Q3 13. Zonder verplichtstelling wordt het chaos. Verbindt mensen, meningen en feiten over pensioenen en vermogensbeheer

Transcriptie

1 OMNI Q3 13 Verbindt mensen, meningen en feiten over pensioenen en vermogensbeheer Jongeren Keuzevrijheid is voor ons een principieel punt Zelfstandig De worsteling van een zzp er met zijn oude dag Roel Beetsma hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam Zonder verplichtstelling wordt het chaos Karel Van Hulle: De logica van Solvency II is onmiskenbaar Verantwoord beleggen Hoe Nederlandse pensioenuitvoerders Walmart beu werden

2 Pensioendroom Spanning opbouwen Alinda Linders Manager Hotel Nieveen Hier in Drenthe hebben mijn man en ik onze droom al kunnen verwezenlijken: een eigen hotel beginnen. Maar mijn pensioendroom? Als ik zou mogen kiezen, zou ik het liefst boeken schrijven en dan vooral thrillers. Het mooiste vind ik verhalen die eigenlijk heel vergezocht zijn, maar je toch pakken. Boeken die je zo raken dat je ze echt niet weg kan leggen. Ik ben zelf ook al begonnen aan een verhaal. Een tipje van de sluier... Anouk Zegers? Dochter van Daphne Maartens? Dokter Van Loo. Het spijt me heel erg, maar er is geen gemakkelijke manier om dit te zeggen. We hebben alles geprobeerd, maar helaas is uw moeder aan haar zware verwondingen overleden. Geen lucht meer. Ze heeft niet geleden. Foto: Lars van den Brink 2 OMNI Q3 13 OMNI Q3 13 3

3 Inhoud Q3 13 Ruud Hagendijk directievoorzitter MN voorwoord 8 Cover Roel Beetsma waakt voor haastige spoed Alle oude rechten invaren in nieuwe contract Actie 13 Jongeren over pensioenen We willen de sociale partners eruit hebben 18 Zelfstandige met / zonder pensioen Ik ben eigenlijk niet van plan ooit te stoppen met werken. 22 Dossier: Naar een nieuw pensioencontract Ik ga nadenken over een aanvullend spaarpotje 30 Europa spreekt een woordje mee De Europese Unie heeft het nodige in onze pensioenmelk te brokkelen De logica van Solvency II is onmiskenbaar Was getekend: Karel Van Hulle, Europeaan in hart en nieren 36 Walmart, een gesloten boek Pensioenuitvoerders zijn Amerikaanse winkelketen beu 39 Essay Justien Marseille De crisis is een overgangsfase 2 Toekomstdroom 5 Voorwoord 6 Kort 17 Column Wouter Pelser 27 Column Oscar van Dam De verhalen in deze editie van Omni illustreren eens te meer dat de discussie over ons pensioenstelsel nog niet ten einde is. En dat is erg genoeg, want helderheid is meer dan ooit gewenst! En dus buitelen uiteenlopende meningen onophoudelijk over elkaar heen. Waar econoom Roel Beetsma verwacht dat we in een juridisch mijnenveld stappen als we de doorsneepremie aanpakken, pleiten jongeren juist resoluut voor afschaffing ervan. En daar blijft het niet bij als het aan de jonge politici ligt. Het roer moet om vinden ze, de sociale partners mogen buiten de lijnen geplaatst en de politiek moet het stuur nemen. Zo n aanpak zou een heuse dijkdoorbraak veroorzaken in onze polder, maar het zou bovenal de fundamenten van ons sociale pensioenstelsel onder water zetten. Ik begrijp die hang van jongeren naar meer keuzevrijheid, maar ook zij zijn uiteindelijk gebaat bij het solide bestel dat door de generaties voor hen is opgebouwd. Een bestel dat hier en daar zeker restauratie verdient, maar waarvan de basis staat als een huis. Een huis waarin diezelfde jongeren straks weer terecht kunnen. Iets vergelijkbaars geldt denk ik ook voor die andere groep die in deze Omni aan het woord komt, de zzp ers. Ook zij worden vaak gemotiveerd door een begrijpelijke hang naar vrijheid in de invulling van hun eigen leven en werk. Maar wat is er voor hen geregeld als het misgaat, of wanneer aan het einde van de rit blijkt dat ze net te weinig opzij hebben gezet? En wat voor wissel trekt dit dan op toekomstige generaties? Laten we de jongeren en de zzp ers dus vooral omarmen in ons pensioenbestel. Maar, in welke richting de discussie ook gaat, er moeten nu écht besluiten worden genomen. Nog meer onduidelijkheid en polarisatie tast het opgebouwde bestel alleen maar verder aan. Laten we de dijken versterken, voordat we zandzakken moeten gaan vullen. Ruud Hagendijk 4 OMNI Q3 13 OMNI Q3 13 5

4 KORT Financiële geletterdheid Financiële geletterdheid KORT Financiële geletterdheid Financiële geletterdheid wordt wereldwijd gezien als een belangrijk ingrediënt voor financiële en economische stabiliteit en groei. Sinds de crisis is de aandacht hiervoor dan ook toegenomen. Hoe financieel geletterd zijn we in Europa? En wat gebeurt er zoal om het kennisniveau van burgers op te krikken? De wereld telt 2,2 miljard kinderen, van wie maar Europa 1% en Turkije) toegang heeft tot financiële educatie en financiële producten. Een schrikbarend laag percentage als je bedenkt dat financiële geletterdheid begint bij de financiële opvoeding van jongeren en kinderen. Slechts 37.9% van de jongeren tussen de 15 en 25 jaar hebben een rekening bij een financiële instelling. (Bron: Child and Youth Finance International (CYFI)) Volgens een studie van ING Investment Management in 11 Europese landen (november 2012) hebben Europeanen nog steeds een gebrekkige financiële kennis. Gemiddeld beschikt tweederde over basiskennis, 20% weet heel weinig van financiële zaken en slechts 14% scoort goed of uitstekend op dit vlak. (Bron: ING, enquête onder inwoners van Griekenland, Verenigd Koninkrijk, Nederland, Hongarije, Tsjechië, Roemenië, Bulgarije, Polen, Slowakije, Spanje Griekenland heeft de best financieel onderlegde burgers: 24% van de Grieken scoort goed of uitstekend. Wellicht hebben de Grieken door de crisis juist meer aandacht gekregen voor hun persoonlijke financiële situatie. In Nederland en het Verenigd Koninkrijk scoort 22% goed tot uitstekend; onderaan het lijstje van de 11 onderzochte landen staat Turkije met 6%. (Bron: ING) 15-jarigen De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) heeft in 2012 in 11 landen gemeten hoe het is gesteld met de financiële kennis van 15-jarigen. De resultaten van dit onderzoek zijn eind dit jaar of begin volgend jaar bekend. In 2015 volgt een tweede onderzoek waar ons land mogelijk aan deelneemt. (Bron: Wijzer in Geldzaken) Open staan Van alle actieve pensioendeelnemers staat slechts 29% open voor informatie over pensioenen, 71% staat er niet voor open. Pensioengerechtigden (63%) hebben aanzienlijk meer belangstelling voor informatie over pensioenen. Vrouwen en jongeren staan het minst open voor informatie over pensioenen. Om pensioeninformatie te laten aankomen bij de doelgroep moet de betrokkenheid bij het thema pensioenen drastisch omhoog (Bron: AFM en TNS NIPO) België Onze zuiderburen zetten een computerspel in om de financiële geletterdheid van de Belgische jeugd op te krikken. Skillville is een serious game waarmee jongeren hun sociale, financiële en levensvaardigheden ontwikkelen. Precies de drie ingrediënten die nodig zijn om jongeren aan te zetten tot een gedragsverandering, volgens OESE en CYFI. Communicatie Tussen 2002 en 2012 gaven we in Nederland 3,2 miljard euro uit aan de wettelijk verplichte informatie en communicatie over pensioenen. De pensioensector maakt kosten, maar ook beleidsmakers en toezichthouders zoals het ministerie van SZW en het ministerie van Financiën, respectievelijk DNB en AFM. Dit becijferde een master-student van Henriëtte Prast, hoogleraar Persoonlijke Financiële Planning. Zakgeld Jong geleerd is oud gedaan. Als kinderen een jaar of zes zijn kunnen zij de verschillende munten goed onderscheiden. Het lijkt misschien een open deur, maar volgens diverse onderzoeken helpt het geven van zakgeld kinderen de waarde van geld bij te brengen. Kinderen leren zo al vroeg om bewust(er) met hun geld om te gaan. 6 OMNI Q3 13 OMNI Q3 13 7

5 Interview Roel Beetsma Roel Beetsma INTERVIEW Niet aan doorsnee systematiek morrelen Heikele thema s zijn er volop in het nevelige Nederlandse pensioenlandschap. Met de overgang naar een nieuw pensioencontract wordt de mist alleen maar dikker. Kan professor Roel Beetsma, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam, ons gidsen naar een helder uitkijkpunt? Tekst Gerhard Sluiter Beeld Linelle Deunk 8 OMNI Q3 13 OMNI Q3 13 9

