatie de uitzettingen moeten aanpassen aan de onttrokken middelen. 27 februari /11
5 Figuur 2: Deposito s gaan te paard, keerden vooralsnog niet terug Bron: Macrobond Indien de rentevoeten op staatsobligaties in de zwakkere eurolanden onhoudbaar hoog zouden oplopen (zoals we in de periode mochten aanschouwen), dan is er uiteraard het door de ECB verkondigde programma van Outright Monetary Transactions (OMT). In het OMT programma kan de ECB optreden als ultieme koper van de belaagde staatsobligaties, om zo de rente erop te beperken tot beheersbare niveaus. Wel is het zo dat i) OMT nog nooit werd getest en ii) dat hier conditionaliteit (een programma met bezuinigings en hervormingsvereisten) mee gepaard gaat die electoraal juist een pro exit sentiment kan versterken en daarmee de onzekerheid in de financiële markten kan voeden. Een eventuele terughoudendheid van het bedrijfsleven op het vlak van directe buitenlandse investeringen in zwakker landen wordt momenteel in nog geen enkel Europees vangnet afgevangen. Een afname en/of zelf afbouw van DBI stromen i) remt de economische weerbaarheid van zwakkere lidstaten en ii) benadrukt en versterkt de financiële ontvlechting van de eurozone. Het holt daarmee één van de grote voordelen van de gemeenschappelijke markt uit. Tevens kan dit via lagere economische activiteit leiden tot tegenvallers in de overheidsbegrotingen waardoor de rentevoeten op de staatsobligaties kunnen oplopen. 4. Grexit in handen van orakel van Delphi Het is al met al onduidelijk of de eurozone een Grexit aankan, ook al is die vraag anders dan in 2010 niet zomaar meer met een volmondig neen te beantwoorden. De Europese steunmaatregelen beogen tijdelijk liquiditeitssteun te bieden (waar het ECB interventies betreft) en/of zijn ongetest en hebben mogelijk destabiliserende bijwerkingen (waar het OMT en bijgaande conditionaliteit betreft). Een Grexit verandert de dynamiek in de eurozone echter structureel en daar zou je idealiter structurele vangnet constructies voor op willen tuigen. Dat komt echter erg dicht bij de transfer unie waarin lidstaten op een automatische manier voor elkaar bijspringen en dat is voor de lidstaten een aantal bruggen te ver. De oplossingen om met de exit van een land om te kunnen gaan zijn dus wel denkbaar, maar bovenal politiek onhaalbaar om vorm te geven. En een Plan B bekendmaken is feitelijk toegeven dat deze route als mogelijk wordt geacht. Het orakel van Delphi stond in de Griekse oudheid voor cryptische antwoorden die werden gegeven door priesters in trance. Toch toog men van heinde en verre naar Delphi om het orakel te raadplegen. Hoe vergelijkbaar is de duiding die we doorgaans krijgen uit de Brusselse vergaderingen omtrent de Europees Griekse onderhandelingen. Toch zullen we de komende maanden weer regelmatig met spanning naar deze vergaderingen kijken, omdat daar wordt bepaald of een Grexit mythisch blijft of realiteit kan worden. Geopolitieke overwegingen Een Grexit heeft overigens mogelijk grotere consequenties dan enkel die op de samenstelling en werking van de eurozone. Het voor Griekenland volledig wegvallen van de voordelen van eurozone vangnetten, mogelijk verergerd door het beëindigen van het lidmaatschap van de Europese Unie (en de toegang tot de gemeenschappelijke markt die daaraan verbonden is), kan de Grieken in de Russische invloedsfeer drijven. Rusland kan zich in een dergelijke situatie zelfs gesterkt voelen om haar voormalige internationale leiderschap weer enigszins gestalte te gaan geven. Ook vanuit historisch en cultureel oogpunt is dit geen onrealistische optie: via de Griekse en Russisch Orthodoxe kerk zijn de landen immers al verbonden. 27 februari /11
6 We schatten dit risico zeker op de korte termijn als niet erg hoog in. De Russen hebben immers mogelijk wel ambities, maar ook duidelijk nijpender financiële zorgen dan om met een significante financiële impuls de Griekse sympathie te kopen. Maar een vertrek van Griekenland uit de Europese familie kan op langere termijn wel degelijk de Grieks Russische banden verstevigen. Ook vanuit de Chinese hoek kan er steun worden geboden aan Griekenland, verbonden aan Chinese invloed in Europa. Ook hier is het risico op korte termijn beperkt te noemen, aangezien China haar internationale belangen heel strategisch uitbreidt met het oog op het verzekeren van haar grondstoffentoevoer. Griekenland heeft de Chinezen in dat opzicht weinig te bieden. Maar de Griekse blik kan op langere termijn wel nadrukkelijker op het oosten gericht raken na een Grexit. Wat betekent een Grexit voor mij? Dit is natuurlijk een vraag die velen, zowel bedrijven als gezinnen, in Griekenland en in Europa, zich zullen stellen. Het is lastig om hier een eenduidig beeld van te schetsen, maar het is duidelijk dat de effecten in Griekenland vooral financieel economisch van aard zullen zijn en direct worden gevoeld, terwijl zij elders in Europa abstracter zijn en mogelijk pas op langere termijn merkbaar worden, in de zin dat de onomkeerbaarheid van de euro niet langer een gegeven is zoals wij in het voorgaande betoogden. We schetsen hieronder kort wat de directe impact van een Grexit scenario voor Nederlanders kan zijn, afhankelijk van hun economische band met Griekenland. De ondernemer die met Griekenland handelt Voor ondernemers zullen in de transitiefase van de euro naar de nieuwe Drachme waarschijnlijk kapitaalrestricties merkbaar zijn; beperkingen op kasgeldopnames in Griekenland en grensoverschrijdende overschrijvingen en betaalopdrachten. Dit om de onvermijdelijke kapitaalvlucht uit Griekenland na aankondiging van een Grexit tegen te gaan. De invoering van de nieuwe Drachme zal op enig moment leiden tot een (gedeeltelijke) default van de Griekse overheid, zoals we betoogden in bovenstaande tekst. De schuldenlast neemt eenvoudigweg tot een te hoog niveau toe wanneer inkomsten in nieuwe Drachmen worden genoten, maar rente en afbetaling in de duurdere euro s moeten plaatsvinden. Het zelfde geldt uiteraard voor Griekse bedrijven die buitenlandse leningen in euro s afsloten, of contractueel in euro s moeten betalen voor leveringen, terwijl hun ontvangsten na een afgeronde Grexit in nieuwe Drachme luiden. Het is niet ondenkbaar dat men de rechtsgeldigheid van dergelijke contracten zal betwisten en/of zal pogen