Nieuwe richtlijn financiële instrumenten. Hoofdlijnen RJ 290

Transcriptie

1 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

2

3 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Managementsamenvatting 5 Inleiding 7 1. Classificatie en waardering 8 Classificatievraagstukken 8 Waarderingsvraagstukken Opnemen en niet langer opnemen in de balans Risicobeheer, hedging en hedge accounting 20 Risicobeheer en hedging 20 Hedge accounting 21 Voorbeelden (valutarisico en renterisico) 22 Waarom hedge accounting? 27 Hedgedocumentatie 28 Effectiviteit Classificatie als eigen vermogen of vreemd vermogen Toelichting 37 Algemeen 37 Risico-informatie Overgangsbepalingen 41 Overgangsbepaling eerste waardering en classificatie van financiële instrumenten 41 Overgangsbepaling voor documentatievereiste inzake hedge accounting 42

4 Voorwoord De Raad voor Jaarverslaggeving heeft een volledig nieuwe Richtlijn met betrekking tot financiële instrumenten gepubliceerd, RJ 290. Deze richtlijn is van toepassing voor boekjaren startend op of na 1 januari In deze brochure wordt ingegaan op de gevolgen van de nieuwe richtlijn voor uw jaarrekening. RJ 290 zet u aan tot nadenken en tot actie. Zo leiden de diverse alternatieven van waardering en resultaatbepaling wellicht tot verplichte wijzigingen van uw huidige grondslagen, maar ook tot herbezinning van de vraag of een andere grondslag niet beter is. In het kader van risicobeheer door middel van derivaten zal de bestaande praktijk van hedge accounting alleen kunnen worden voortgezet bij adequate hedgedocumentatie vooraf. Reden genoeg voor Ernst & Young om deze brochure uit te brengen en de ingewikkelde Richtlijn zo helder mogelijk uit te leggen. De brochure is beperkt tot de hoofdlijnen van RJ 290 en daarmee primair gericht op de situatie die zich voordoet bij niet-financiële instellingen. Maar ook voor de basisvraagstukken bij financiële instellingen kan deze brochure een nuttig handvat bieden. Heeft u vragen over de toepassing van RJ 290? Ernst & Young is u hierbij graag van dienst. 4 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

5 Managementsamenvatting Financiële instrumenten komen in iedere jaarrekening voor. Vorderingen, schulden, effecten, liquide middelen. Het zijn allemaal voorbeelden van financiële instrumenten. Ook kennen we zogenaamde afgeleide financiële instrumenten, ofwel derivaten. Deze worden vaak afgesloten om risico s in de organisatie te beheersen, zoals valutarisico en renterisico. De regelgeving inzake financiële instrumenten was in Nederland tot nu toe redelijk beperkt. Met ingang van de jaarrekening 2008 is daarin verandering gekomen. De Raad voor de Jaarverslaggeving heeft RJ 290 gepubliceerd, waarin uitgebreide bepalingen zijn opgenomen over met name de waardering en resultaatbepaling van de verschillende soorten financiële instrumenten, de classificatie als eigen vermogen of vreemd vermogen, en de te verstrekken toelichting. Voor een deel zijn deze bepalingen gelijk aan reeds bestaande regelgeving, voor een deel is sprake van nieuwe bepalingen. Dat laatste geldt vooral op het gebied van waardering en resultaatbepaling, en dan in het bijzonder het gebruik van derivaten voor risicobeheer. Met betrekking tot de waardering en resultaatbepaling introduceert RJ 290 een aantal specifieke categorieën, met daarbij passende grondslagen. Kort samengevat: Voor verstrekte leningen en vorderingen, voor beleggingen in obligaties die tot het einde van de looptijd worden aangehouden, en voor normale schulden is waardering tegen (geamortiseerde) kostprijs voorgeschreven, net als in de huidige regelgeving. In de meeste overige gevallen bestaat een keuze tussen een waardering tegen kostprijs en een waardering tegen reële waarde. Bij waardering tegen reële waarde kan de waardeverandering veelal hetzij direct in de winst- en verliesrekening worden verwerkt dan wel eerst worden opgenomen in een herwaarderingsreserve en bij realisatie in de winst- en verliesrekening (of eerder, als sprake is van een reële waarde die lager is dan de kostprijs). Financiële activa en passiva die deel uitmaken van een handelsportefeuille (en waarin dus actief wordt gehandeld) worden verplicht gewaardeerd tegen reële waarde met verwerking van waardeveranderingen in het resultaat. Ook voor beursgenoteerde aandelen en beursgenoteerde obligaties die niet tot het einde van de looptijd worden aangehouden is waardering tegen reële waarde verplicht, maar de waardeveranderingen mogen in dat geval ook eerst in een herwaarderingsreserve worden opgenomen. Voor de meeste ondernemingen zullen de nieuwe regels voor waardering en resultaatbepaling, hoewel wat anders geformuleerd, niet ingrijpend zijn. Uiteraard is wel een nadere analyse nodig om vast te stellen of er noodzaak is om wijzigingen in de grondslagen aan te brengen. Ook kan de nieuwe Richtlijn leiden tot heroverwegingen met betrekking tot de tot nu toe gehanteerde grondslagen, doordat nieuwe keuzemogelijkheden worden geëxpliciteerd. Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290 5