6 INTERVIEW Roel Beetsma W at is volgens u momenteel de grootste uitdaging als het gaat om onze pensioenen? De overgang naar het nieuwe pensioen contract. Dat blijkt alleen al uit de tijd die we nodig hebben om dit vorm te geven. Het is heel complex en dermate belang rijk dat we liever de tijd nemen om het proces goed te laten verlopen. Wat maakt die overgang zo lastig? Onder andere het invaren van oude rech ten in het nieuwe systeem. Dat zal op fondsniveau moeten gebeuren. Wat mij betreft worden alle oude rechten ingeva ren in het nieuwe contract en worden ver volgens alle rechten, oud en nieuw, be handeld volgens de systematiek van het nieuwe contract. Maar in dat geval zullen mensen met oude rechten in de nieuwe situatie te maken krijgen met expliciete onzekerheid. Als de financiële markten het slecht doen, zullen zij rechten verlie zen. De facto is dat nu ook al zo, maar het wordt niet hardop uitgesproken. Waarom niet oude rechten op de oude manier blijven verwerken? Dat scheelt waarschijnlijk een hoop juridisch geharrewar. De oude potjes zijn momenteel gemid deld genomen amper voor honderd pro cent gedekt. De uitkering aan deelnemers kun je theoretisch in nominale termen zeker maken door in obligaties te beleg gen, die aflopen op het moment dat de deelnemer met pensioen gaat. Maar zou je dat doen, dan is er geen compensatie voor stijgende prijzen. Inflatie slaat dus 10 OMNI Q3 13 een flink gat in je reële pensioenuitke ring. Dus zou je beter kunnen beleggen in aandelen, die gemiddeld een hoger rendement halen. Maar dan zit je met het volgende pro bleem. Van de toezichthouder mag je met een maximale kans van 2,5 procent bin nen een jaar beneden de 100 procent dek kingsgraad komen. Met behulp van simu latieprogramma s heb ik berekend dat die kans in het verleden hoger was: zo n 15 procent. De bedoeling is dat straks de toe zichthouder er strenger op gaat toezien dat die 2,5 procent wordt waargemaakt. Daarmee heeft het pensioenfonds met een lage dekkingsgraad praktisch alleen de mogelijkheid te beleggen in obligaties. In het nieuwe reële contract wordt niet meer toegezien op waarmaking van de ondergrens van 105% zoals we dat ken nen in het nominale contract. Schokken op de financiële markten leiden meteen tot aanpassing van je aanspraken, uitge smeerd over een periode van drie tot tien jaar. De pensioenfondsen hebben eigenlijk dus geen keus? Ik verwacht dat pensioenfondsen zullen Roel Beetsma INTERVIEW kiezen voor nieuwe, reële contracten. En voor deelnemers zou het ook verstandig zijn over te stappen naar een nieuw con tract, gesteld dat ze de keuzemogelijk heid hebben. In de nieuwe situatie loop je net als in het oude contract het risico dat je besteedbaar inkomen bij pensionering tegenvalt, maar daar staat de kans tegen over van een goed rendement. Het lijkt er overigens op dat individuele deelnemers niet mogen kiezen. Alleen al om prakti sche redenen is dat verstandig: ik ver wacht allerlei rechtszaken als de twee systemen binnen een fonds naast elkaar bestaan en het ene systeem het beter doet dan het andere. Dat wordt een adminis tratieve en juridische ramp. En dan wil het kabinet ook nog bezuinigen op dit dossier. Klopt. Door het in stappen verlagen van de fiscaal maximale opbouwpercentages voor pensioen krijgt de overheid meer be lastinginkomsten binnen. Als je langer doorwerkt, kun je toch dezelfde pen sioenopbouw bereiken, argumenteert het kabinet. Maar? Niet iedereen haalt de eindstreep. Men sen leven langer, maar het aantal gezonde jaren neemt niet in dezelfde mate toe. Het percentage mensen dat de pensioen leeftijd van 67 haalt, is lager dan het percentage dat de 65 haalt. Tel daarbij op pensioenbreuken die ontstaan door werkloosheid, veranderingen van baan en uittreding om bijvoorbeeld ZZP-er te wor den en we zitten straks met een flinke groep mensen die een incomplete pensi oenopbouw heeft. En dus een lager be steedbaar inkomen bij pensionering. Een ander item dat speelt is de doorsneepensioenpremie. Ik spreek liever van de doorsneesystema tiek, want naast de doorsneepremie heb je ook een doorsneeopbouw en een uni Gezonde jaren Mensen leven langer, maar het aantal gezonde jaren neemt niet in dezelfde mate toe OMNI Q

7 Interview Roel Beetsma Pensioenwensen Koetjes & kalfjes Verplichtstelling Zonder verplichtstelling leg je een bom onder ons huidige pensioensysteem form beleggingsbeleid. Het CPB heeft recent onderzoek gedaan naar herverdeling in het ouderdomspensioen, waarbij ik als onafhankelijk wetenschapper in de begeleidingscommissie zat. We zien herverdeling van jong naar oud, omdat jongeren meer dan de kostendekkende premie betalen en ouderen minder. En van specifieke groepen in een fonds, bijvoorbeeld van mannen naar vrouwen of van lager naar hoger opgeleid. In de eerste categorie gaat het om leeftijdsherverdeling, in de tweede om levensverwachtingsherverdeling. Hoe groot is die herverdeling en wat zijn de gevolgen? Dat is per fonds verschillend. Vaak zijn fondsen vrij homogeen, dus de herverdeling op basis van levensverwachting blijft binnen een fonds vaak binnen de perken, heeft ook het CPB onderkend. Bij de herverdeling van jong naar oud zou er niets aan de hand zijn als iedereen een volledige carrière doorloopt binnen één fonds. Wat je eerder te veel betaalt, krijg je later terug. Maar naarmate de markt mobieler wordt, krijg je een groter herverdelingseffect omdat niet alle fondsen hetzelfde zijn. Zzp-ers worden dat vaak op latere leeftijd en ze hebben dan al relatief veel pensioen betaald. Zou je moeten morrelen aan de doorsneesystematiek? Het CPB heeft alleen de effecten in kaart gebracht en geen standpunt ingenomen. Grijp je in, dan kom je in een juridisch mijnenveld. Je zou allerlei herverdelingseffecten heel precies in kaart moeten brengen. Bovendien bestaat het risico dat de verplichtstelling wordt ondermijnd. Die kun je alleen opleggen op basis van solidariteit en het is voer voor juristen of die er nog is op het moment dat je mensen verschillend gaat behandelen. Zonder verplichtstelling leg je een bom onder ons huidige pensioensysteem, met als gevolg een grote chaos. Dat moeten we niet willen. Arthur Karelse (MN) Curriculum Vitae Anderzijds ligt daar de klacht van jongeren: ze moeten veel betalen, maar het is nog maar de vraag wat ze ervan terugzien. Dat legt aan pensioenfondsen de verplichting op om in te grijpen als de dekkingsgraad te laag is, maar dat gebeurt onder het nieuwe contract straks in feite al automatisch. En om begrijpelijk te communiceren. De rekening van een stijgende levensverwachting of tegenvallende beleggingsresultaten zal mede door ouderen moeten worden betaald. Als massaal in de samenleving verzet ontstaat tegen verplichtstelling dan wordt die politiek onhoudbaar. Nikie van Thiel (Jonge Democraten, D66) Paul Le Doux (JOVD) Keuzevrijheid is voor ons een principieel punt Roel Beetsma is hoogleraar macro-economie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij bekleedt daarnaast de leerstoel Pension Economics, die door MN wordt gesponsord. Voordat hij naar Amsterdam kwam, doceerde hij aan de University of California, Berkeley, University of British Columbia en DELTA in Parijs. Zijn onderzoeksinteresse omvat de macro-economische consequenties van vergrijzing, pensioensystemen, monetaire unies en de interactie tussen overheidsfinanciën en monetair beleid. Hij is als research fellow verbonden aan Netspar, CEPR, Londen, CESifo in München en het Kiel Institute of World Economics. Hij is gepromoveerd aan de Universiteit van Tilburg in De jongerenafdelingen van VVD, PvdA en D66 hebben in mei hun pensioenwensen vastgelegd in een tienpuntenplan. Het moet de basis zijn voor een nieuw stelsel. Niet de sociale partners, maar de politiek moet beslissen. Tekst André de Vos Beeld Job Janssen 12 OMNI Q3 13 OMNI Q

8 Koetjes en kalfjes Pensioenwensen Pensioenwensen Koetjes en kalfjes Dat was een paar jaar geleden toch ondenkbaar. Drie jongeren die op de loungebanken van een trendy restaurant aan de Zuidas (Koetjes & Kalfjes) gezellig over pensioen discussiëren. Biertje erbij, droge witte wijn en bitterballen en vegetarische loempia s. Op de nep-koeienhuid zitten Paul Le Doux van de JOVD (jongerenafdeling VVD), Nikie van Thiel (Jonge Democraten, D66) en Arthur Karelse (MN). Het ijs wordt gebroken met de mededeling dat Van Thiel later op de avond dozen moet pakken voor de verhuizing naar de Albert Cuypstraat in Amsterdam. Lekker rustig, grapt Le Doux. Goeie move, vindt Karelse. Van Thiel (24) en Le Doux (27), beiden werkzaam bij een bank, zijn medeauteurs van het tienpuntenplan van jonge politici voor een nieuw pensioenstelsel. Karelse (33) is jurist vermogensbeheer bij MN en voorzitter van Young MN. Hij is PvdA-lid, maar niet Pensioenfondsen hebben we straks niet meer nodig betrokken bij de pensioenplannen. Karelse mag bij het voorstelrondje meteen uitleggen wat MN precies doet. Want Van Thiel en Le Doux zijn al een tijdje actief in de pensioendiscussie; de sector blijft verrassingen voor ze opleveren. Dus jullie zijn een van de partijen waaruit we straks als deelnemer kunnen kiezen, concludeert Le Doux. Want pensioenfondsen hebben we straks niet meer nodig als we één regeling voor iedereen hebben. De twee jonge politici hebben zich in het pensioenonderwerp vastgebeten. Ik vond het direct al een leuk onderwerp, zegt Van Thiel. Bovendien merk je dat je hierbij als jongere echt invloed hebt. Dat gebeurt niet vaak. Meestal word je door de partij voor de vorm geraadpleegd. Le Doux vermoedt dat dat ook te maken heeft met het leeftijdselement. Ik mocht een rapport bij Henk Kamp presenteren. Hij was echt geïnteresseerd. Fijn dat jullie er nu ook bij zijn, de ouderen zaten hier al twee jaar geleden. Terwijl ik het dossier aanvankelijk toch niet echt boeiend vond. Beweging De boel in beweging krijgen, dat is de belangrijkste reden waarom het tienpuntenplan het licht zag. Van Thiel: We discussiëren al een tijdje mee als jongeren, maar als je één coherent stuk aflevert, word je geloofwaardiger. Zeker nu het CPB dit gaat doorrekenen. Karelse heeft het plan bestudeerd. Hij ziet veel goede punten, zoals de verplichtstelling, meer transparantie en het behoud van collectieve elementen, maar hij is minder radicaal in zijn standpunt. Je hoeft het huidige stelsel niet helemaal overhoop te halen om verbeteringen door te voeren. Het grote probleem is volgens mij dat solidariteit tussen ouderen en jongeren nu alleen aan de kant van ouderen is geborgd. Als het slecht gaat, vangen jong en oud samen de klappen op. Als het goed gaat, gebruiken politiek en sociale partners de financiële ruimte voor andere zaken. Dat gaat ten koste van het pensioen van jongeren, bijvoorbeeld omdat dan bij de volgende crisis de buffers niet hoog genoeg zijn. Dat is in het verleden ook gebeurd. Sociale partners willen hun belang niet opgeven Le Doux: Ik vind vakbonden prima, maar ze moeten zich niet meer pensioenen bemoeien. Karelse: Ik ben er geen voorstander van om pensioenen over te laten aan de politiek in plaats van de sociale partners. Politieke besluiten en sociale partners zijn sterk verweven in het poldermodel. Zonder sociale partners worden de pensioenen helemaal een politieke speelbal. Consolidatie Consolidatie in de pensioensector is een van punten waar de jonge politici zich sterk voor maken. Dat vindt kan Arthur Karelse een overbodig punt. Dat hoef je niet apart te benoemen. Dat proces is al tien jaar aan de gang bij de pensioenuitvoerders. Ook het aantal pensioenfondsen in Nederland daalt snel. En, is consolidatie goedkoper?, vraagt Le Doux. Karelse: Ja. Er zijn natuurlijk schaalvoordelen verbonden aan een grotere omvang, zoals een lagere fee Precies de reden waarom wij de sociale partners eruit willen, zegt Van Thiel. Het is toch te gek dat ik lid moet zijn van een vakbond om mee te kunnen discussiëren over wat er met twintig procent van mijn salaris gebeurt. Dictatoriaal. Niet de sociale partners moeten over het pensioen beslissen, maar de politiek. Maar ja, die kijkt weer naar de sociale partners, en die willen hun belang niet opgeven. Natuurlijk niet, de beslissingsbevoegdheid over 1200 miljard euro geeft enorme macht. 14 OMNI Q3 13 OMNI Q