de betalingsverplichtingen om te zetten naar de goedkopere nieuwe Drachme. Voor nieuw te sluiten contracten met Griekse tegenpartijen zal uiteraard weer rekening gehouden moeten worden gehouden met wisselkoersrisico. Naast al deze risico s of kostenposten zijn er ook kansen voor ondernemers in een Grexit scenario, want Griekse producten worden ineens veel goedkoper. Dat kan het voor ondernemers interessant maken om de sourcing van producten om te leiden, of scherp geprijsde Griekse producten weer nadrukkelijker in de rest van Europa aan te gaan bieden. De consument die in Griekenland op vakantie gaat Voor consumenten zal hun zakelijke relatie met Griekenland doorgaans beperkt zijn tot reis naar en verblijf in het land. De consument zal in de transitiefase van de euro naar de nieuwe Drachme vooral hinder ondervinden doordat dat het betalingsverkeer aan banden wordt gelegd. Dit is net als voor de ondernemers een invulling van kapitaalrestricties om de onvermijdelijke kapitaalvlucht uit Griekenland na aankondiging van een Grexit tegen te gaan. Het zal dan concreet gaan om tijdelijke beperkingen op geldopnames bij pinautomaten; restricties op 27 februari /11
7 de hoeveelheid munt en papiergeld die men in euro s het land weer mee uit mag nemen aan het eind van een verblijf. Zodra de nieuwe Drachme eenmaal is ingevoerd, dan zal de consument voornamelijk merken dat reizen naar Griekenland en Griekse producten veel goedkoper zijn geworden. Vooral eenmaal voorbij de Grexit recessie zal Griekenland een aantrekkelijker vakantiebestemming worden vanuit prijsperspectief. De belastingbetaler Voor de belastingbetaler zal de impact lopen via de kosten van een eenzijdige wanbetaling van de Grieken op hun staatsschuld. Dat heeft een directe impact op de overige eurolanden, omdat een fors deel van die schuld via bilaterale leningen van eurolanden aan Griekenland is gefinancierd (zie ook figuur 1 boven). Indirect staan de eurolanden garant voor aan te vullen verliezen die de ECB en het IMF kunnen leiden. Het IMF verstrekte een deel van de noodleningen aan Griekenland. De ECB kocht Griekse staatsobligaties op onder het Securities Markets Programma en accepteerde onder andere Griekse staatsobligaties als onderpand voor verstrekte liquiditeit aan het Griekse bankwezen. Laten we voor het gemak de Griekse staatsschuld afronden op 325 mrd. En laten we eveneens voor het gemak aannemen dat Griekenland hierop 100% wanpresteert in een Grexit scenario. Er komt dan dus geen eurocent meer terug. Dit is een behoedzame aanname, omdat het in werkelijkheid niet ondenkbaar is dat er uiteindelijk toch nog iets van dat geld terug komt op de lange termijn. Hoeveel dat is, zal sterk afhangen van hoe goed het Grexit proces vanuit beide kanten wordt gemanaged. Laten we ten slotte wederom behoedzaam stellen dat Nederland 5% van die rekening oppakt (dat is iets meer dan het Nederlandse aandeel in de eurozone economie). We negeren dan dat een deel van de Griekse staatsschuld nog in andere handen is dan van de eurolanden, de ECB of het IMF. Nederland wordt in al deze behoedzaamheid in een Grexit scenario dan geconfronteerd met een verliespost van (5% van 325mrd =) ongeveer 16mrd. Als we dat als toevoeging aan de Nederlandse staatsschuld op termijn moeten financieren tegen 4% rente (de huidige marktrente bedraagt minder dan 0,5%), dan impliceert dat 650mln aan extra rente uitgaven in de Rijksbegroting waar geen renteontvangsten van de Griekse overheid meer tegenover staan. De Nederlandse staat heft jaarlijks voor een slordige 145mrd aan belastingen; de dekking van 650mln aan extra rentelasten zou een gemiddelde tariefsverhoging van minder dan een half procent vereisen. Dat is niet niks, en ook geen reden om Griekse schulden nu al kwijt te willen schelden, maar het is ook geen een bedrag om als Nederlandse belastingbetaler wakker van te liggen. De moraliteit achter de standpunten De afgelopen tijd hebben de Grieken en de eurozone lidstaten elkaar in weinig verbindende bewoordingen gekarakteriseerd. De Grieken zijn verbolgen over het Europese onrecht dat ze over zich krijgen uitgestort in de vorm van het veel te zware bezuinigings en hervormingsprogramma. De overige eurolanden en dan met name de Noord Europese lidstaten zijn diep verongelijkt over het feit dat de Grieken de afspraken die zij maakten in ruil voor de vele miljarden aan steun nu niet willen nakomen. De werkelijkheid is dat beide zijden een punt hebben en dat zonder al te veel nuance maken. We lopen de drie meest gebezigde stellingen na op hun juistheid en de juiste nuance. 1. Griekenland heeft niets gedaan Dit is een veelgehoord verwijt in Noord Europese beleidskringen. Dit verwijt is vrij eenvoudig te weerleggen door de feiten door te nemen. Griekenland heeft namelijk onder druk van de Troika een pakket aan economische en institutionele aanpassingen doorgemaakt die zijn gelijke niet kent in de moderne economische geschiedenis. 27 februari /11
8 Figuur 3: Gierend tekort werd grotendeels weggewerkt Figuur 4: Prijsconcurrentie verbeterde door deflatie (interne devaluatie) Bron: IMF, Macrobond, Rabobank Bron: Macrobond, Rabobank Figuur 5: Administratieve processen werden enorm vereenvoudigd Figuur 6: Er werd op veel fronten hervormd Bron: Wereldbank, Rabobank Bron: OESO, Rabobank Zo werd een gierend tekort op de overheidsbegroting nagenoeg gedicht (figuur 3) en is een dito tekort op de lopende rekening van de betalingsbalans inmiddels omgeturnd naar een overschot. Het verlies aan prijsconcurrentievermogen van Griekse exporteurs dat in de jaren voorafgaand aan de Grote Recessie werd ontwikkeld, werd na een aarzelende start de afgelopen paar jaar in razend tempo omgebogen (figuur 4). Gegeven het lage tempo van prijsstijgingen in de rest van Europa, was hiervoor aanhoudende deflatie in de Griekse economie nodig. Ook het concurrentievermogen in termen van regels en administratieve processen is significant verbeterd (figuur 5). Ten slotte maakt Griekenland volgens de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) momenteel het meeste werk van de beleidsaanbevelingen die deze denktank jaarlijks doet (figuur 6). Wat de Grieken allemaal ook verweten mag worden, het schiet door om te stellen dat ze niets hebben gedaan de afgelopen jaren. Wel is het zo dat Griekenland van