Stof doen opwaaien. Ergotherapie bij mensen met een verstandelijke beperking & Huishoudelijke activiteiten

Transcriptie

1 Stof doen opwaaien Ergotherapie bij mensen met een verstandelijke beperking & Huishoudelijke activiteiten Deel A:Theoretische onderbouwing Deel B: Ergotherapie en huishouden Deel C: Implementatie en profilering Junior advisors: Kirsten Hanekamp Martineke Hup Rozemarijn Moet Senior advisor: Inge Vromen Juni 2006 In opdracht van: Opleiding: s Heeren Loo Midden-Nederland, locatie Ermelo, afdeling ergotherapie Ergotherapie Hogeschool van Amsterdam 102

2 Inhoudsopgave 1. VOORWOORD INLEIDING PROCESMODELLEN INHOUDSMODELLEN EN METHODEN ASSESSMENTS BEHANDELING EN BEGELEIDING VISIE CONCLUSIE 114 LITERATUURLIJST FOUT! BLADWIJZER NIET GEDEFINIEERD. 103

3 1. Voorwoord Voor u ligt een korte beschrijving van de mogelijkheden van de ergotherapie bij huishoudelijke activiteiten. Het doel van deze beschrijving is om aan andere ergotherapeuten en disciplines duidelijk te maken wat de ergotherapie kan betekenen bij mensen met een verstandelijke beperking en het analyseren, aanleren, behandelen en begeleiden bij het uitvoeren van huishoudelijke activiteiten. Er wordt beschreven welke modellen, methoden en ergotherapeutische methodiek gebruikt kan worden op s Heeren Loo Midden-Nederland, locatie Ermelo afdeling ergotherapie en op welke manier de ergotherapie deze modellen kan toepassen. Dit product is het resultaat van een afstudeerproject op de afdeling ergotherapie van s Heeren Loo Midden-Nederland, locatie Ermelo. Naast dit product bestaat er een theoretische onderbouwing, waarin dieper wordt ingegaan op de onderwerpen die behandeld zijn in dit product, en een implementatie- en profileringsplan voor de afdeling ergotherapie. Dit project is tot stand gekomen doordat de afdeling ergotherapie meer wil werken op basis van Evidence Based Practice, met name op het gebied van het analyseren, aanleren, behandelen en begeleiden van huishoudelijke activiteiten. Ook is de afdeling ergotherapie geïnteresseerd in de behoefte aan ergotherapie op dit gebied. Dit product is tot stand gekomen om op een duidelijke overzichtelijke wijze de ergotherapie te profileren binnen de organisatie. 2. Inleiding In dit product wordt eerst ingegaan op de modellen die de afdeling ergotherapie tot haar beschikking heeft, de proces en inhoudsmodellen. Daarna zullen de assessments die gebruikt kunnen worden door de ergotherapie, worden beschreven. Vervolgens zal worden beschreven hoe er vorm aan de behandeling en begeleiding van cliënten kan worden gegeven. Hierna zal de visie, die in overleg met de afdeling ergotherapie is opgesteld, worden beschreven. Uiteindelijk zullen alle hoofdstukken met elkaar in verband worden gebracht in de samenvatting. 104