9 Koetjes en kalfjes Pensioenwensen Pensioenwensen Koetjes en kalfjes voor vermogensbeheer en pensioenadministratie. Pensioenfondsen kunnen profiteren door zich aan te sluiten bij de grotere pensioenuitvoerders. De jonge politici vinden solidariteit en keuzevrijheid belangrijk. Solidariteit betreft dan vooral het gedeelde langlevenrisico en het collectieve beleggen. Niet de solidariteit zoals die nu in het systeem zit. De doorsneepremie moet verdwijnen. Dat benoemen we niet expliciet, maar dat volgt automatisch uit onze voorstellen, zegt Le Doux. Van Thiel: Ik ben voor solidariteit, maar ik wil wel weten met wie, waarom en hoe. Solidariteit is in de pensioensector te vaak de mantel der liefde waarmee elke discussie wordt gesmoord. Waarom moet laag opgeleid solidair zijn met hoog opgeleid? Waarom moeten jongeren tot hun 40e meer premie betalen als ze er zelf niet meer van kunnen profiteren omdat ze zelfstandig ondernemer worden of naar een ander fonds gaan? We moeten stoppen met de overdracht van jong naar oud. Met dat laatste punt is Karelse het eens. Maar hij twijfelt aan de politieke en financiële haalbaarheid. Wat doe je bijvoorbeeld met mensen die nu rond de 40 of 50 zijn? In jullie stelsel lopen zij veel geld mis, omdat ze in het begin van hun carrière te veel premie hebben betaald. Ik ben bang dat die groep de rekening moet betalen. We moeten stoppen met de overdracht van jong naar oud Dat is een overgangsprobleem, constateert Van Thiel. Dat mag geen argument zijn tegen de principiële keuze om de doorsneepremie af te schaffen. We moeten kijken naar het einddoel en mensen daarvan overtuigen. Als je die doorsneepremie afpelt en laat zien welke mechanismen erin zitten, is toch niemand meer voor? Karelse: Ik vind het te radicaal. Dat krijg je er in het huidige politieke landschap niet door. Maar veel zal afhankelijk zijn van de hoogte van die eenmalige kosten. Ik ben benieuwd naar de doorrekening door het CPB. Le Doux: We laten in onze plannen het oude systeem langzaam leeglopen. Daar blijven we plussen en minnen om de lasten en lusten eerlijk te verdelen tussen jong en oud. De nieuwe rechten worden in het nieuwe systeem opgebouwd. Iedereen bouwt zijn eigen pensioenpotje op. Je mag zelf de beste uitvoerder kiezen. Dat stimuleert uitvoerders ook om efficiënter te werken. En het langlevenrisico wordt over alle uitvoerders uitgesmeerd, zodat er geen concurrentie komt tussen oude en jonge fondsen. Willen jullie concurrentie tussen pensioenfondsen of tussen uitvoerders?, wil Karelse weten. Mij persoonlijk maakt het niet uit, maar ik denk dat de pensioenfondsen toch graag willen blijven meepraten. Volgens Van Thiel en Le Doux is het logisch dat de concurrentie tussen uitvoerders gaat. Pensioenfondsen kunnen er tussenuit als er één eenvoudige wettelijke regeling voor pensioenen komt. Dan kun je bijvoorbeeld kiezen tussen een uitvoerder die tegen een percentage van de premie werkt, of tegen een percentage van het belegd vermogen, zegt Le Doux. Of een uitvoerder die alleen groen belegt, vult Van Thiel aan. Karelse kijkt bedenkelijk. Wordt het systeem dan niet duurder? En de keuzes een beetje hol als je heel strakke kaders gaat maken? Van Thiel: We moeten niet alleen naar de kosten kijken. Keuzevrijheid is voor ons een principieel punt. Bovendien maak ik me niet zo n zorgen over die kosten. De kosten van het stelsel zijn nu zes miljard, een half procent van het belegd vermogen. Het Deense stelsel is de helft goedkoper. Le Doux: En Nederlandse verzekeraars zeggen dat die het ook goedkoper kunnen. Laat die ook maar meedoen. Discussie Le Doux en Van Thiel zijn voorstander zijn van een radicaal nieuw systeem. Anders krijg je steeds weer dezelfde discussies terug, verklaart Le Doux. Karelse is ervan overtuigd dat een geheel nieuw stelsel niet nodig is. Ik denk dat het voornaamste De belangrijkste wijzigingen in het tienpuntenplan Algemene pensioenspaarplicht via een persoonlijke pensioenrekening, ook voor zzp ers Keuzevrijheid bij pensioenuitvoerder Een vast percentage pensioenopbouw via DC-regeling tot een maximum inkomen Vrijheid in ingangsdatum pensioen Afschaffen doorsneepremie Betere informatie over ingelegde premies en opgebouwd pensioen Lifecycle beleggen Beperkt aantal pensioenuitvoerders met mogelijk nieuwe toetreders probleem in het huidige stelsel een gebrek aan transparantie is. Pensioenfondsen moeten beter uitleggen wat ze doen, hoe de beleggingen ervoor staan, wat een deelnemer uiteindelijk krijgt. Er zitten goede onderdelen in jullie voorstellen, maar volgens mij kun je die beter in het bestaande stelsel verwerken. Ik denk hoe dan ook dat de discussie uiteindelijk niet in Nederland wordt beslecht, maar in Europa. Daar verloopt deze discussie veel sneller. Over één ding zijn de drie jongeren het helemaal eens. Dat er eindelijk volop over de pensioenen wordt gediscussieerd, is een heel goede ontwikkeling. Karelse: De maatschappelijke discussie is enorm verbeterd, mede door de gevolgen van de crisis uiteraard. Le Doux: Op tv gaat het bijna dagelijks over pensioen. Er worden snel enorme stappen gemaakt. Nog niet zo lang geleden was een verhoging van de AOW-leeftijd onbespreekbaar. Nu vindt iedereen dat vanzelfsprekend. Het is net als met de hypotheekrenteaftrek, of roken in cafés. Eerst heel veel verzet, en dan ineens de omslag. Goh, toch wel chill, als je na het stappen niet helemaal naar rook stinkt. De pensioenwereld kan helemaal niet onder deze discussie uit, zegt Van Thiel. De ontwikkelingen gaan door. Steeds meer bedrijven stappen naar verzekeraars. Wil je dat? Wij vinden het pensioenstelsel toch wel zo belangrijk, dat we denken dat er een betere oplossing mogelijk moet zijn. In het begin werden onze meningen nogal eens verkeerd geïnterpreteerd, al dan niet bewust. En probeerden mensen ons met ingewikkelde berekeningen en termen te overdonderen. Dat is voorbij. Langlevenrisico wordt collectief over alle uitvoerders verdeeld Geen aantasting bestaande rechten Le Doux: We hoeven niet direct een nieuw stelsel. We planten het zaadje voor over vijf jaar, als de volgende stelselwijziging noodzakelijk blijkt. Want de problemen worden nu niet echt opgelost. Maar het moet ook niet te lang duren. Lachend: Straks ben ik zo oud dat ik vanzelf voor dit stelsel ben. De glazen zijn leeg, de hapjes op, en Van Thiel moet dozen inpakken. Maar eerst nóg een overlegje over pensioenen. Want er moet een mening worden gevormd over het nieuwe FTK. 16 OMNI Q3 13 OMNI Q

10 Achtergrond ZZP ers ZZP ers Achtergrond Zelfstandige met / zonder pensioen Zzp ers worden nogal eens zelfstandigen zonder pensioen genoemd. Hoe terecht is dat? En zijn er wel genoeg mogelijkheden voor de groeiende groep zelfstandigen om pensioen op te bouwen? Freelance redacteur Hans-Maarten Dagelet over de worsteling van een zzp er met zijn oude dag. HH/Joost van den Broek je er al over nagedacht of je nog FOR wil reserveren? De vraag kwam Heb begin vorig jaar van mijn boekhouder. Hij had net het concept van mijn belastingaangifte voor mijn eerste echte jaar als zelfstandige zonder personeel (zzp) - g d. Ik had nog nooit van de FOR gehoord, laat staan erover nagedacht, schreef ik eerlijk terug. FOR bleek te staan voor Fiscale Oudedagsreserve, een belastingtechnische voorziening voor ondernemers om te sparen voor het pensioen. Nog maar net gewend aan het idee dat ik facturen moest sturen om mijn rekeningen te kunnen betalen, realiseerde ik me dat ook mijn pensioenopbouw niet meer vanzelf ging. Je moet zeker iets regelen voor je oude dag, drukte mijn financiële man me op het hart. Pensioenopbouw was niet het eerste waar ik aan dacht toen ik een paar jaar geleden de Kamer van Koophandel verliet als directeur/ eigenaar van een eenmanszaak. En daarin ben ik geen uitzondering. Uit enquêtes van onderzoeksinstituut Panteia/EIM blijkt dat de helft van de zzp ers geen pensioen opbouwt. Bij werknemers is dat percentage zeker minder dan 10 procent. Dat komt natuurlijk omdat mensen in loondienst meestal automatisch en verplicht aangesloten zijn bij een pensioenfonds. Zelfstandigen moeten hun aanvullend pensioen zelf regelen en schuiven dat, zo valt te lezen in verschillende rapporten, om allerlei redenen voor zich uit. Veel genoemd: pensioenopbouw is te duur, de producten zijn te ingewikkeld, de oude dag is een zorg voor later en ik stop toch nooit met werken. Het zijn geluiden die ik vaker hoor van collega-zzp ers, al dan niet gevolgd door een diepe zucht. Maar ik ken ook andere verhalen. Ik schrijf jaarlijks gewoon het maximale wat ik fiscaal gunstig voor mijn pensioen kan sparen weg, vertrouwde een zelfstandige projectmanager me onlangs toe. De bevriende projectmanager doelde op de eerder genoemde FOR. Daarmee kan een ondernemer zijn belastingplicht over een bepaald bedrag verleggen tot na het pensioen. Volgens cijfers van Panteia/EIM maakt zo n 18 procent van de zzp ers die pensioen opbouwen gebruik van de FOR. Mijn boekhouder legde me uit dat deze uitgestelde belastingheffing vooral gunstig is voor zelfstandigen die nu in het hoogste belastingtarief vallen. Niks voor mij dus. Maar wat dan wel? Zelfstandigen die eerder in loondienst waren, kunnen hun pensioenopbouw in sommige gevallen tien jaar fiscaal aftrekbaar voortzetten bij het fonds van hun vorige werkgever. Voorwaarde is wel dat de betreffende pensioenuitvoerder die mogelijkheid biedt en dat alles geregeld is voordat het dienstverband eindigt. Ook zijn er sectoren en beroepen waar ondernemers verplicht meedoen aan een beroepspensioenfonds, zoals huis- en dierenartsen, notarissen, schilders en stukadoors. Naar schatting 18 procent van de zzp ers die aan pensioenbouw doen, is aangesloten bij een pensioenfonds. Voor mij is doorsparen bij mijn oude fonds nooit een optie geweest. Tegen de tijd dat ik me van die mogelijkheid bewust werd, stond ik bij het Pensioenfonds Grafische Bedrijven al lang en breed in de slaapstand. Overigens is het voortzetten van de oude pensioenregeling voor zover bekend ook bij andere zzp ers weinig populair. Ex-werknemers die zelfstandig verder gaan, schrikken nogal eens van de premie, omdat zij het voormalige werkgeversdeel zelf moeten gaan betalen. Een andere optie is een lijfrenteverzekering. Zo n 30 procent van de eenpitters die iets aan 18 OMNI Q3 13 OMNI Q