ver moesten komen en nog steeds alles behalve het beste jongetje uit de Europese klas is. Griekse exporteurs zijn nog altijd voornamelijk actief in marktsegmenten die onder zware concurrentiedruk staan van opkomende markten. En in termen van het gemak van zaken doen staan ze met alle progressie nog altijd rond plaats 70 mondiaal volgens de jaarlijkse ranking Ease of Doing Business van de Wereldbank. In meer algemene zin heeft Griekenland nog veel terrein te winnen in het versterken van haar instituties (figuur 7). Met name op het vlak van de corruptie ( percepties) is er nog een wereld te winnen (figuur 8). Wat dat betreft is het geen goed signaal dat de Grieken volgens de OESO in minder intensief met de hervormingsaanbevelingen aan de slag waren dan in voorgaande jaren (figuur 6). Deze laatste observaties hangen nauw samen met het gegeven dat de belasting inkomsten achterblijven bij de doelen die in het aanpassingsprogramma werden gesteld. 27 februari /11
9 Figuur 7: Institutioneel nog altijd voldoende werk aan de winkel Figuur 8: De corruptie bestrijding heeft nog een lange weg te gaan Bron: varia, Rabobank Bron: varia, Rabobank 2. De Grieken moeten eerst de pijn voelen die andere lidstaten ook doormaakten en niet meteen gaan klagen Het was niet sterk dat de Grieken die in 2010 het eerste hulpprogramma met de Troika overeenkwamen al in het voorjaar van 2011 vonden dat ze voor het behalen van de allereerste resultaten beloond moesten worden in de vorm van lagere rentevoeten op de Troika leningen. Met dat in het achterhoofd alleen al zal de Odyssee van de nieuwe Griekse regeringsploeg in Europa met de nodige scepsis zijn ontvangen. Dat laat echter onverlet dat de Griekse bevolking al een enorme prijs heeft betaald voor de economische aanpassing die tot dusver plaatsvond. De lonen zijn aanzienlijk verlaagd; bijna een kwart van alle Griekse banen is sinds 2009 verdwenen; de werkloosheid staat op ruim 25% (figuur 10) en de jeugdwerkloosheid op ruimschoots het dubbele; de economische activiteit ligt 25% onder het pre crisis niveau (figuur 9); aanzienlijke delen van de pensioenbeloftes werden doorgehaald; schulden van huishoudens zijn in reële termen gestegen als gevolg van het gedaalde Griekse prijspeil (deflatie) die de keerzijde vormde van het herwonnen prijsconcurrentievermogen. Het zijn enkele kengetallen die het economische en sociale leed van vele Grieken samenvatten en waarover met iets meer compassie zou mogen worden gesproken. Zeker omdat in het verleden vaker met de wijsheid van achteraf werd vastgesteld dat de IMF aanpak voor economische aanpassing die voor het Troika programma model stond wel erg boud was geweest. Figuur 9: Economie kromp al 25% Figuur 10: Werkloosheid nam met factor 3,5 toe Bron: Macrobond, Rabobank Bron: Macrobond, Rabobank Het staat overigens buiten kijf dat het Griekse economische model van voor 2010 onhoudbaar was. En ook was het van meet af aan zonneklaar dat aanpassing van dit model de Grieken een aantal jaren terug in de tijd zou werpen voor wat betreft het welvaartsniveau. Maar alle nuance is verloren als dit wordt samengevat in de oproep aan de Grieken om eindelijk eens pijn te gaan leiden in plaats van te pleiten voor schuldverlichting. 27 februari /11
10 3. Europa heeft Griekenland gesteund om de eigen belangen te beschermen Deze klacht wordt wel gehoord om de Griekse situatie te schetsen als het opzadelen van de Grieken met de schulden die een Noord Europese bankencrisis in 2010 moesten voorkomen. Weinigen zullen betwisten dat anno 2010 het Europese bankensysteem noch bedrijfsleven een Griekse default aankon. De grensoverschrijdende uitzettingen aan Griekenland en andere zwakkere lidstaten waren te groot en de nervositeit rondom de financiering (funding en kapitalisatie) van het Europese bankwezen was riskant groot. Dat maakte dat de Griekse situatie in 2010 gestabiliseerd moest worden om besmetting ervan naar andere landen in te dammen. Kijkend naar de cijfers van grensoverschrijdende kredietverstrekking is zeker te verdedigen dat de Europese steunmaatregelen het de private sector mogelijk maakten Griekenland onder dekking te verlaten (figuur 11, maar ook figuur 1).[2] Het is goed om hierbij te realiseren dat van die grensoverschrijdende kredietverlening slechts ongeveer een derde uitzettingen betrof op de Griekse overheid. De resterende twee derde betrof leningen aan de private sector, bijvoorbeeld aan buitenlandse bedrijven die in Griekenland investeerden. Die grensoverschrijdende kredietverstrekking was ook een reflectie van de reële vervlechting van de economieën van de eurozone en Griekenland. Figuur 11: Publieke steun dekte private aftocht Er is dus wel enig begrip op te brengen voor het gevoel dat Griekenland werd overladen met schulden om zo de problemen voor de rest van de eurozone op te lossen. Maar dat is allerminst het hele verhaal. De Grieken hebben namelijk in de jaren van voorspoed de economische winst van de grensoverschrijdende kredietverlening wel degelijk genoten, maar nooit omgezet in begrotingsoverschotten om zo een eventuele tegenslag te kunnen verwerken. Vergelijk dat met de Ieren en Spanjaarden die in de goede jaren ook veel buitenlandse kredieten aantrokken, maar hiermee wél buffers in de overheidsfinanciën Bron: BIS, Macrobond, Rabobank opbouwden in de vorm van begrotingsoverschotten en een lage staatsschuld. Toen de crisis zich aandiende, bleken die buffers onvoldoende om de problemen zelfstandig het hoofd te bieden, maar de betere uitgangssituatie maakte wel dat zij de problemen met steun van de Europese vangnetten (Spanje in slechts een lichte vorm) te boven wisten te komen. Voetnoten [1] De liquiditeitssteun die de ECB gedurende de eurocrisis aan banken in de eurozone periferie verstrekte, is gedurende de afgelopen tweeënhalf jaar substantieel teruggelopen. [2] De gedeeltelijke herstructurering van de Griekse staatsschuld in 2012 (de zogenaamde Private Sector Involvement of PSI) is deels debet aan de waardedaling van de uitzettingen op Griekenland eind Colofon Deze Special is een uitgave van Kennis en Economisch Onderzoek (KEO) van Rabobank en kwam mede tot stand in samenwerking met Financial Markets Research. De in deze publicatie gepresenteerde visie is gebaseerd op gegevens uit door ons betrouwbaar geachte bronnen. 27 februari /11