4 3. Procesmodellen In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het procesmodel dat is geadviseerd aan de afdeling ergotherapie om het behandelproces vorm te geven. Het Occupational Performance Process Model (OPPM) is gekozen omdat het in recente literatuur wordt geadviseerd (Bakkum, van der Helm, Invernizzi & Winkelmolen, 2005; Van Bodegom, 2005; Sambeek & Lukassen, 2004). De reden hiervoor is dat het ergotherapeuten kan helpen de kern van hun beroep beter te verwoorden en zich te profileren binnen de organisatie. Het OPPM is een procesmodel dat goed bruikbaar is voor de afdeling ergotherapie. Het is een procesmodel waar veel verschillende assessments, methodes en theorieën in toegepast kunnen worden en dit maakt het procesmodel bruikbaar voor de ergotherapeuten. Op deze manier kunnen zij zelf kiezen welke assessments, methodes en theorieën zij gebruiken en blijft de toepasbaarheid bij de verschillende soorten cliënten. Omdat de Nederlandse Vereniging voor Ergotherapie en, in het bijzonder, de vakgroep Kinderen en Verstandelijk Gehandicapten actief bezig zijn met het bekend maken van het procesmodel is het verstandig om bij deze ontwikkelingen aan te sluiten. Het OPPM is een cyclisch proces, als bij de laatste fase het doel nog niet is bereikt kan ervoor worden gekozen om weer bij de eerste fase te beginnen. De Nederlandse Vereniging voor Ergotherapie beschrijft op haar site de fasen van dit model. (Sambeek & Lukassen, 2004) Fase 1 Fase 2 Fase 3 Fase 4 Benoemen, valideren en prioriteren van de beperkingen in het handelen zoals de cliënt deze ervaart. De cliënt stelt de voor hem belangrijke handelingsbeperkingen vast op het gebied van zelfredzaamheid, productiviteit en ontspanning. Wanneer de cliënt geen beperkingen ervaart is er geen reden om de behandeling voort te zetten. Selecteren van één of meerdere theoretische kaders. De therapeut selecteert met inbreng van de cliënt één of meerdere theoretische kaders. De gekozen kaders bepalen de richting van de verdere behandeling. Hierover wordt meer uitgelegd in hoofdstuk 4. Analyseren van handelingscomponenten en omgevingsfactoren. De therapeut verricht nader onderzoek naar de handelingscomponenten en omgevingsfactoren die van invloed zijn op de handelingsbeperkingen. Inventariseren van sterke kanten en hulpbronnen van de cliënt en therapeut. De sterke kanten en hulpbronnen van de cliënt en ergotherapeut, die een bijdrage kunnen leveren aan het proces, worden geïnventariseerd. 105

5 Fase 5 Fase 6 Fase 7 Opstellen van doelen en maken van het behandelplan. De cliënt en de therapeut stellen samen doelen op die gekoppeld zijn aan een tijdskader en maken een behandelplan. Uitvoeren van behandeling volgens het vooraf opgestelde behandelplan. De behandeling wordt uitgevoerd, steeds herzien en eventueel aangepast. Evalueren van het effect van de behandeling. Wanneer de gestelde einddoelen zijn bereikt, wordt de behandeling afgesloten. Als de gestelde einddoelen niet zijn bereikt, worden de doelen opnieuw bekeken. Wanneer continueren van de therapie als zinvol wordt ervaren door de cliënt, worden delen van het proces herhaald. 106

6 4. Inhoudsmodellen en methoden In fase twee van het OPPM worden de theoretische kaders gekozen, deze kaders vormen het referentiekader van de therapeut en geven vorm aan de behandeling. De ergotherapeut kan kiezen uit verschillende inhoudsmodellen, theorieën en methoden. Een inhoudsmodel geeft een referentiekader voor de wijze waarop een ergotherapeut kijkt naar een cliënt. Het is belangrijk dat er bij het kiezen van het theoretische kader in elk geval gebruik wordt gemaakt van een inhoudsmodel, ook wel genoemd ergotherapeutisch praktijkmodel. Ergotherapeutisch praktijkmodel PEO is een ergotherapeutisch praktijkmodel dat goed bruikbaar is voor de afdeling ergotherapie. Het is een praktijkmodel wat duidelijk het verband tussen persoon, omgeving en handelen aangeeft en het is niet gericht op een bepaalde doelgroep. Dit maakt het model bruikbaar bij de verschillende cliënten op s Heeren Loo. Omdat de Nederlandse Vereniging voor Ergotherapie en, in het bijzonder, de vakgroep Kinderen en Verstandelijk Gehandicapten actief bezig zijn met het bekend maken van dit praktijkmodel is verstandig om bij deze ontwikkelingen aan te sluiten. Verder adviseert de Nederlandse Vereniging voor Ergotherapie om het PEO te gebruiken bij het profileren van de ergotherapie. Figuur 4.1 (Law, Baum& Dunn 2005) Zoals in figuur 4.1 te zien is bestaat het PEO model uit drie cirkels die elkaar deels overlappen. Het centrale deel, het betekenisvol handelen (occupational performance), wordt beïnvloed door de verschillende cirkels. Hoe meer de cirkels overlappen, hoe groter het betekenisvol handelen. De cirkels staan voor person, environment en occupation. Hieronder zal worden toegelicht wat hieronder wordt verstaan. Person:? Uniek wezen? Veelheid van rollen 107