11 Achtergrond ZZP ers Wouter Pelser VISIE Sparen Bijna de helft van de zzp ers die aan pensioenopbouw doen, zet geld op een spaarrekening HH/Bert Spiertz zelfstandigen met afgunst naar werknemers, die ondanks alle perikelen rond pensioenfondsen over het algemeen op een hoger pensioen kunnen rekenen. Volgens arbeidssocioloog Fabian Dekker, die de zelfstandigen zonder personeel in kaart bracht in het boek En toen waren er zzp ers, is de slechte pensioensituatie van zzp ers op termijn een serieus probleem. Hij wijst er daarbij op dat als een zzp er onverhoopt een beroep moet doen op een bijstandsregeling, hij eerst zijn pensioengeld moet aanspreken. Dekker pleit daarom voor een specifieke een vrijwillige pensioenvoorziening voor zzp ers. Een regeling die bovendien niet onder de vermogenstoets valt. Column De faciliterende overheid én de markt Wouter Pelser Directeur fiduciair management pensioenopbouw doen, spaart op die manier. Hoewel fiscaal aantrekkelijk, wordt mij deze optie van meerdere kanten afgeraden. Vooral gunstig voor de verzekeraars die de polissen verkopen, klinkt het dan. Of simpelweg: wanproduct. Veel populairder onder zelfstandigen is het dan ook om zelf te sparen. Bijna de helft van de zzp ers die aan pensioenopbouw doen, zet geld op een spaarrekening voor de oude dag. Een sterk opkomende variant daarbij is banksparen, dat geldt als een transparant en eenvoudig alternatief voor de lijfrenteverzekering, inclusief vergelijkbare fiscale voordelen. Je kan per jaar zelf bepalen hoeveel geld je wegzet, schetste de medewerker van ABN Amro door wie ik me liet voorlichten over banksparen de voordelen. De rente is voor een bepaalde periode vast te zetten en ook beleggen behoort tot de mogelijkheden. Dat laatste raadde de private banker overigens af. Het gaat toch om je pensioen. Zo bezien is er dus keuze genoeg om als zzp er iets aan je pensioen te doen. Toch kijken veel Staatssecretaris Klijnsma van Sociale Zaken heeft zich al bereid getoond maatregelen te treffen die het opeten van pensioengelden door zzp ers die bijstand nodig hebben, moeten voorkomen. Ze praat momenteel met verschillende zelfstandigenorganisaties om te komen tot een collectieve pensioenregeling voor zzp ers. In welke pijler van het pensioenstelsel die zal vallen, is nog volop onderwerp van discussie. Wat we willen is een collectieve, vrijwillige en transparante regeling, die goed geborgd is en waarbij zzp ers kunnen meebeslissen, zegt Linde Gonggrijp, die als directeur van FNV Zelfstandigen deelneemt aan de gesprekken. Er gebeurt momenteel zo veel in pensioenland dat het moeilijk te voorspellen is waar we precies op uit gaan komen, maar ik merk goede wil bij de staatssecretaris om eruit te komen. Naar verwachting komt Klijnsma in oktober met een voorstel. Mocht het zzp-pensioenfonds er komen, dan ben ik zeker geïnteresseerd. Tot die tijd spaar ik zelf. Niet via banksparen, want de voordelen daarvan wegen voor mij voorlopig niet op tegen het grootste nadeel: het geld staat tot het pensioen vast. Met een gewone spaarrekening kan ik veel makkelijker bij mijn spaargeld, wat best handig is als pensioen en buffer één en dezelfde pot zijn. De lage rente neem ik voorlopig op de koop toe. Wat deze methode wel vergt is discipline, zo werd ik gewaarschuwd. Want vrijwillig 15 tot 20 procent van het bruto inkomen opzij zetten voor later, is best veel. Zeker als het pensioen nog ver is. En je eigenlijk toch niet van plan bent ooit te stoppen met werken. Wereldwijd zie je dat de vraag leeft in welke mate beheerd pensioenvermogen ook ten goede komt aan de eigen economie. Het pensioen moet immers uiteindelijk in een gezonde en goeddraaiende thuismarkt kunnen worden genoten. Elk deelnemer die premie betaalt zal het er wel mee eens zijn dat een goed en verantwoord rendement altijd voorop staat. Maar zijn er binnen die randvoorwaarde mogelijkheden om toch een bijdrage te leveren en hoe maken pensioenfondsen dit voor de deelnemers inzichtelijk? Die vragen zijn legitiem. Het grote Amerikaanse pensioenfonds CalPERS van de ambtenaren van de staat Californië gaat daar goed mee om. Al enkele jaren brengt zij een verslag uit, CalPERS for California, waarin zij uitlegt welke investeringen zij doet binnen de staatsgrenzen en hoe deze bijdragen aan lokale banen, infrastructuur en groeimogelijkheden voor het bedrijfsleven. Het fonds doet dit op eigen initiatief vanuit de wens transparant te zijn en rekenschap af te leggen aan haar deelnemers. Zij investeert momenteel ruim 20 miljard dollar in Californië, waarmee anderhalf miljoen banen ondersteund worden. Het is een voorbeeld van communicatie voor Nederland; ook hier wordt de vraag wat ons pensioenvermogen bijdraagt aan de Nederlandse economie steeds vaker gesteld. Wat daarbij meespeelt is dat banken in de toekomst een beperktere rol in de financiering van de Nederlandse economie kunnen innemen. Dit is onder andere het gevolg van de balanssanering die zij doorvoeren en de eisen van nieuwe regelgeving. Van de overheid is op het gebied van financiering ter stimulering van de groei een beperkte rol te verwachten tegen de achtergrond van de recessie. Pensioenfondsen kunnen deze leemte opvullen en zijn hiertoe onder voorwaarden bereid. Ook vanuit de politiek en maatschappij is er druk om meer in Nederland te investeren. Pensioenfondsen kunnen deze Goed communiceren over de werkelijke bijdrage aan economie situatie omarmen en de goede beleggingskansen opzoeken die met het deels wegvallen van de traditionele financiers ontstaan. Nieuwe Nederlandse pensioenbeleggingen kunnen worden verricht via twee kanalen. De pensioenwereld onderzoekt zelfstandig beleggingsmogelijkheden in de markt. Daarnaast zitten zij met de politiek en andere institutionele beleggers bijeen om via de overlegtafel investeringen in Nederland tot stand te brengen. Beide kanalen zijn kansrijk. De meeste aandacht lijkt uit te gaan naar het laatste kanaal. Toch worden er juist ook concrete resultaten geboekt via het marktspel zelf. Kijk naar het Pensioenfonds Metaal en Techniek, dat aankondigde voor 300 miljoen euro nieuwe huurwoningen in Nederland te gaan bouwen en te investeren in verduurzaming van haar bestaande Nederlands vastgoed. Naast het geloof dat dit een goede pensioenbelegging is, gaf het fonds aan dat dit ruim 2000 mensen in onder andere de bouw en de installatiesector van werk voorziet. En zo zijn er verschillende voorbeelden bij andere pensioenfondsen die het op eigen kracht doen. De wens van de Nederlandse overheid dat pensioenfondsen meer investeren in eigen land dringt door tot aan de bestuurstafels van pensioenfondsen, en stimuleert het onderlinge overleg. Toch zou ik ervoor willen pleiten dat er in de media en politiek ook meer aandacht uitgaat - ook in deze tijd rondom Prinsjesdag - naar de Nederlandse beleggingsinitiatieven die pensioenfondsen zelfstandig doen. Geregeld is het politieke overleg gewoonweg niet de geëigende manier om successen tot stand te brengen, en doet de markt haar eigen werk. En in navolging van het Californische voorbeeld is het zaak dat politiek én pensioenwereld doen goed blijven combineren met communiceren over de werkelijke bijdrage aan de lokale werkgelegenheid en economie. 20 OMNI Q3 13 OMNI Q