11 De in deze publicatie gepresenteerde visie is mede gebaseerd op gegevens uit door ons betrouwbaar geachte bronnen, waaronder Macrobond. Deze bronnen zijn op zorgvuldige wijze in onze analyses verwerkt. Overname van de inhoud met bronvermelding is toegestaan. Het Directoraat aanvaardt echter geen enkele aansprakelijkheid voor het geval dat de in deze publicatie neergelegde gegevens of prognoses onjuistheden bevatten. Deze informatie kunt u ontvangen door een mail te sturen naar economie@rn.rabobank.nl onder vermelding van KEO Kennismail. Hierdoor wordt u op de verzendlijst geplaatst van de gratis digitale nieuwsbrief van Kennis en Economisch Onderzoek die tenminste eens per maand uitkomt. In deze nieuwsbrief zijn links te vinden naar bijvoorbeeld het Economisch Kwartaalbericht, maar ook naar alle andere publicaties van onze medewerkers. Voor overige informatie kunt u bellen met Kennis en Economisch Onderzoek via tel U kunt ons ook bereiken op het volgende e mailadres: economie@rn.rabobank.nl. Auteurs: Allard Bruinshoofd, Elwin de Groot (FMR) en Marcel Weernink Auteur(s) Allard Bruinshoofd Internationaal Onderzoek (IO) W.A.Bruinshoofd@rn.rabobank.nl Elwin de Groot Financial Markets Research Elwin.de.Groot@rabobank.com Marcel Weernink Internationaal Onderzoek (IO) M.Weernink@rn.rabobank.nl 27 februari /11
Verdieping: Kan een land failliet gaan?
Verdieping: Kan een land failliet gaan? Korte omschrijving werkvorm De leerlingen lezen fragmenten uit artikelen over wat het betekent als Griekenland failliet gaat en maken daar verwerkingsvragen over.
Nadere informatieVoorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's
IP/11/565 Brussel, 13 mei 2011 Voorjaarsprognoses 2011-2012: Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's Het geleidelijke herstel van de EU-economie zet door, zo blijkt uit de vooruitzichten voor
Nadere informatieFactsheet 1 WAAROM EEN INVESTERINGSPLAN VOOR DE EU?
Factsheet 1 WAAROM EEN INVESTERINGSPLAN VOOR DE EU? Als gevolg van de wereldwijde economische en financiële crisis heeft de EU met een laag investeringsniveau te kampen. Alleen met gezamenlijke gecoördineerde
Nadere informatieInternationale Spectator 5 2015 (jrg. 69) Item 5 van 5 ARTIKEL
ARTIKEL De Griekse tragedie: wie zonder zonde is Kees van Paridon Soms hoor je de uitspraak dat elke vorm van media-aandacht voor een bedrijf (of artiest) goed is, zelfs als er sprake is van negatieve
Nadere informatieEconomische najaarsprognoses 2013: geleidelijk herstel, externe risico's
EUROPESE COMMISSIE PERSBERICHT Brussel, 5 november 2013 Economische najaarsprognoses 2013: geleidelijk herstel, externe risico's In de afgelopen maanden zijn er een aantal bemoedigende signalen geweest
Nadere informatieSlechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)!
Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)! Vragen aangeduid met een * toetsen in het bijzonder het inzicht en toepassingsvermogen. Deze vragenreeksen zijn vrij beschikbaar.
Nadere informatieKredietverlening aan Nederlandse bedrijven loopt terug
Het Nederlandse bedrijfsleven is in sterke mate afhankelijk van bancaire kredietverlening. De groei van de zakelijke kredietverlening is in de tweede helft van 28 vertraagd. Dit hangt grotendeels samen
Nadere informatieMichiel Verbeek, januari 2013
Michiel Verbeek, januari 2013 1 2 Eens of oneens? De bankiers zijn schuldig aan de kredietcrisis. De huidige economische crisis is het gevolg van de kredietcrisis van 2008. Als een beurshandelaar voor
Nadere informatieVerkiezingen Tweede Kamer 2012
Verkiezingen Tweede Kamer 2012 Nederlandse politieke partijen langs de Europese meetlat Financiën dr. Edwin van Rooyen Update: 6-9-2012 Tussen de politieke partijen in Nederland bestaat aanzienlijke verdeeldheid
Nadere informatieEuropa in crisis. George Gelauff. Rijksacademie voor Financiën, Economie en Bedrijfsvoering
Europa in crisis George Gelauff Rijksacademie voor Financiën, Economie en Bedrijfsvoering Opzet Baten en kosten van Europa Banken en overheden Muntunie en schulden Conclusie 2 Europa in crisis Europa veruit
Nadere informatieDOUBLEDIVIDEND OUTLOOK 2015 KWALITEIT ONAFHANKELIJK BETROKKEN
DOUBLEDIVIDEND OUTLOOK 2015 KWALITEIT ONAFHANKELIJK BETROKKEN DECEMBER 2014 1. Economie VS blijg anker Het IMF verwacht een wereldwijde economische groei van 3,8% in 2015 Met een verwachte economische
Nadere informatiemputeer Griekenland om de eurozone te redden FTM
mputeer Griekenland om de eurozone te redden FTM van 6 11-07-17 16:13 ftm.nl Amputeer Griekenland om de eurozone te redden FTM Edin Mujagic 7-9 minuten Vorige week schreef ik waarom het grotendeels kwijtschelden
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal Vergaderjaar 0 0 50-07 Raad voor Economische en Financiële Zaken Nr. 905 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den
Nadere informatieOnderzoek: Crisis Griekenland'
30 juni 2015 Onderzoek: ' Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de
Nadere informatieVoorjaarsprognoses 2013: EU-economie herstelt langzaam van een aanhoudende recessie
EUROPESE COMMISSIE PERSBERICHT Brussel, 3 mei 2013 Voorjaarsprognoses 2013: EU-economie herstelt langzaam van een aanhoudende recessie Na in 2012 in een recessie te hebben verkeerd, zal de EU-economie
Nadere informatieAan het college van burgemeester en schepenen,
Ham, 19 september 2011 Aan het college van burgemeester en schepenen, Betreft: Schriftelijke vraag met schriftelijk antwoord over de Gemeentelijk Holding Geacht college, De Gemeentelijk Holding (verder:
Nadere informatieNL In verscheidenheid verenigd NL. Amendement. Luke Ming Flanagan namens de GUE/NGL-Fractie
24.4.2017 A8-0160/1 1 Visum 4 bis (nieuw) - gezien het ongebruikelijke feit dat de betrouwbaarheidsverklaring van de Rekenkamer is opgedeeld in twee delen: a) "betrouwbaarheid van de rekeningen", en b)
Nadere informatieDe economische omgeving. Een cruciaal jaar voor Nederland en Europa
De economische omgeving Een cruciaal jaar voor Nederland en Europa Inhoud Wereldeconomie Traag herstel Verengde Staten Europa Nederland Ook 2017 een conjunctureel goed jaar Ons land staat er heel goed
Nadere informatie30 januari 2015. Onderzoek: Griekenland en de EU
30 januari 2015 Onderzoek: Griekenland en de EU Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.