6 Inzake derivaten en risicobeheer denken wij dat de nieuwe regels wel tot een belangrijke wijziging in de praktijk zullen leiden. Als ondernemingen valutarisico s of renterisico s afdekken door middel van derivaten, dan worden deze derivaten in de huidige praktijk veelal niet op de balans opgenomen ( off balance gehouden). De waardeveranderingen van de derivaten worden dan verantwoord in de periode waarin ook de financiële gevolgen van de afgedekte risico s worden verantwoord, zodat een perfecte match bestaat. Dit noemen we hedge accounting. Dit blijft ook onder de nieuwe RJ 290 mogelijk, met een belangrijk verschil: om hedge accounting te kunnen toepassen, is het noodzakelijk vooraf de afdekking te documenteren. Hedgedocumentatie is zowel mogelijk in generieke zin als op basis van individuele afdekkingen, maar documentatie vooraf is altijd een vereiste. In de huidige praktijk was dat niet gebruikelijk. Als geen hedgedocumentatie is opgesteld wordt het derivaat verwerkt als een losstaand financieel instrument, dat wil zeggen, als de onderliggende waarde beursgenoteerd is tegen reële waarde met alle waardeveranderingen in de winst- en verliesrekening, en als de onderliggende waarde niet-beursgenoteerd is, op dezelfde wijze of tegen kostprijs of lagere marktwaarde. Dit betekent dat daarmee volatiliteit in de winst- en verliesrekening wordt geïntroduceerd, ook als economisch gezien risico s zijn afgedekt. Als u dat niet wilt, dient u tijdig de hedgedocumentatie op te stellen. Bij de introductie van de nieuwe RJ 290 geldt daarbij een eenmalige overgangsregeling: als de hedgedocumentatie per 1 juli 2008 gereed is, kan met terugwerkende kracht hedge accounting worden toegepast. Is de hedgedocumentatie pas na die datum gereed, dan zullen de derivaten tot aan het moment waarop de hedge is gedocumenteerd moeten worden verwerkt als een losstaand derivaat, met mogelijke effecten op de winst- en verliesrekening. Bij de toepassing van hedge accounting onderscheidt RJ 290 verschillende modellen. Voor de meerderheid der ondernemingen zal toepassing van het model van kostprijshedge-accounting het meest voor de hand liggen: in dat model worden de derivaten tegen kostprijs gewaardeerd en, als de kostprijs nihil is, blijven ze daarmee off-balance, ook als de marktwaarde van de derivaten lager is dan de kostprijs. Uiteraard is daarbij wel van belang dat de hedge effectief is, dat wil zeggen dat de risico s door middel van het derivaat ook feitelijk worden afgedekt. Maar ondernemingen kunnen ook redenen hebben om hun derivaten niet tegen kostprijs te waarderen, maar tegen reële waarde, bijvoorbeeld om aan te sluiten op IFRS of om te voldoen aan wensen van stakeholders. In dat geval is hedge accounting mogelijk in de vorm van reële-waardehedge-accounting (voor afdekking van veranderingen in reële waarden) of kasstroomhedge-accounting (voor afdekking van veranderingen in kasstromen). Het is duidelijk: RJ 290 leidt tot een nadere bezinning op het omgaan met financiële instrumenten in de financiële verslaggeving. Door middel van deze brochure helpt Ernst & Young u daarbij graag op weg. 6 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