12 DOSSIER Nieuw pensioencontract Nieuw pensioencontract DOSSIER Niet een-twee-drie gedaan Naar een nieuw pensioencontract Tekst Ruben Langenhuizen Onze pensioensector staat voor de belangrijkste veranderingen sinds tientallen jaren op het gebied van financiën, administratie, vermogensbeheer, communicatie en governance. We zetten de wijzigingen op een rijtje. Om ons stelsel toekomst bestendig te maken, wordt nieuwe wet- en regelgeving voorbereid of is deze al ingevoerd. Het gaat om de volgende drie grote wetswijzigingen. De eerste is de invoering van de Wet Verhoging AOW- en pensioenrichtleeftijd (Wet VAP). Deze wet regelt de verhoging van de pensioenrichtleeftijd naar 67 jaar. Een tweede aanpassing betreft de Wet versterking bestuur pensioenfondsen. Deze wet - die onlangs van kracht werd - moet ervoor zorgen dat pensioenfondsbesturen meer in control zijn. De derde grote verandering die op onze pensioensector afkomt en waarvan we het meest gaan merken, is de Pensioenwet en het bijbehorend Financieel Toetsingskader (FTK). Als gevolg van de wijziging van deze wet, kunnen pensioenfondsen voortaan kiezen voor een reëel of een nominaal pensioencontract. 1. Wet Verhoging AOWen pensioenrechtleeftijd (Wet VAP) Op 1 januari 2013 trad de Wet Verhoging AOW- en pensioenrichtleeftijd in werking. Dat betekent dat de AOW-leeftijd vanaf 1 januari 2013 steeds stapsgewijs wordt verhoogd, totdat die 66 jaar is in 2019 en 67 jaar in De AOW-leeftijd gaat in de loop van de jaren telkens op 1 januari omhoog, met steeds grotere stappen. Vanaf 2024 wordt de AOW-leeftijd gekoppeld aan de levensverwachting. Daarnaast veranderen de fiscale regels voor het aanvullend pensioen. De fiscale regels voor het aanvullend pensioen worden als gevolg van de verhoging van de AOW-leeftijd ook gewijzigd. Opgebouwde pensioenrechten blijven intact. Vanaf 2014 gaat het nieuwe regime in waarbij de pensioenrichtleeftijd in één keer wordt verhoogd naar 67. Werkenden die zijn aangesloten bij een pensioenfonds bouwen vanaf dat moment per jaar minder nieuwe rechten op. Voor mensen die op 1 januari 2013 deelnemen aan een VUT- of prepensioenregeling en zich niet hebben kunnen voorbereiden op de verhoging van de AOW-leeftijd is er een overbruggingsregeling. De regeling geldt alleen voor deelnemers met een inkomen tot twee keer het wettelijk minimumloon voor alleenstaanden en drie keer het wettelijk minimumloon voor paren. Daarnaast is er een vermogenstoets. In het regeerakkoord dat VVD en PvdA in 2012 overeen kwamen, is een versnelde verhoging van de AOW-leeftijd na 2015 opgenomen. Dit voorstel is nog niet aangenomen door de Tweede Kamer. De AOW-leeftijd gaat in de loop van de jaren telkens op 1 januari omhoog, met steeds grotere stappen. Onderstaande tabel geeft het effect van de verhoging op de AOW-leeftijd tot 2019 aan: Hoe snel wordt de AOW-leeftijd verhoogd? mnd mnd mnd mnd mnd mnd mnd mnd mnd mnd mnd mnd mnd 66 jaar mnd mnd mnd mnd mnd mnd mnd jaar gekoppeld aan levensverwachting HH/Jan Boeve 2. Wet versterking bestuur pensioenfondsen Op 7 augustus trad de Wet versterking bestuur pensioenfondsen in werking. Deze wet is erop gericht dat het pensioenfondsbestuur meer in control kan zijn, zodat het goed kan bijsturen en corrigeren indien nodig. De wet kent als het gaat om de invoering van nieuwe bestuursmodellen géén overgangster mijn. Dit onderdeel van de Wet treedt namelijk uitgesteld in werking, per 1 juli Met ingang van 1 juli 2014 moeten de aangepaste bestuursmodellen in werking treden én operationeel zijn. Pensioenfondsen kunnen dus niet gefaseerd over naar één van de nieuwe bestuursmodellen. 22 OMNI Q3 13 OMNI Q

13 DOSSIER Nieuw pensioencontract Nieuw pensioencontract DOSSIER Raymond van Hattem over de nieuwe regeling van Rabobank Draagvlak is voor Rabobank belangrijk Naar een nieuw FTK Huidige FTK FTK Nominaal FTK Reëel Tot voor kort kende Rabobank een goudgerande pensioenregeling. Maar diverse redenen noopten de bank om te kijken naar een alternatief dat meer toekomstbestendig zou zijn. Directeur HR Beleid Raymond van Hattem noemt de belangrijkste: In eerste instantie ging het vooral om verplichtingen waar we in het kader van IFRS aan moesten voldoen. Voor onze oude pensioenregeling moest een voorziening worden opgenomen op de balans, wat we ongewenst vonden vooral om de schommelingen die daardoor ontstonden in het resultaat. Later zijn daar nog twee redenen bijgekomen: de gewijzigde wetgeving, met onder andere een lagere pensioenopbouw en een hogere pensioenrichtleeftijd. En ten slotte de hoge kosten. Die wilden we omlaag brengen. Van Hattem constateert tevreden dat Rabobank met de nieuwe regeling voor al deze punten goede oplossingen heeft gevonden. Hij schetst kernachtig de hoofdlijnen: Het is een CDC-regeling, ofwel een collectieve beschikbare premieregeling. De regeling maximeert de premiekosten voor de werkgever en voorkomt daarmee boekhoudkundige risico s voor de bank. Het pensioenopbouwpercentage gaat van 2,25 naar 2 procent, waarbij twee jaar langer, tot de nieuwe pensioenrichtleeftijd van 67 jaar, pensioen wordt opgebouwd. Indexatie vindt plaats op basis van prijsinflatie en is voorwaardelijk, afhankelijk van de financiële positie van het pensioenfonds. We hebben verder een aantal afspraken gemaakt die de hogere risico s voor de deelnemers wat beperken. De nieuwe pensioenregeling maakt deel uit van de cao-afspraken en geldt met terugwerkende kracht vanaf 1 januari van dit jaar. Voor 2013 gelden daarbij overgangsbepalingen. Juist omdat medewerkers te maken krijgen met grotere onzekerheden, is heel zorgvuldig gecommuniceerd, vertelt Van Hattem. Al vanaf het najaar van 2011 hebben we gepraat in een overleggroep bestaande uit vakbondsbestuurders en vertegenwoordigers uit de deelnemersraad, uit de ondernemingsraad en van de gepensioneerden. Eerst hebben we gesproken over de IFRS-problematiek, later over de inhoud van een nieuwe regeling. Insteek was om draagvlak te creëren. Met vallen en opstaan is dat gelukt. Waarmee overigens de communicatie nog niet is afgerond. In het najaar organiseren we medewerkersbijeenkomsten. Net als andere medewerkers wordt ook Van Hattem getroffen door de nieuwe regeling. Het blijft natuurlijk een nette regeling. Maar nieuwe eisen door het nieuwe financieel toetsings kader kunnen indexatie bemoeilijken. Mensen zullen moeten overwegen of ze daarvoor willen bijsparen. Dat geldt ook voor mij ja. Ik heb nogal wat carrièrestappen gemaakt; ik ga er zeker op achteruit als ik stop met werken. Een levensloopregeling heb ik al. Over een aanvullend spaarpotje ga ik nog nadenken. Waar worden de pensioen- Risicovrije rente Risicovrije rente (rts) + Risicovrije rente (rts) + verplichtingen op gebaseerd? Rentetermijnstructuur (rts) ultimate forward rate (ufr) ultimate forward rate (ufr) + + ultimate forward rate (ufr) indexatieafslag + risico-opslag Norm dekkingsgraad Zekerheidsbuffer van ca. 20% Zekerheidsbuffer van ca. 25% Dekkingsgraad is direct na (o.b.v. zekerheidsmaat 97,5%) (o.b.v. zekerheidsmaat 97,5%) toepassing aanpassings- Dekkingsgraad nodig voor mechanisme 101% reëel volledige indexatie: ongeveer 130% bij prijsindexatie) Aanpassingsmechanisme Onder 105% nominale dekkings- Onder 105% nominale Aanpassingsmechanisme graad, dan hersteltermijn van dekkingsgraad, dan kortingen voor financiële schokken met maximaal 3 jaar; over maximaal 3 jaar; een spreidingsperiode van Tussen 105% nominale dekkings- Boven 105% nominale minimaal 3 en maximaal 10 jaar graad en zekerheidsbuffer, dan maximaal 15 jaar nominale dekkingsgraad, maximaal 15 jaar voor herstel vereist eigen vermogen Pensioenverplichtingen Nominale technische Nominale technische Reële technische voorzieningen voorzieningen voorzieningen (inclusief verwachte indexatie) 3. Pensioenwet en de Wet verplichte deelneming in een bedrijfstakpensioenfonds Formeel hebben we het over het aanpassen van de Pensioenwet en de Wet verplichte deelneming in een bedrijfstakpensioenfonds 2000 in verband met invoering van de reële ambitieovereenkomst en aanpassing van het financieel toetsingskader (Wet invoering reële ambitieovereenkomst). Een hele mond vol, maar het wil zeggen dat pensioenfondsen in plaats van een nominaal contract kunnen kiezen voor een reëel pensioencontract. Er is een nieuw Financieel Toetsingskader (FTK) opgesteld waar beide contracten onder gaan vallen. Dit FTK is het onderdeel van de Pensioenwet waarin de wettelijke financiële eisen aan pensioenfondsen zijn vastgelegd. Het is nog onzeker of de de nieuwe nominale en reële contracten ook werkelijk ingevoerd zullen gaan worden, of dat er uiteindelijk gekozen zal worden voor een variant die tussen beide contracten in ligt. De kern van het verschil tussen nominaal en reëel is: bij nominaal weet je wat je hebt en is indexatie voorwaardelijk. Bij reëel is indexatie verplicht. In de praktijk ligt het genuanceerder, omdat je ook in een nominaal contract kunt korten. En in een reëel contract kun je indexeren maar ook korten, alleen dan in kleinere stapjes. Over het algemeen wordt aangenomen dat een reëel contract iets meer uitnodigt tot het nemen van risico.» Voorwaardelijk Bij nominaal weet je wat je hebt en is indexatie voorwaardelijk. Bij reëel is indexatie verplicht 24 OMNI Q3 13 OMNI Q