Nadere informatieObligaties 4-4-2014. Algemeen economisch:
Obligaties 4-4-2014 Algemeen economisch: Over de afgelopen maanden zet de bestaande trend zich door. De rente blijft per saldo onder druk, ondanks een tijdelijke hobbel na de start van het afbouwen van
Nadere informatieBijlage: Technische invulling Stabiliteit en Groeipact verdrukt onbedoeld publieke investeringen
Bijlage: Technische invulling Stabiliteit en Groeipact verdrukt onbedoeld publieke investeringen In deze bijlage wordt uiteengezet waarom en op welke wijze de huidige methodiek uit het Stabiliteit en Groei
Nadere informatiePrinsjesdag 2014. Stand van zaken MKB. Rabobank Nederland, september 2014
Prinsjesdag 2014 Stand van zaken MKB Rabobank Nederland, september 2014 Internationale omgeving Basisscenario De wereldeconomie groeit ook in 2014, met name in de VS, maar spectaculair is het allemaal
Nadere informatieCentraal Planbureau 1 Europa in crisis
1 Europa in crisis Waarom dit boek? Vergelijkbaar met De Grote Recessie van 2 jaar geleden qua vorm en stijl qua beoogde doelgroep Euro-crisis ingrijpend voor ons dagelijkse leven / welvaart oplossing
Nadere informatieDe Europese schuldencrisis heeft aangetoond dat een zeer hoog niveau
Chapter 6 Samenvatting (Dutch summary) De Europese schuldencrisis heeft aangetoond dat een zeer hoog niveau van de staatsschuld kan leiden tot oplopende rentelasten die economisch herstel tegengaan. In
Nadere informatieVoorjaarsprognose : naar een licht herstel
EUROPESE COMMISSIE - PERSBERICHT Voorjaarsprognose 2012-13: naar een licht herstel Brussel, 11 mei 2012 Na de productiekrimp eind 2011 wordt de EU-economie nu geacht in een milde recessie te verkeren.
Nadere informatieE F F E C T U E E L. augustus 2011-18. Slachtoffer van eigen succes? Hilaire van den Bergh
E F F E C T U E E L augustus 2011-18 Slachtoffer van eigen succes? Hilaire van den Bergh Hilaire van den Bergh werkt bij BCS Vermogensbeheer B.V. te Rotterdam. De inhoud van deze publicatie schrijft hij
Nadere informatieTerugblik. Maandbericht mei 2018
Maandbericht mei 2018 Terugblik Crisis Italië had weinig vat op aandelen in mei, veilige havens floreren Ondanks de politieke onrust in Italië zijn alle modelportefeuilles met een positief rendement geëindigd
Nadere informatieDatum 6 juni 2017 Betreft Vragen van het lid Leijten (SP) over het Telegraaf artikel "ING-topman sluit spaarrente van nul niet uit"
> Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500EA 's-gravenhage Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl Uw
Nadere informatieEconomische voorjaarsprognoses 2015: herstel wint aan kracht dankzij economische rugwind
Europese Commissie - Persbericht Economische voorjaarsprognoses 2015: herstel wint aan kracht dankzij economische rugwind Brussel, 05 mei 2015 De economie in de Europese Unie profiteert dit jaar van een
Nadere informatieGemiddelde hypotheekrentes in 2012 met NHG
rente rente Datum: 2 januari 2013 Terugblik renteontwikkeling 2012: de hypotheekmarkt is dood 2012 was een heel saai jaar. Er waren maar heel weinig wijzigingen in de hypotheekrentes. Je kunt wel zeggen
Nadere informatieTien jaar na de kredietcrisis
Tien jaar na de kredietcrisis met 10 okt 2018 Kees de Kort en Vital Jansen (Clavis) Essentie van een crisis Essentie van een crisis: Een crisis komt nooit uit de lucht vallen, maar heeft altijd een lange
Nadere informatieDe Nederlandsche Bank. Statistisch Bulletin maart 2009
9 De Nederlandsche Bank Statistisch Bulletin maart 29 Financiering via kapitaalmarkt moeilijker en duurder geworden Nederlandse ingezetenen hadden eind 28 voor het eerst meer dan eur 1. miljard aan schuldpapier
Nadere informatie18 juli 2015. Onderzoek: Toekomst van Europa
18 juli 2015 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen
Nadere informatieTwaalf grafieken over de ernst van de crisis
Twaalf grafieken over de ernst van de crisis 1 Frank Knopers 26-04-2012 1x aanbevolen Voeg toe aan leesplank We hebben een aantal grafieken verzameld die duidelijk maken hoe ernstig de huidige crisis is.