7 ? Spiritualiteit? Performance components: Sociaal-emotioneel, cognitief, sensomotorisch. Environment:? Plaats van het handelen o Fysiek o Cultureel o Sociaal Occupation:? Het geheel van zelfgestuurde, functionele taken en activiteiten waarmee een persoon zich bezig houd gedurende het leven. Methoden Na een literatuurstudie en gesprekken met de Pedagogische & Psychologische Dienst (P&PD) zijn er drie methoden geselecteerd. Omdat er binnen s Heeren Loo op dit moment gebruik wordt gemaakt van de methoden Active Support, Competentiemodel en Op eigen benen wordt er geadviseerd dat de afdeling ergotherapie zich hierbij aansluit. De methoden zijn gericht op het bereiken van een zo groot mogelijke zelfredzaamheid van de cliënt en proberen de wensen van de cliënt als uitgangspunt te nemen. Dit zijn belangrijke speerpunten van de ergotherapie. De taken van de afdeling ergotherapie zullen vooral liggen op het analyseren van de mogelijkheden van de cliënt in zijn omgeving en een start maken bij het aanleren van vaardigheden. Daarbij kan de ergotherapeut de groepsleiding indien gewenst adviseren over het verder trainen van de activiteit bij de betrokken cliënt De ergotherapie kan, nadat de P&PD de cognitieve mogelijkheden van een cliënt geanalyseerd heeft, de huishoudelijke vaardigheden analyseren en aanleren. Op de groep wordt deze vaardigheid dan verder ingeslepen en toegepast waardoor deze vaardigheid op een dieper niveau eigen wordt gemaakt. De groepsleiding heeft een belangrijke rol bij het aanleren en behouden van aangeleerde vaardigheden. 108

8 5. Assessments Assessments hebben als doel om o de wensen en behoeften van de cliënt op specifieke handelingsgebieden te inventariseren; o informatie te verzamelen over het niveau van de uitvoer van het handelen van de cliënt en de tevredenheid hiermee; o achtergrondinformatie te bieden voor het kiezen van interventies; o handelingsmogelijkheden te voorspellen over een bepaalde tijd; o de effectiviteit van ergotherapeutische interventies evalueren. Na het uitvoeren van een literatuurstudie zijn 5 assessments overgebleven die gebruikt kunnen worden door de afdeling ergotherapie. Te weten: - AMPS - COPM - HOW - IADL - MAS Aangepast Aangezien van de AMPS is gebleken dat deze valide en betrouwbaar is bij mensen met een verstandelijke beperking verdient dit assessment de voorkeur boven de andere assessments die vaardigheden meten. Elk assessment heeft zijn eigen voordelen en nadelen, daarom is het belangrijk dat per cliënt wordt bekeken met welk doel een assessment wordt uitgevoerd en welk assessment daar de meeste informatie over geeft. AMPS (Assessment Motor and Process Skills) De AMPS is een cliëntgericht, gestandaardiseerd en gevalideerd observatie- instrument, dat de ergotherapeut in staat stelt motorische en procesmatige vaardigheden, die ten grondslag liggen aan het handelen, te onderzoeken. Gelijktijdig kan de relatie worden bepaald tussen beperkingen in deze vaardigheden en het functioneren van de cliënt op het gebied de activiteiten van het dagelijks leven (ADL). De AMPS is internationaal gestandaardiseerd bij meer dan cliënten met een grote verscheidenheid van problematiek. De AMPS is valide en betrouwbaar bij mensen met een verstandelijke beperking. (Kottorp, 2003) COPM (Canadian Occupational Performance Measure) De COPM kan worden afgenomen om te onderzoeken wat de cliënt belangrijk vindt, en hoe tevreden hij of zij is over de uitvoering van de cliënt. De cliënt scoort (schaal 1-10) de activiteiten waarbij hij problemen ervaart op de bovengenoemde punten. De COPM is goed te gebruiken in de eerste fase van de OPPM, om de wensen en de doelen in kaart te brengen. De COPM kan worden afgenomen als evaluatie, als de COPM in een eerder stadium is afgenomen. Evidence Based: De COPM is door Law, Baptiste, Carswell, McColl, Polatajko en Pollock (2005) getest op de validiteit en betrouwbaarheid. Hieruit bleek dat de COPM zowel valide en betrouwbaar is in Amerika. De COPM is ook in Nederland getest op validiteit en betrouwbaarheid. Hieruit bleek dat ook in Nederland de COPM gebruikt kan 109