14 DOSSIER Nieuw pensioencontract Nieuw pensioencontract DOSSIER» Hoe verandert het beleggingsbeleid? Pensioenfondsen kunnen hun beleggingen op zeer diverse manieren vormgeven. De twee extremen daarbij zijn aan de ene kant volledig risicovrij (alle beschikbare pensioengelden worden in beleggingen gestoken waar (bijna) geen risico aan verbonden is), en aan de andere kant volledig risicodragend (alle beschikbare pensioengelden worden in beleggingen gestoken die veel risico met zich meebrengen). In de praktijk kiezen vrijwel alle pensioenfondsen voor een tussenvorm, waarbij een deel van het pensioengeld risicovrij en een deel risicodragend belegd wordt. Het fundamentele principe achter beleggen is dat risico beloond moet worden. Een investeerder in een risicovol beleggingsproduct doet dit alleen maar als de verwachte opbrengst hoger is dan de opbrengst op een risicovrije belegging. Hoe hoger het risico, hoe hoger de beloning voor het nemen van dat risico. Bij het inrichten van de beleggingsportefeuille is de vraag voor een pensioenfondsbestuur dus: welke rendementsbehoefte heeft het fonds om de beloofde pensioenen uit te kunnen betalen, en hoeveel risico s wil het fonds nemen? Maar ook: wat de voorwaarden zijn als je risico wilt nemen? Welke buffers moet je dan aanhouden? En leveren de nieuwe regels (zoals de gehanteerde rekenrente voor het berekenen van de verplichtingen) geen prikkels op om extra risico te nemen? En als je risico neemt of juist alle risico s afdekt, wie profiteren daar dan meer van; jongeren of gepensioneerden? Gaan pensioenfondsen zich bewust rijk rekenen of bewust arm rekenen? Verandert het opbouwpercentage? Prikkels Leveren de nieuwe regels geen prikkels op om extra risico te nemen? De mogelijkheden om aanvullend pensioen op te bouwen (als aanvulling op de AOW), worden verder beperkt. Per 2015 worden de opbouwpercentages mogelijk verder verlaagd. Het opbouwpercentage is het percentage van het huidige loon minus de franchise dat een deelnemer aan het pensioenfonds jaarlijks aan pensioenuitkeringen zal ontvangen. Tegenover het opbouwpercentage staat de ingelegde premie. De pensioenwet stelt eisen aan de premie, die in principe kostendekkend moet zijn. Dat wil zeggen: hoe hoger het opbouwpercentage, hoe hoger de premie ook moet zijn. Momenteel is voor middelloonregelingen het maximaal toegestane opbouwpercentage 2,25%. Er ligt een wetsvoorstel in de Eerste Kamer dat dit opbouwpercentage gaat beperken naar 1,75% vanaf 1 januari In principe betekent een lager opbouwpercentage ook een lagere premie, maar omdat de rekenregels voor de premiestelling ook gaan wijzigen per 1 januari 2015 is het niet helemaal duidelijk wat het totaaleffect is. Wat gaan we doen? Alle pensioenfondsen zullen zich de komende periode moeten voorbereiden op een contractaanpassing per 1 januari 2015, zowel als zij onder het nieuwe financieel toetsingskader (ftk) het nominale pensioencontract blijven hanteren als wanneer zij overstappen naar het reële contract wordt daarbij gezien als een overgangsjaar, waarin pensioenfondsbesturen, eventueel in overleg met toezichthouders en eigen toezichtsorganen (deelnemersraden), een nieuwe regeling opstellen. Tijdsplanning en samenloop Pensioenwet WETGEVING Opstellen wet Consultatie wet Aanvraag/Advies RVS Behandeling Tweede Kamer Behandeling Eerste Kamer Wet van kracht Toezichtskader Invaar-experiment Concept handleiding INVAAREXPERIMENT Consultatie handleiding Verwerken in wetsvoorstel jan 2013 april 2013 juli 2013 okt 2013 jan 2014 april 2014 juli 2014 okt 2014 jan 2015 april 2015 Pro-actieve analyse PENSIOENFONDSEN Beoordelen voorstel sociale partners Besluitvorming sociale partners en pensioenfonds Implementatie PROJECT AFM/DNB EDUCATIE NORM OVERDRAGEN HANDHAVING 26 OMNI Q3 13 OMNI Q

15 DOSSIER Nieuw pensioencontract Loremipsum Curaçao Loremipsum visie Joost van Stiphout heeft geen zorgen over later Vertrouwen in nieuwe regeling Achmea Sophie Eekman Het duurt nog wel even voordat Joost van Stiphout (28) met pensioen gaat. Toch heeft het onderwerp wel degelijk zijn interesse. Wat wil je ook, als werknemer bij een financiële instelling. Ik volg wat landelijk speelt. En lees uiteraard de berichtgeving binnen Achmea. Die is prima in orde. We krijgen informatie per post, mail en intranet en worden voortdurend op de hoogte gehouden. Als projectleider WIA Claims bij verzekeraar Achmea krijgt Van Stiphout net als zijn collega s te maken met een nieuwe pensioenregeling. Die start op 1 januari 2014 als onderdeel van de nieuwe cao en verandert van een middelloonregeling in een collectieve beschikbare premieregeling. Onze eigen bijdrage in de pensioenpremie gaat omlaag, vertelt Van Stiphout. De premie was 6% en verandert nu in 4%. Daarnaast vindt binnen de nieuwe cao geen structurele loonsverhoging plaats. Maar daar staat dan weer een eenmalige compensatie tegenover. De nieuwe regeling van Achmea is het gevolg van de laatste IFRS-regels, die binnen de huidige regeling voor minder zekerheid op de balans zorgen. Ook speelt de wettelijke verlaging van het opbouwpercentage uiteraard een rol. Net als de verhoging van de pensioenleeftijd naar 67 jaar. Iets waar Van Stiphout geen moeite mee heeft. De gevolgen van de vergrijzing en de crisis; we hebben er allemaal mee te maken. Zorgen over later zijn er in elk geval niet. Voorspellen is lastig en niemand weet hoeveel risico we nu lopen. Maar ik geloof gewoon niet dat ik straks niets meer heb. Dat vertrouwen heerst ook bij mijn collega s. Met de nieuwe regeling betaalt de werkgever een vaste pensioenpremie en komt het beleggingsrisico bij de werknemer. Met risico s nemen is op zich niets mis, meent Van Stiphout. Waar het mij om gaat, is dat je die risico s naar je eigen hand kunt zetten. Dat je zelf de juiste inschatting kunt maken en voldoende kennis hebt om zelf risico s zo veel mogelijk te elimineren. Zo is bijsparen nu voor mij niet aan de orde. Maar zou ik daarmee beginnen, dan ga ik me eerst goed in dat onderwerp verdiepen. Curaçao heeft er in 2013 een nieuw woord bijgekregen: penshonada. Het is een creatieve verbastering van het woord penshonado, dat staat voor gepensioneerde. Maar na twee recente bezuinigingsoperaties houdt de gepensioneerde op Curaçao volgens de critici niets meer over van zijn of haar maandelijkse uitkering. Vandaar penshonada; nada staat voor helemaal niets Op Curaçao is in 2013 de leeftijd waarop mensen een staatspensioen krijgen in één klap verhoogd van 60 naar 65 jaar. De verhoging was onderdeel van een bezuinigingsoperatie waarvoor eind 2012 een kabinet van deskundigen na een roerige politieke periode werd aangesteld. Zij moesten de beslissing nemen om de leeftijd te verhogen. Iets wat over de hele wereld gebeurt en wat in diverse rapporten aan de overheid al vanaf 1993 wordt geadviseerd. Alleen door geen enkele regering was gedaan. Totdat minister van Financiën José Jardim het eind oktober 2012 kernachtig samenvatte: Als we niet snel een pakket maatregelen nemen, hebben we binnenkort geen geld meer over om de ambtenarensalarissen te betalen. Een verhoging van 60 naar 65 jaar voor de betaling van de AOV was het Column Penshonada Oscar van Dam Correspondent in Curaçao gevolg. Een dergelijk pensioen op Curaçao bedraagt, omgerekend, minder dan 400 euro. Ter vergelijking: dat is zo n 75 procent van het maandsalaris van iemand met een 40-urige werkweek voor een minimumloon. In het bezuinigingspakket van Jardim zat nog een troef: aanpakken van de hoge kosten van de gezondheidszorg. Dat gebeurde onder andere door mensen te laten betalen voor de basisverzekering ziektekosten. Iedereen moet daar aan bijdragen met 2, 3, 6 of 9 procent. Alleen de gepensioneerden met iets meer: 10 procent van hun inkomen. En dat heeft veel kwaad bloed gezet. Demonstraties, manifestaties en een bonte club aan vertegenwoordigers van ouderenbonden die klagen over de in hun ogen belachelijke verhoging. Ter verdediging van de regering: bij de invoering van het nieuwe verzekeringsstelsel werd direct reparatiewetgeving aangekondigd, om de ergste noden te lichten. Zo draaide de regering al snel de beslissing terug om kosten voor de oogarts en tandarts op rekening van de gepensioneerden te laten vallen. Degenen die niet meer dan een basispensioen ontvangen dus zonder aanvullend Dit jaar is de staatspensioenleeftijd verhoogd van 60 naar 65 jaar pensioen behouden de gratis tanden en bril. Iedereen die zelf, of waarvoor de werkgever, heeft gespaard in het verleden voor een aanvullend pensioen moet het zelf betalen. En dat is volgens de critici extra discriminatie voor de gepensioneerden. De gepensioneerde wordt van alle kanten getroffen en gebruikt als een melkkoe zonder economische waarde, zo omschrijft een 58-jarige oud-minister de situatie. Dat van die economische waarde ligt gevoelig en gaat uit van de gedachte dat de regering er niet wakker van zal liggen als gepensioneerden de straat op gaan en gaan staken. Ze werken toch niet, zo is de gedachte. Vandaar dat alles er op wijst dat de woede van de gepensioneerden zich binnenkort zal bundelen tot de vorming van de allereerste ouderenpartij van de Antillen. Want dan heb je wel macht in handen. En met aan het hoofd daarvan, de eerder genoemde oud-minister. Momenteel is ze onafhankelijk parlementariër, maar haar grootste kracht ligt in haar naam, die uitstekend past bij een partij die opkomt voor een rechtvaardig pensioen en een onbekommerde oude dag. De oud-minister heet namelijk Leeflang. Omayra Leeflang. Naar eigen zeggen zien veel Curaçaose ouderen in haar hun redding. En anders biedt haar achternaam toch nog wat hoop.. 28 OMNI Q3 13 OMNI Q