Nadere informatieEindexamen economie pilot havo 2011 - I
Beoordelingsmodel Vraag Antwoord Scores Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore
Nadere informatie10 JAAR NA DE FINANCIËLE CRISIS
10 JAAR NA DE FINANCIËLE CRISIS Wat is er veranderd? Banken moeten aanzienlijk strengere regels volgen Na de crisis zijn er duizenden pagina s wetgeving gekomen om in de toekomst het risico op een crisis
Nadere informatieRabobank Noord- en Oost-Achterhoek Dick Sein
Rabobank Noord- en Oost-Achterhoek Dick Sein Directeur Particulieren en Private Banking 5 februari 15 Welkom Rabobank Noord- en Oost-Achterhoek Voorstellen Tim Legierse Hoofd Nationaal Onderzoek 3 Visie
Nadere informatieECONOMISCHE EN SOCIALE CONVERGENTIE IN DE EU: BELANGRIJKE FEITEN
VOLTOOIING VAN DE EUROPESE ECONOMISCHE EN MONETAIRE UNIE Bijdrage van de Commissie aan de Leidersagenda #FutureofEurope #EURoadSibiu ECONOMISCHE EN SOCIALE CONVERGENTIE IN DE EU: BELANGRIJKE FEITEN Figuur
Nadere informatieToetsopgaven VWO bij de euro-editie van het Onderdeel Geld van Percent Economie voor de tweede fase
Toetsopgaven VWO bij de euro-editie van het Onderdeel Geld van Percent Economie voor de tweede fase Opgave 1 Sinds 1 juni 1998 maakt De Nederlandsche Bank (DNB) samen met de centrale banken van andere
Nadere informatie6,3 ECONOMIE. Samenvatting door een scholier 4680 woorden 25 januari keer beoordeeld. Lesbrief Globalisering INFLATIE
Samenvatting door een scholier 4680 woorden 25 januari 2011 6,3 17 keer beoordeeld Vak Economie ECONOMIE Lesbrief Globalisering INFLATIE Soort Oorzaken OPLOSSINGEN Vraag Bestedingsinflatie Door de oplevende
Nadere informatieNaslagwerk Economie van Duitsland. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel. 8.1 Overzicht
Naslagwerk Economie van Duitsland 8.1 Overzicht Het Duitse bankenstelsel is anders georganiseerd dan in de meeste andere landen. Naast een centrale bank, de Bundesbank, de reguliere zaken en retailbanken
Nadere informatieVraag & antwoord Update Onrust beurzen vanwege Griekenland
ING Investment Office Publicatiedatum: 13 juli 2015 Vraag & antwoord Update Onrust beurzen vanwege Griekenland Na het Griekse Nee van vorige week zondag volgden de ontwikkelingen rond de positie van Griekenland
Nadere informatieToerisme in perspectief. NBTC Holland Marketing Afdeling Research
Toerisme in perspectief NBTC Holland Marketing Afdeling Research Inleiding In dit rapport wordt op hoofdlijnen een beeld geschetst van trends en ontwikkelingen in het (internationaal) toerisme en de factoren
Nadere informatieCOUNTRY PAYMENT REPORT 2015
COUNTRY PAYMENT REPORT 15 Het Country Payment Report is ontwikkeld door Intrum Justitia Intrum Justitia verzamelt informatie bij duizenden bedrijven in Europa en krijgt op die manier inzicht in het betalingsgedrag
Nadere informatieCPB Notitie. Economierapportage maart De wereldeconomie. Datum : 27 maart 2003 Aan : De Minister van Economische Zaken
CPB Notitie Datum : 27 maart 2003 Aan : De Minister van Economische Zaken Economierapportage maart 2003 1 De Nederlandse economie blijft ondermaats presteren. Dit geldt zelfs indien door een voorspoedig
Nadere informatieDatum 26 april 2017 Betreft Vragen van het lid Leijten (SP) over het bericht dat spaarders geen rente meer krijgen op hun spaargeld
> Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500EA Den Haag Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl
Nadere informatiePraktische opdracht Economie Euro
Praktische opdracht Economie Euro Praktische-opdracht door een scholier 1619 woorden 17 februari 2003 6,7 12 keer beoordeeld Vak Economie 1 Onderzoeksvraag. Mijn onderzoeksvraag is: Wat zijn de voor- en
Nadere informatieInterpolis Obligaties 4e kwartaal 2012
Interpolis Obligaties 4e kwartaal 2012 Op de financiële markten keerde de rust enigszins terug in het vierde kwartaal. In de VS hield de zogenoemde fiscal cliff de beleggers nog wel geruime tijd in haar
Nadere informatie16 juli 2015. Onderzoek: Akkoord Griekenland
16 juli 2015 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen
Nadere informatieKans op Amerikaanse dubbele dip is klein
Kans op Amerikaanse dubbele dip is klein De Verenigde Staten gaan meestal voorop bij het herstel van de wereldeconomie. Maar terwijl een gerenommeerd onderzoeksburo recent verklaarde dat de Amerikaanse
Nadere informatieBrexit domineert de beurs. Nederlandse bedrijven met hoogste blootstelling aan de UK
Brexit domineert de beurs Nederlandse bedrijven met hoogste blootstelling aan de UK Volgende week donderdag gaan de Britten naar de stembus om over een uittreding uit de Europese Unie te stemmen. Op dit
Nadere informatieEerste Kamer der Staten-Generaal
Eerste Kamer der Staten-Generaal 1 Vergaderjaar 2017 2018 33 548 Wijziging van de begrotingsstaat van het Ministerie van Financiën (IX) voor het jaar 2013 (Incidentele suppletoire begroting DNB winstafdracht)
Nadere informatieRoads to recovery. George Gelauff, Debby Lanser, Albert van der Horst, Adam Elbourne. Centraal Planbureau 1
Roads to recovery George Gelauff, Debby Lanser, Albert van der Horst, Adam Elbourne 1 De Grote Recessie 2008: Financiële crisis subprime hypotheken crisis 15 september: Lehman Brothers bankroet stilstand
Nadere informatieEindexamen economie 1-2 havo 2000-II
Opgave 1 Uit een krant: Uitzendbranche blijft groeien Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat de uitzendbranche in het eerste kwartaal van 1998 flink is gegroeid. In vergelijking
Nadere informatieDutch Summary. Dutch Summary
Dutch Summary Dutch Summary In dit proefschrift worden de effecten van financiële liberalisatie op economische groei, inkomensongelijkheid en financiële instabiliteit onderzocht. Specifiek worden hierbij
Nadere informatieInternationale Economie. Doorzettend, maar mager groeiherstel, veel neerwaartse risico s