9 worden. Vanaf 6 jaar kan de COPM worden afgenomen in combinatie met een verzorger, vanaf 12 jaar kan de COPM alleen worden afgenomen met de cliënt. De COPM is niet getest bij mensen met een verstandelijke beperking, maar Law et al. (2005) geven wel aanbevelingen op dit gebied. HOW (Handleiding Observatie Wil-subsysteem) De HOW kan worden gebruikt bij mensen die niet goed in staat zijn zelf informatie te geven over hun wensen en motivatie in verschillende omgevingscontexten. De HOW geeft informatie over wensen, motivatie en of omgevingsfactoren een positief of negatief effect hebben op het functioneren van de cliënt. Daarnaast kan het worden gebruikt om te weten te komen welke strategieën een positief effect hebben op de cliënt. Evidence Based: De HOW is betrouwbaar en valide bij chronisch psychiatrische cliënten. (Ensing et al., 1999) IADL (Instrumental Activities of Daily Living) De IADL is een korte vragenlijst die bij cliënt, groepsleiding/verzorger of beide kan worden afgenomen. Deze vragenlijst onderzoekt acht domeinen. Per domein worden ongeveer vier vragen gesteld aan de cliënt en/ of de hulpverlener waaruit de onderzoeker opmaakt of de cliënt voor dat item afhankelijk of onafhankelijk is. Er zijn vijf gradaties mogelijk. Evidence Based: Iwarsson en Isacsson (2003) zeggen in hun artikel dat er weinig gevalideerde IADL- assessments zijn, maar dat het instrument van Lawton en Brody hier een voorbeeld van is. MAS (Mechelse Activiteiten Schaal) De MAS is een vragenlijst waarbij als eerste wordt er een basisbeoordeling opgesteld. Hierbij worden 66 items gescoord (wel of niet uitvoeren). De beoordelaar baseert zich op observaties van de persoon gedurende de laatste maand. Er wordt beoordeeld of de cliënt de activiteit wel of niet uitvoert. Als iemand aangeeft dat een activiteit niet wordt uitgevoerd wordt er gevraagd of het een wens van de cliënt is om de activiteit te kunnen uitvoeren. Evidence Based: De scoringsbetrouwbaarheid is op drie aspecten onderzocht, intra-, inter- en intro-scoringsbetrouwbaarheid. Hieruit bleek dat het een valide en betrouwbaar instrument is om de sociale redzaamheid die tot uiting komt in het functioneren in activiteiten te meten van zowel psychiatrische patiënten als bij mensen met een lichte verstandelijke beperking. (Cools et al., 2002) 110