16 Europa Wet- en regelgeving Wet- en regelgeving Europa Europa spreekt een woordje mee Het kabinet sleutelt op veel gebieden aan de regelgeving voor pensioenfondsen. Maar we kunnen er niet aan voorbijgaan dat de EU ook het nodige in de melk heeft te brokkelen. In dit artikel zetten we de belangrijkste Europese pensioengerelateerde weten regelgeving op een rijtje, de ontwikkelingen die spelen en de gevolgen voor de Nederlandse pensioenen. Tekst Gerhard Sluiter Eisen in IORP De Europese richtlijn voor pensioenfondsen - de IORP (Institution for Occupational Retirement Provision) richtlijn - is een heel belangrijke. In de richtlijn staan de eisen die vanuit de EU gesteld worden aan pensioenfondsen. Dat gaat om zaken als toezicht, kapitaalseisen, beleggingsbeleid en de inrichting van het risicomanagement. De richtlijn dateert uit 2003 en is vrij summier. Het gaat om minimumeisen waar onze pensioenfondsen ruimschoots aan voldoen. Geen reden om voldaan achterover te leunen overigens, want de Europese Commissie is al een paar jaar bezig met een herziening van de richtlijn. De gedachte leeft dat we naar meer harmonisatie op pensioengebied toe moeten groeien. Bovendien ziet de Europese Commissie graag een level playing field op de Europese interne markt. Dit najaar komt de Commissie met een herzieningsvoorstel. De lat komt hoger te liggen voor zaken als transparantie en communicatie richting de deelnemers, governance en risicomanagement. Nederland heeft op deze gebieden al behoorlijk aan de weg getimmerd, dus de pensioenfondsen verwachten dat de impact voor hen niet al te groot zal zijn. In de herziene richtlijn zijn nog - geen zwaardere kapitaalseisen geformuleerd. In het najaar van 2012 heeft Nederland de Nederlandse pensioenfondsen en DNB - samen met zes andere landen meegedaan aan een impactstudie waarbij alle zekerheidsmechanismen en sturingsmechanismen van een pensioenfonds op basis van optiewaardering op de balans werden gezet. Daar bleken zoveel haken en ogen aan te zitten dat de Europese Commissie heeft besloten hiernaar verder onderzoek te doen. Waarschijnlijk duurt dat nog wel een paar jaar. Maar dat neemt niet weg dat de Commissie die kapitaalseisen later wel aan de IORP-richtlijn wil toevoegen. Bijdragen met FTT De Europese Commissie en het Europees Parlement zijn van mening dat de financiële sector meer moet bijdragen aan het herstel na de financiële crisis. Daarom heeft de Commissie in 2011 een voorstel gepubliceerd voor invoering van een belasting op transacties van financiële instrumenten als aandelen, obligaties en derivaten: de FTT ofwel Financial Transaction Tax. Nadat bleek dat er EU-breed geen akkoord mogelijk was over een FTT met 27 lidstaten, heeft een kerngroep van 11 lidstaten, waaronder Frankrijk en Duitsland, een verzoek ingediend bij de Europese Commissie om verder te gaan met de invoering. Nederland behoort momenteel niet tot die 11 landen, omdat tot op heden niet aan de Nederlandse voorwaarde voor deelname is voldaan, namelijk dat pensioenfondsen worden uitgezonderd van de FTT. De onderhandelingen tussen de overige deelnemende lidstaten zijn nog gaande. Als er voor eind 2013 instemming is van de 11 landen, kan de FTT in de tweede helft van 2014 in werking treden. Pensioenfondsen horen dus bij de financiële instellingen die de FTT zouden moeten opbrengen. Gezien de grootte van onze fondsen, en dus van de transacties, is dat voor de Nederlandse pensioensector een slechte zaak. Maar het is lastig om hiertegen te lobbyen omdat Nederland niet bij de 11 landen hoort die de FTT op voorhand omarmen, en die dus onderhandelen over de invoering. Als Nederland niet meedoet, moeten de Nederlandse pensioenfondsen toch belasting betalen, bijvoorbeeld over transacties met Duitsland en handel in Duitse aandelen. Mocht Nederland besluiten alsnog mee te doen dan moet ook over transacties van Nederlandse financiële instrumenten FTT worden betaald. Groenboek LTI uit In het voorjaar heeft de Europese Commissie een Groenboek LTI (Long-Term Investment) gepubliceerd. Met het Groenboek wil de Commissie haar visie op langetermijninvesteringen in de Europese economie uiteenzetten. En uitzoeken op welke manier institutionele beleggers waaronder pensioenfondsen - kunnen worden gestimuleerd langetermijnbeleggingen te doen in de Europese economie. Doel is om institutionele beleggers een bijdrage te laten leveren aan de groeiagenda van de EU. Het Groenboek is een belangrijk document omdat het veel andere regelgeving rond pensioenen raakt, zoals de IORP-richtlijn en de FTT. Wetgeving die kostenverhogend werkt voor pensioenfondsen levert immers geen positieve bijdrage aan de ambitie van de Europese Commissie op het gebied van LTI. Als de Commissie serieus werk wil maken van de langetermijninvesteringen, kan dat dus betekenen dat er gesleuteld moet worden aan wetgevingsvoorstellen zoals de IORP en FTT. Maar als institutionele beleggers worden verplicht te beleggen in onrendabele projecten, is de pensioendeelnemer niet geholpen. De pensioensector heeft in die zin ook gereageerd op het Groenboek: het is positief om te kijken naar de rol van pensioenfondsen in het bereiken van economische groei en hoe je dat zou kunnen faciliteren. Maar de gelden zijn bestemd voor de deelnemers aan het pensioenfonds, dus ga de fondsen niet verplichten te beleggen in onrendabele projecten. In het Witboek dat op het Groenboek volgt, zal de feedback worden verwerkt en staan concretere voorstellen over de koers die de Commissie wil varen. 30 OMNI Q3 13 OMNI Q

17 INTERVIEW Karel Van Hulle Karel Van Hulle INTERVIEW solvency II wordt door velen foutief begrepen Mister Solvency is weg uit Brussel. Karel Van Hulle heeft de basis gelegd voor Solvency II, maar moet de invoering ervan aan anderen overlaten. Ik heb het volste vertrouwen dat Solvency II er komt, de logica ervan is onmiskenbaar. Tekst André de Vos Beeld Linelle Deunk Karel Van Hulle zal de concurrentie met Dan Brown of E.L. James er niet mee winnen. Maar over een jaar ligt zijn boek over Solvency II in de schappen. Geen onderwerp voor een bestseller, beseft Van Hulle, maar de geïnteresseerde leek zal er toch zeker leuke dingen uit kunnen halen. Ik wil in begrijpelijke taal uitleggen hoe belangrijk de verzekeringssector is. Ik verbaas mij er persoonlijk over hoezeer dat belang wordt onderschat en hoe gevaarlijk het is dat de regelgeving voor verzekeraars en pensioenfondsen zo verouderd is. Solvency II: de gemiddelde bestuurder van verzekeringsbedrijf of pensioenfonds kan er zwetend van wakker worden. Karel Van Hulle is er als hoofd van de afdeling verzekeringen en pensioenen bij de Europese Commissie bijna tien jaar mee bezig geweest. Hij vindt de aversie tegen de nieuwe toezichtsregels volkomen misplaatst. Solvency II wordt door velen foutief begrepen. Iedereen praat alleen over hogere kapitaalbuffers. Wat mij bekoort aan Solvency II is dat het verzekeraars, en straks ook pensioenfondsen, dwingt om efficiënt met het kapitaal om te gaan. Solvency II eist geen hogere kapitaalbuffers, maar buffers die passen bij de geleverde producten. Een aanpassing van het product kan juist ook lagere buffers betekenen. De verzekeraar die zijn risico s het best beheerst wordt daarvoor beloond. Solvency II is een kwestie van professionalisering. Marktrisico s De essentie van Solvency II is dat de kapitaalvereisten van verzekeraars mede worden gebaseerd op marktrisico s. In het oude toezichtskader ontbreekt dat. Daar werden verzekeraars begin deze eeuw hard mee geconfronteerd tijdens de internet crisis. Verzekeraars dreigden mee te worden gesleurd door de instortende beurzen. De plannen voor Solvency II dateren al van eind vorige eeuw. Vanaf het begin was er enthousiasme voor de filosofie van een risicogebaseerd solvabiliteitsregime. De Kaderrichtlijn uit 2009 gold als hét voorbeeld van goede Europese regelgeving. Zelfs direct nadat de crisis uitbarstte, was er brede steun bij lidstaten, verzekeraars en toezichthouders. Nu de crisis aanhoudt en verzekeraars in de problemen komen door de lage rente, is er ineens volop debat. Dat is de reden dat de invoering van Solvency II wordt uitgesteld tot Nu willen verzekeraars ineens weer het markt risico uitsluiten. Tja, 32 OMNI Q3 13 OMNI Q

18 INTERVIEW Karel Van Hulle Karel Van Hulle INTERVIEW natuurlijk is de wereld dan ineens veel mooier, maar zo werkt het niet. De Vlaming heeft er het volste vertrouwen in dat Solvency II er komt. De onderdelen van Solvency II die betrekking hebben op governance, risk management en transparantie (de tweede en derde pijler) worden al eerder van kracht, via de richtlijnen die zullen worden uitgevaardigd door EIOPA. Bij de kapitaalbuffers draait de discussie nu over de langetermijnverplichtingen van levensverzekeraars. Ik ben een pragmaticus. Als er meer debat nodig is om draagvlak te krijgen, prima. Ik ben niet bang dat uitstel leidt tot afstel. De logica van Solvency II is onmiskenbaar. Crisis Ik geloof niet dat de samenwerking is verslechterd door de crisis Angst onterecht Nederlandse pensioenfondsen vrezen dat Solvency II straks ook voor pensioenfondsen verplicht wordt en zal leiden tot verplicht hogere buffers en minder beleggingsruimte. Van Hulle vindt die angst onterecht. Zeker in Nederland, dat ten opzichte van andere lidstaten voorop loopt in risicomanagement. Dat er nu wordt gekort is vervelend voor deelnemers, maar het duidt op een volwassen dialoog tussen sociale partners die er lang niet overal is. Nederland functioneert als een laboratorium op pensioengebied. Nederland heeft al een solvabiliteitsregime. Het bestaande FTK is grotendeels gebaseerd op Solvency II. Logisch, een solvabiliteitsregime dat níet gebaseerd is op risico s is voor pen sioenfondsen onzin. Ook voor pensioenfondsen geldt dat governance en transparantie goed moeten worden ingevuld. Verzet Het risicomanagement is bij pensioenfondsen uiteraard anders dan bij verzekeraars. Verzekeraars hebben harde verplichtingen, pensioenfondsen kunnen korten of een bijdrage van de werkgever krijgen. Ik ben het wel eens met het standpunt van eurocommissaris Barnier dat er verdere technische analyse nodig is van de effecten van Solvency II voor pensioenfondsen. Er is in Europa bij de sociale partners veel verzet tegen Solvency II. Als de Europese Commissie hiermee wil doorgaan, moet zij het voorstel met duide lijke cijfers onderbouwen. Maar voor mij is volstrekt helder dat de filosofie van Solvency II ook van toepassing is op pensioenfondsen. Ik vind de discussie die nu in Nederland loopt over een reëel of een nominaal stelsel zeer interessant. Juist vanwege de consequenties voor het risicomanagement. Bij een nominaal stelsel liggen de risico s bij het pensioenfonds. Bij een reëel stelsel bij de deelnemers. Zij hebben een belangrijke stem bij het risicomanagement. Dat betekent dat je deelnemers goed moet uitleggen hoe de risico s eruit zien. Een zware opgave, want communicatie is niet het sterkste punt van pensioenfondsen. Ze hebben de neiging de deelnemer te benaderen als een rationeel mens, een homo economicus, maar dat is dus niet zo. Het betrekken van de deelnemer bij het risicomanagement wordt een zeer moeilijke kwestie. Vrijheid Volgens Van Hulle zal de Europese regelgeving op gebied van verzekeringen en pensioenen veel vrijheid laten. Europa legt vast welke functies gewaarborgd moeten zijn. In essentie gaat het erom of er voldoende checks en balances zijn. Interne controle, interne audit, risk management, de actuariële functie. Die functies moeten worden ingevuld, de precieze structuur waarbinnen dat gebeurt kan nationaal worden bepaald. Europeaan Van Hulle is een Europeaan in hart en nieren. Hij heeft dertig jaar bij de Europese Commissie gewerkt. De wijze waarop de Europese lidstaten met elkaar omgaan sinds de crisis is uitgebroken, doet hem pijn. Maar hij gelooft onverkort in het Europese experiment en vertrouwt erop dat uiteindelijk ook de Europese burger dat zal doen. Al die Europese landen, die te maken hebben met vergrijzing en krimp, redden het niet op eigen houtje in de grote wereld. Het motto van Europa moet zijn Eendracht maakt macht. Ik geloof niet dat de samenwerking is verslechterd door de crisis; er wordt beter nagedacht over samenwerking. De crisis heeft wel een aantal zwakke punten blootgelegd. De relatie tussen de toezichthouders in Nederland en België gold als voorbeeldig. Affaires als Fortis hebben daar forse deuken in geslagen. Maar willen we ons Europese systeem van democratie en welzijn overeind houden, dan is solidariteit tussen landen noodzakelijk. Curriculum Vitae Karel Van Hulle (1952) studeerde rechten in Leuven en aan de Marquette University Law School in Milwaukee. Hij begon zijn loopbaan bij de Bankcommissie (nu CBFA) in België. In 1984 werd hij ambtenaar bij de Europese Commissie waar hij onder meer betrokken was bij hervormingen van het jaarrekeningrecht en het vennootschapsrecht. Van november 2004 tot februari 2013 was Van Hulle hoofd van de afdeling verzekeringen en pensioenen bij het directoraat-generaal Interne Markt. Hij was verantwoordelijk voor Solvency II, waarvoor de Europese Commissie in 2007 een voorstel indiende. Van Hulle doceert nu solvabiliteit voor financiële instellingen aan de KU Leuven en Europese en internationale regelgeving voor verzekeringen en pensioenen aan de Goethe Universiteit in Frankfurt. 34 OMNI Q3 13 OMNI Q