Internationale Economie Doorzettend, maar mager groeiherstel, veel neerwaartse risico s Wim Boonstra, 27 november 2014 Basisscenario: Magere groei wereldeconomie, neerwaartse risico s De wereldeconomie
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag
> Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl
Nadere informatieEindexamen economie pilot vwo 2011 - II
Beoordelingsmodel Vraag Antwoord Scores Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore
Nadere informatieEindexamen economie pilot havo 2009 - I
Beoordelingsmodel Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 ja Een voorbeeld van een juiste
Nadere informatieGevangen in vicieuze cirkels
Gevangen in vicieuze cirkels 27 februari, 2013 door Gerard Deze crisis is precies het tegenovergestelde van de crisis van 1980. Goud en zilver, vaak graadmeters en gebruikt voor kapitaalszekering, gedroegen
Nadere informatieEuropa en de Euro, een brug te ver. Lezing Jean Frijns Academisch Genootschap 13 maart 2014
Europa en de Euro, een brug te ver Lezing Jean Frijns Academisch Genootschap 13 maart 2014 Opzet Waarom een Europese Gemeenschap? De stap naar een Muntunie: dwaas of wijs? De Eurocrisis van buitenlandse
Nadere informatieInternationale varkensvleesmarkt 2012-2013
Internationale varkensvleesmarkt 212-213 In december 212 vond de jaarlijkse conferentie van de GIRA Meat Club plaats. GIRA is een marktonderzoeksbureau, dat aan het einde van elk jaar een inschatting maakt
Nadere informatieKwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Tweede kwartaal april 2012 t/m ultimo juni Samenvatting:
Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Tweede kwartaal 2012-1 april 2012 t/m ultimo juni 2012 Samenvatting: Nominale dekkingsgraad gedaald van 107,6% naar 101,9% Beleggingsrendement is 1,6%
Nadere informatieHet verhaal van de Griekse crisis, verteld door een rentegrafiek. Soms zegt een grafiek meer dan duizend woorden. Annerijn Vink laat dat hier zien.
Soms zegt een grafiek meer dan duizend woorden. Annerijn Vink laat dat hier zien. Jesse Frederik Correspondent Economie Update 17.12.2014 Leestijd 2 minuten Griekenland maakte dit najaar voor het eerst
Nadere informatiehttp://www.economiepagina.com - Alle nuttige economielinks bij elkaar!
Opgave 1 Gulden (ƒ) wordt euro ( ) Geld is een (1) aanvaard ruilmiddel. De maatschappelijke geldhoeveelheid in Nederland bestaat uit munten, bankbiljetten en (2). De komende jaren worden de functies van
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave Is Brazilië uitgedanst? maximumscore 2 Op oktober 205 was
Nadere informatieNederlanders zoeken oplossing eurocrisis nadrukkelijker in minder Europa
Achtergrond Nederlanders zoeken oplossing eurocrisis nadrukkelijker in minder Europa Gemiddelde Nederlander wil meer inkomensgelijkheid Steeds meer mensen willen dat niet de EU, maar de individuele lidstaten
Nadere informatieBIJLAGE. bij de DISCUSSIENOTA OVER DE VERDIEPING VAN DE ECONOMISCHE EN MONETAIRE UNIE
EUROPESE COMMISSIE Brussel, 31.5.2017 COM(2017) 291 final ANNEX 3 BIJLAGE bij de DISCUSSIENOTA OVER DE VERDIEPING VAN DE ECONOMISCHE EN MONETAIRE UNIE NL NL Bijlage 3. Voornaamste economische tendensen
Nadere informatie53% 47% 51% 54% 54% 53% 49% 0% 25% 50% 75% 100% zeer moeilijk moeilijk komt net rond gemakkelijk zeer gemakkelijk
30 FINANCIËLE SITUATIE In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de financiële situatie van de Leidse burgers. In de enquête wordt onder andere gevraagd hoe moeilijk of gemakkelijk men rond kan komen met het
Nadere informatieKoopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn.
Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn. 1. De Wereldbank berichtte onlangs dat de Chinese economie binnen afzienbare tijd de grootste economie van
Nadere informatie25-01-2015, Jaargang 2, Editie 4. Mario Draghi slaagt voor zijn eerste examen
25-01-2015, Jaargang 2, Editie 4 Mario Draghi slaagt voor zijn eerste examen Het is alweer ruim twee jaar geleden, dat Mario Draghi een verdere verdieping van de crisis in Europa afwendde. Hij deed dat
Nadere informatieExamen HAVO en VHBO. Economie 1,2 oude en nieuwe stijl
Economie 1,2 oude en nieuwe stijl Examen HAVO en VHBO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Vooropleiding Hoger Beroeps Onderwijs HAVO Tijdvak 2 VHBO Tijdvak 3 Woensdag 21 juni 13.30 16.30 uur 20 00 Dit
Nadere informatieAntwoorden Lesbrief Waar voor je geld
Antwoorden Lesbrief Waar voor je geld Deze lesbrief (derde druk, 2015) is een uitgave van De Nederlandse Bank en tot stand gekomen met medewerking van Gerrit Gorter en Han van Spanje (VECON). 1. Prijzen
Nadere informatieExamen HAVO. Economie 1
Economie 1 Examen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 21 juni 13.30 16.00 uur 20 00 Dit examen bestaat uit 31 vragen. Voor elk vraagnummer is aangegeven hoeveel punten met een goed
Nadere informatieMarktwaarde van de pensioenverplichtingen in het tweede kwartaal gestegen van 15.941 miljoen naar 16.893 miljoen ( 15.008 miljoen ultimo Q4 2013).
Kwartaalbericht 2014 Samenvatting Marktwaardedekkingsgraad per 30 juni 2014 129,5%, een toename van 0,9%-punt ten opzichte van 31 maart 2014. Over de eerste zes maanden steeg de marktwaardedekkingsgraad
Nadere informatieKwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM. Tweede kwartaal april 2012 t/m 30 juni Samenvatting: Lage rente drukt dekkingsgraad
Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Tweede kwartaal 2012-1 april 2012 t/m 30 juni 2012 Samenvatting: Lage rente drukt dekkingsgraad Nominale dekkingsgraad is gedaald van 110,0% naar 105,1% Beleggingsrendement
Nadere informatieVisie ING Investment Office Oktober 2017
Visie ING Investment Office Oktober 2017 Bob Homan 21 september 2017 Kernfactoren die financiële markten bepalen 3 pijlers + sentiment Economie Sentiment Waardering Liquiditeit Hoe staat de economie ervoor?