10 6. Behandeling en begeleiding Bij de behandeling en begeleiding van cliënten maakt de ergotherapeut gebruik van verschillende middelen (structuurelementen). Dit zijn activiteit, interventies en werkvormen en situatie. Per structuurelement worden nu de belangrijkste aanbevelingen opgesomd. Activiteit? Een activiteit is therapeutisch als er een duidelijk doel gesteld is en de activiteit betekenis heeft voor de cliënt. (Immink in Kinébanian & Thomas, 1998) - Ergotherapeuten worden aangeraden om voor het uitvoeren van een activiteit eerst een activiteitenanalyse over deze activiteit in te vullen. - Het gebruik van spel als therapeutische activiteit wordt aangeraden. Interventie - Het advies is om aan te sluiten bij de methoden die gebruikt worden op de woongroepen en de belangrijkste daaruit zoals beschreven in de theoretische onderbouwing. - Het is belangrijk om bewust bezig te zijn met cliëntgericht werken. - Ook belangrijk is dat de cliënt zichzelf mag zijn, met eigen gevoelens en wensen. Individualiteit en flexibiliteit worden in elke fase van het ergotherapeutisch proces nagestreefd (Kottorp, 2003). - Het aanleren van nieuw gedrag kan gebeuren door imitatie. - De motivatie van cliënten is te verhogen door het toepassen van gerichte interventies. - Het is belangrijk om rekening te houden met de verschillende ervaringsordeningen. - Tijdens groepsbehandelingen kunnen cliënten van elkaar leren. Op dit moment is het waarschijnlijk niet haalbaar om dit op de afdeling ergotherapie te realiseren, maar voor een later stadium wordt er geadviseerd om groepsbehandelingen op te zetten. Situatie Creek (2003) noemt een aantal aandachtspunten bij het inrichten van de (materiële) omgeving. Dit zijn: - Aandacht voor basisvoorwaarden. - Aandacht voor de sfeer in de ruimte. - Aandacht voor de beschikbare ruimte tijdens de activiteit. - Afwegen waar de beste plek is om de gekozen doelen te bereiken. Neistadt (1987) noemt in haar artikel een aantal voorwaarden waaraan voldaan moet worden om een optimale leeromgeving binnen woongroepen te realiseren. Dit zijn: - De situatie is echt. Huishoudelijke taken worden niet gesimuleerd maar moeten echt gedaan worden.. - De sociale structuur van de groep biedt een netwerk waarin cliënten kunnen leren om met anderen mee te voelen en ze kunnen leren om elkaar te helpen. 111

11 7. Visie De afdeling ergotherapie van s Heeren Loo Midden- Nederland, locatie Ermelo, ondersteunt de missie van de organisatie om de cliënt zo veel mogelijk te laten participeren in de maatschappij. De cliënt wordt steeds meer een burger mijn zijn eigen mogelijkheden en beperkingen. Voor mensen met een verstandelijke beperking is het uitvoeren van huishoudelijke activiteiten niet vanzelfsprekend. Wanneer er gerichte begeleiding wordt gegeven is het voor hen mogelijk om op hun eigen niveau huishoudelijke activiteiten uit te voeren. De afdeling ergotherapie wil deze begeleiding op een methodische wijze vormgeven zodat de grootst mogelijke participatie van de cliënt wordt behaald. Het is aannemelijk dat door het uitvoeren van huishoudelijke activiteiten de cliënt een grotere zelfwaardering ontwikkelt. Het huishouden hoort normaliter bij het wonen. Doordat de cliënt steeds meer in kleinschalige woonvormen gaat wonen ontstaat een huiselijke situatie, waarin het doen van huishoudelijke taken bevorderd wordt. Door de cliënt zelf deelgenoot te laten worden, hem zijn eigen keuzen laten maken op basis van zijn eigen normen en waarden, zal hij zich betrokken voelen en meer zeggenschap krijgen over zijn eigen leven. De afdeling ergotherapie gaat ervan uit dat het handelen en het uitvoeren van activiteiten die betekenisvol zijn, belangrijke waarden zijn om gezondheid en kwaliteit van leven te bereiken. Door cliëntgericht gegevens te verzamelen analyseert de afdeling ergotherapie of het uitvoeren van huishoudelijke activiteiten betekenis heeft voor de cliënt. Door het gebruik van de COPM heeft de afdeling ergotherapie een instrument in handen waarbij het mogelijk is om cliëntgericht te werken. De cliënt wordt gestimuleerd om na te denken over zijn eigen leven en wat hij belangrijk vinden. Wanneer blijkt dat de cliënt een huishoudelijke activiteit wil aanleren, zal de afdeling ergotherapie op methodische wijze de mogelijkheden en beperkingen van de cliënt, in relatie met de omgeving in kaart brengen. Daarna zal de afdeling ergotherapie in overleg met de cliënt en het cliëntsysteem (meestal is dit de groepsleiding) de doelen voor de behandeling opstellen. De afdeling ergotherapie bereidt zijn behandelingen methodisch voor, en kiest bewust voor interventies. Bij het aanleren van huishoudelijke vaardigheden, heeft de afdeling ergotherapie mogelijkheden om de omgeving, de taak of de interventies aan te passen aan de cliënt. Op deze manier kan de afdeling ergotherapie de prestaties van de cliënt bevorderen. De afdeling ergotherapie evalueert samen met de cliënt(systeem) de behandeling en stelt waar nodig zijn doelen bij. De afdeling ergotherapie analyseert de wensen van de cliënt, daarnaast worden de mogelijkheden en beperkingen in relatie met de omgeving in kaart gebracht. Wanneer de ergotherapeut in overleg met de cliënt en de groepsleiding vindt dat behandelen zinvol is, wordt een behandelplan of trajectplan opgesteld. De afdeling ergotherapie voert het behandel/trajectplan uit en evalueert regelmatig de behandeling/ het traject en stelt waar nodig de doelen bij. Dit alles doet de afdeling ergotherapie in overleg met de cliënt en de groepsleiding. Op de groep wordt vervolgens de huishoudelijke activiteit toegepast. Waardoor de activiteit inslijpt en de cliënt de activiteit op een dieper niveau eigen maakt. 112