19 RECONSTRUCTIE Uitsluiting Walmart Uitsluiting Walmart RECONSTRUCTIE Walmart, een gesloten boek Meerdere pensioenuitvoerders houden het voor gezien bij Walmart. Zo ook MN, dat in juli besloot niet langer te beleggen in de Amerikaanse winkelketen. Ondanks vele verzoeken van investeerders weigert Walmart het beleid voor de eigen werknemers te verbeteren. Kris Douma van MN blikt terug op een jarenlang proces, met de stap om te stoppen als besluit. Voor ons heeft dit alles te maken met verantwoord ondernemen. Tekst Jan Broeks Beeld Patk Vakbonden krijgen nauwelijks voet aan de grond bij Walmart. De Amerikaanse winkelketen respecteert het internationale recht van vrijheid van vakvereniging niet en gaat daarmee voorbij aan de richtlijnen van de International Labour Organization (ILO). Deze zomer bleek voor meerdere pensioenuitvoerders de maat vol. Nadat eerder APG al stopte met beleggen in Walmart, namen MN en PGGM in juli hetzelfde besluit. Dat er binnen een bedrijf dingen misgaan is nog tot daar aan toe, stelt Kris Douma, Head of Responsible Investment & Governance bij MN. Een onderneming kan altijd bewustzijn tonen dat er iets is misgegaan, beterschap beloven en daar naar handelen. Maar als zelfs de wil ontbreekt, wordt het lastig Het besluit van MN om uit Walmart te stappen is het gevolg van een lang proces, dat begint in In dat jaar stelt MN samen met de pensioenfondsen beleid op als zelfs de wil ontbreekt, wordt het lastig voor verantwoord en duurzaam beleggen. Zo koopt MN geen aandelen van bedrijven met producten die in strijd zijn met internationale verdragen. Ook volgt er een door research-providers opgestelde lijst met organisaties die hun processen niet op orde hebben, onder andere op het gebied van beleid voor de eigen medewerkers. Met die organisaties wil MN in gesprek. Op de lijst staat ook de naam Walmart. De supermarktketen discrimineert de eigen medewerkers, voor wie het bovendien onmogelijk blijkt zich in een vakorganisatie te verenigen. Dat dit laatste in strijd is met de ILO-richtlijnen, wil er bij de onderneming zelf niet in. Terwijl steden als Chicago en Los Angeles al hebben laten weten nieuwe Walmart-vestigingen te weren, gaat extern diensverlener F&C namens MN het gesprek aan met Walmart. Zonder resultaat. Daarop komt MN zelf in actie, met een aandeelhoudersresolutie van een groep investeerders om het beleid voor de Amerikaanse Walmart-medewerkers te verbeteren. 36 OMNI Q3 13 OMNI Q

20 RECONSTRUCTIE Uitsluiting Walmart Extra generatie ESSAY De groep investeerders waaronder MN trekt het voorstel terug, wanneer blijkt dat Walmart alsnog rond de tafel wil. Er volgen ontmoetingen, conference calls en brieven. Maar ook nu blijkt de moeite van MN en de overige investeerders tevergeefs. We dachten dat we spraken met mensen die toegang hadden tot het bestuur, vertelt Douma. Dat bleek niet het geval. We hebben er zeker een jaar aan verspild, zonder enig schot in de zaak Die hoop heeft Douma wel wanneer hij op het Walmart-kantoor in New York samen met vier andere investeerders met bestuurder Tom Mars spreekt. We hebben tijdens dat gesprek onze zorgen geuit over de situatie van de werknemers. En Mars vooral gewezen op de internationaal erkende vakbondsrechten. Ik kreeg sterk de indruk dat hij toen pas voor het eerst hoorde van het internationale verdrag voor vrijheid van vakvereniging van de ILO. Hij beloofde ernaar te kijken en er werk van te maken. Nog in datzelfde jaar wordt Mars ziek en legt hij zijn functie tijdelijk neer. Met als gevolg dat er ook nu geen antwoord van Walmart komt. Protest van werknemers Walmart, dit voorjaar in Californië 2011 Hoe graag Walmart de vakbonden buiten de deur houdt, blijkt wel uit de personeelsadvertentie die de keten in juli 2011 laat plaatsen. Met in de tekst letterlijk de vraag naar iemand die helpt ons bedrijf vakbondsvrij te houden. Voor APG, de Zweedse AP pensioenfondsen en MN aanleiding een artikel te plaatsen in The Financial Times. We hebben Walmart in dat artikel wederom op de internationale regels gewezen, vertelt Douma. Ook hebben we benadrukt dat een goede verstandhouding met vakbonden echt geen kwaad kan. En dat het zelfs in het voordeel van een bedrijf kan werken. Hetzelfde benadrukt Faryda Lindeman, Senior Advisor Responsible Investment bij MN, in oktober nog eens op de hoofdvestiging van Walmart in Bentonville. Tijdens de bijeenkomst voor investeerders komen de vakbondsrechten nauwelijks aan bod, al lijkt het onderwerp voor Walmart wel bespreekbaar. En misschien zou het ook We hebben er zeker een jaar aan verspild wel zover gekomen zijn, als de onderneming niet in datzelfde jaar het middelpunt wordt van een groot omkoopschandaal in Mexico. Walmart kiest wederom voor stilte. Ook richting MN Nadat APG eerder dat jaar besluit de supermarktketen uit te sluiten, neemt MN eind 2012 samen met PGGM en de Zweedse AP pensioenfondsen voor een laatste poging contact op met Walmart. Er volgen meerdere conference calls, maar de wil om werk te maken van vakbondsrechten blijft uit. Toen heb ik Walmart voor de keus gesteld, vertelt Douma. Ik wilde niet meer dan ja of nee horen. Erkennen jullie verantwoordelijkheid op het gebied van vrijheid van vakvereniging? En zo ja, zijn jullie bereid hier iets aan te doen? Toen ook op dat moment een antwoord uitbleef, wist ik genoeg. ANP/Kevork Djansezian Na een laatste waarschuwingsbrief van MN in april 2013 volgt in mei een schriftelijke reactie vanuit Walmart. De onderneming geeft daarin aan dat het internationale verdrag voor vakvereniging niet geldt omdat de Verenigde Staten het niet hebben geratificeerd. Bovendien legt het verdrag volgens Walmart regels op aan landen, niet aan ondernemingen. Dat laatste klopt, stelt Douma. Maar voor ons had ons jarenlange verzoek alles te maken met verantwoord ondernemen. Dat betekent meer doen dan alleen doen wat de wet voorschrijft, zeker als het gaat om naleving van internationale verdragen. MN vindt dat dit gewoon zo hoort, bovendien hebben we het ook zo met onze pensioenfondsen afgesproken. Voor wat betreft de ratificatie: daar heeft Walmart het mis. Recht op vakvereniging is een van de kernverdragen van de ILO. En die gelden voor alle ILO-lidstaten, dus net zo goed binnen de Verenigde Staten. Na die reactie van Walmart hakt MN begin juli de knoop door. Douma stuurt de Amerikaanse winkelketen een laatste brief, met daarin de mededeling dat MN niet langer investeert en alle aandelen en obligaties ter waarde van zo n 100 miljoen dollar verkoopt. Ook hierop volgt nog een reactie van Walmart. Niet naar MN, maar naar Amerikaanse media. De reactie is kort. Maar minstens zo veelzeggend, met één alles samenvattende zin: We respect the right of our investors to divest from their investments. Morgen gaat over mensen, niet over geld Als futuroloog snap ik de aandacht voor de pensioenproblematiek niet zo goed. Net zo min begrijp ik de commotie rond de crisis. De geschiedenis leert dat een crisis een overgangsfase is. De pijn die we ervaren is het besef dat het oude verloren gaat, zonder zeker te zijn over het nieuwe, dat nog eng is en ver weg lijkt. Zo ook de huidige crisis. We blijven hangen in het debat over het behoud van het oude en bagatelliseren de signalen van veranderingen die de discussie over pensioenen en de crisis overbodig kunnen maken. Tekst Justien Marseille Beeld Patk 38 OMNI Q3 13 OMNI Q