Nadere informatieVastgoed financieren. In een commerciële omgeving. Anja van Balen Sector Banker zorg 31 oktober 2013
Vastgoed financieren In een commerciële omgeving Anja van Balen Sector Banker zorg 31 oktober 2013 Welkom in de commerciële bancaire wereld Businessplannen Bancaire normen Business plan Focus aanbrengen
Nadere informatieEconomische prognose IMF voor het GOS
Economische prognose IMF voor het GOS Jan Limbeek Twee keer per jaar, in april en september of oktober, publiceert het IMF zijn World Economic Outlook, waarin het zijn economische verwachtingen voor de
Nadere informatiePerspectief Mid Year Update Economie & Beleggingsstrategie Ineke Valke
Perspectief Mid Year Update Economie & Beleggingsstrategie Ineke Valke Serious Money. Taken Seriously. Actuele stand van zaken Repressie houdt aan Verbeteringen en verslechteringen in Zuid-Europa Regelingen
Nadere informatieKwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM
Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Derde kwartaal 2017-1 juli 2017 t/m 30 september 2017 Samenvatting: De maandelijkse nominale dekkingsgraad eind september 2017 is 117,8% en is gestegen ten opzichte
Nadere informatieOktober 2015. Macro & Markten. 1. Rente en conjunctuur :
Oktober 2015 Macro & Markten 1. Rente en conjunctuur : VS Zoals al aangegeven in ons vorig bulletin heeft de Amerikaanse centrale bank FED de beleidsrente niet verhoogd. Maar goed ook, want naderhand werden
Nadere informatieEconomisch Kwartaalbericht Westen gaat weer meer bijdragen aan groei van de wereldeconomie
Economisch Kwartaalbericht Westen gaat weer meer bijdragen aan groei van de wereldeconomie Kennis en Economisch Onderzoek Focus: Turkse economie onder druk In december 2013 heeft de Turkse lira een duikvlucht
Nadere informatieBeleggingsthema s 2016. What a difference a day makes (1975), Dinah Washington
Beleggingsthema s 2016 What a difference a day makes (1975), Dinah Washington Inleiding De dagen die in 2015 het verschil maakten, zijn de dagen waarop centrale bankiers uitspraken deden, what a difference
Nadere informatieCEP 2009 Oorzaken en gevolgen van de kredietcrisis
Persconferentie CEP CEP Oorzaken en gevolgen van de kredietcrisis Coen Teulings Opzet Persconferentie CEP I II III Oorzaken en gevolgen kredietcrisis Gevolgen voor NL Wat betekent dit voor beleid? Persconferentie
Nadere informatieRente de prijs van tijd. Als rente hoger is dan de opofferingskosten individuele prijs van tijd niet lenen maar sparen
Rente de prijs van tijd. Als rente hoger is dan de opofferingskosten individuele prijs van tijd niet lenen maar sparen Ruilen over de tijd Intertemporele substitutie Bedrijven lenen geld om te investeren
Nadere informatieEuropese noodfondsen: juridische grondslag en besluitvorming over totstandkoming
Europese noodfondsen: juridische grondslag en besluitvorming over totstandkoming Internetbijlage bij het rapport Noodsteun voor eurolanden van 10 september 2015 10 september 2015 Algemene Rekenkamer, Lange
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2011 2012 21 501-07 Raad voor Economische en Financiële Zaken Nr. 885 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Nadere informatiePerscommuniqué. Het Federaal Planbureau evalueert de gevolgen van de duurdere dollar en de hogere olieprijzen voor de Belgische economie
Federaal Planbureau Economische analyses en vooruitzichten Perscommuniqué Brussel, 15 september 2000 Het Federaal Planbureau evalueert de gevolgen van de duurdere dollar en de hogere olieprijzen voor de
Nadere informatieEen wetenschappelijke poster verduidelijkt resultaat van een onderzoek. Het is een combinatie van schriftelijke en mondelinge presentatie.
Een wetenschappelijke poster verduidelijkt resultaat van een onderzoek. Het is een combinatie van schriftelijke en mondelinge presentatie. Stap-voor-stap een poster maken voor een presentatie 1. Maak eerst
Nadere informatieToerisme in perspectief. NBTC Holland Marketing Afdeling Onderzoek
Toerisme in perspectief NBTC Holland Marketing Afdeling Onderzoek Inleiding In dit rapport wordt op hoofdlijnen een beeld geschetst van trends en ontwikkelingen in het (internationaal) toerisme en de factoren
Nadere informatieB8-0237/2017 } B8-0241/2017 } RC1/REV/Am. 7
B8-0241/2017 } RC1/REV/Am. 7 7 Overweging P bis (nieuw) P bis. overwegende dat de Leavecampagne grotendeels gewonnen heeft dankzij de kwesties van het controleren van de immigratie, het terughalen van
Nadere informatieWaarom Europa de brexitdreiging niet mag negeren
Waarom Europa de brexitdreiging niet mag negeren Date : maart 8, 2016 Terwijl de kranten in het Verenigd Koninkrijk momenteel druk speculeren over het referendum over het Britse lidmaatschap van de Europese
Nadere informatieVisie op Wankel perspectief
Visie op 2014 Wankel perspectief Hans Stegeman, 28 januari 2014 Agenda Nederlandse economie Stabiele stagnatie En elders? Wankel perspectief En waarom anders? Risico s voor de raming En later? Na de zeven
Nadere informatieNieuwe Commissievoorstellen en initiatieven van de lidstaten van de Europese Unie
21 501-07 Raad voor Economische en Financiële Zaken 22 112 Nieuwe Commissievoorstellen en initiatieven van de lidstaten van de Europese Unie Nr. 776 Brief van de minister van Financiën Aan de Voorzitter
Nadere informatieFinancieel Forum Leuven 11 oktober 2010. Herman Daems
Financieel Forum Leuven 11 oktober 2010 Banken en ondernemingen Op zoek naar een nieuwe relatie Herman Daems Deze presentatie is onvolledig zonder de mondelinge toelichting van de auteur. Gelieve dit document
Nadere informatieKwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Tweede kwartaal april 2015 t/m 30 juni 2015
Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Tweede kwartaal 2015-1 april 2015 t/m 30 juni 2015 De maand dekkingsgraad ultimo juni is sterk gestegen t.o.v eind maart De beleidsdekkingsgraad is gedaald van
Nadere informatie