12 Naast een gesprek met de cliënt of, wanneer de cliënt niet in staat is zijn wensen verbaal aan te geven, een observatie, is de groepsleiding een belangrijke bron van informatie. De afdeling ergotherapie heeft regelmatig contact met de groepsleiding. Het is belangrijk dat de groepsleiding op de hoogte is van de begeleiding, zodat hier eenduidig naar de cliënt toe naar gehandeld kan worden. Daarnaast is het belangrijk voor de afdeling ergotherapie om de wensen en mogelijkheden van de groepsleiding te betrekken bij het behandelplan. De afdeling ergotherapie van s Heeren Loo wil een zo zelfstandig mogelijk leven van de cliënt stimuleren, de cliënt die dat wil, begeleiden zij bij het aanleren van huishoudelijke vaardigheden. De afdeling ergotherapie wil aansluiten bij de bestaande methoden die hiervoor bij s Heeren Loo al worden toegepast zoals, Active Support, Competentiemodel en Op eigen benen. Door het gebruik van deze methoden wordt het makkelijker om multidisciplinair eenduidig te communiceren. Daarnaast gebruikt de afdeling ergotherapie hun eigen ergotherapeutische proces en inhoudsmodel om de ergotherapeutische behandelingen methodisch vorm te geven. Om kwaliteit te leveren streeft de afdeling ergotherapie ernaar, zo veel mogelijk gebruik te maken van bewezen effectiviteit van de aangeboden behandeling. 113

13 8. Conclusie In de verschillende hoofdstukken is ingegaan op het methodisch handelen van de ergotherapie met betrekking tot mensen met een verstandelijke beperking bij het analyseren, aanleren en ontwikkelen van huishoudelijke vaardigheden. Om het ergotherapeutisch proces vorm te geven is de OPPM geadviseerd. Aan de hand van de OPPM zal het methodisch handelen worden samengevat. Fase 1 Fase 2 Fase 3 Fase 4 Fase 5 Fase 6 Fase 7 Benoemen, valideren en prioriteren van de beperkingen in het handelen zoals de cliënt deze ervaart. COPM HOW IADL MAS In fase twee worden de verschillende theoretische kaders geselecteerd. Hierbij wordt gebruik gemaakt van tenminste één ergotherapeutisch inhoudsmodel. PEO Er zijn naast ergotherapeutische inhoudsmodellen, methoden die hun oorsprong niet in de ergotherapie hebben, maar wel door de ergotherapie gebruikt kunnen worden. Het advies is om aan te sluiten bij methoden die binnen instellingen gebruikt worden. Op s Heeren Loo zijn dit: Active Support Op eigen benen Competentiemodel Hulpmiddelen bij het analyseren van handelingscomponenten en omgevingsfactoren zijn: AMPS HOW In deze fase worden de sterke kanten en de hulpbronnen geïnventariseerd van zowel de cliënt als de therapeut. In deze fase worden doelen opgesteld en het behandelplan gemaakt. HOW In deze fase wordt het behandelplan uitgevoerd. De ergotherapeut kiest bewust activiteiten, interventies en situaties. Eventueel AMPS afnemen De behandeling wordt geëvalueerd AMPS COPM 114