7 Inleiding Bijna elke onderneming heeft diverse financiële instrumenten. Financiële instrumenten omvatten primaire instrumenten zoals vorderingen, schulden en aandelen, maar ook afgeleide instrumenten (derivaten) zoals renteswaps en valutaswaps, financiële opties, futures en termijncontracten. In de geconsolideerde balans van veel ondernemingen komen de volgende financiële instrumenten voor. Tabel A, gebaseerd op het Besluit Modellen Jaarrekening (BMJ), geeft een overzicht van de financiële instrumenten die op de balans kunnen voorkomen. Tabel A. Financiële instrumenten in de balans Financiële vaste activa * Verstrekte leningen Overige effecten (waaronder derivaten) Overige vorderingen Vorderingen (kortlopend) Handelsdebiteuren Overige vorderingen Effecten (waaronder derivaten) Liquide middelen Eigen vermogen Gestort en opgevraagd kapitaal Langlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Obligatieleningen Overige schulden Derivaten** Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan handelscrediteuren Overige schulden Derivaten** *Onder financiële vaste activa vallen ook deelnemingen. RJ 290 is niet van toepassing op deelnemingen waarop invloed van betekenis wordt uitgeoefend op het zakelijke en financiële beleid en de verwerking hiervan verandert dan ook niet als gevolg van de nieuwe RJ 290. ** Niet separaat opgenomen in BMJ. De nieuwe RJ 290 verschilt van de oude RJ 290, die alleen de wettelijke bepalingen bevatte. Deze Richtlijn lijkt op het eerste oog op IFRS. Hoewel op een aantal punten wel gelijkenis is met IFRS, bestaan op veel punten belangrijke verschillen. Zo kent RJ 290 meer keuzevrijheid van waarderingsgrondslagen dan IAS 39. Deze keuzevrijheid heeft zijn oorsprong in Titel 9 BW 2. Daarnaast zijn de bepalingen in RJ 290 algemener en meer gericht op de onderliggende principes dan de bepalingen in IAS 39. Een voorbeeld hiervan zijn de voorwaarden voor het toepassen van hedge accounting, die in RJ 290 minder strikt zijn dan in IAS 39. Bij het toepassen van RJ 290 zijn bepaalde keuzes noodzakelijk en kunnen verschillende praktische toepassingsvragen voorkomen. Deze brochure behandelt een aantal van deze keuzes en praktische vragen en geeft voorbeelden hoe hier in de praktijk mee zou kunnen worden omgegaan. Deze brochure is beperkt tot de hoofdlijnen van RJ 290. Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290 7

8 In Tabel B worden de paragrafen aangegeven waarin de verschillende onderwerpen in deze brochure aan de orde komen. Tabel B. Onderwerpen in deze brochure Paragraaf Onderwerp Classificatie en waardering van een financieel instrument Opnemen en niet langer opnemen in de balans Risicobeheer, hedging en hedge accounting Classificatie in eigen vermogen of vreemd vermogen Toelichtingsvereisten Overgangsbepalingen 8 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

9 Tabel C. Classificatie en waardering financiële activa en financiële passiva 1. Classificatie en waardering Financiële instrumenten (activa en passiva) worden in RJ 290 onderverdeeld (geclassificeerd) in een aantal subcategorieën. Deze classificatie naar subcategorie is van belang omdat deze de waarderingsgrondslag bepaalt. De eerste waardering is voor alle financiële instrumenten hetzelfde, namelijk de reële waarde. De reële waarde zal bij eerste waardering normaliter gelijk zijn aan de kostprijs. De vervolgwaardering hangt af van de classificatie. In Tabel C is een overzicht gegeven van de classificatie van financiële activa en financiële passiva, en de daarbij behorende grondslag van waardering en resultaatbepaling, in overeenstemming met RJ 290. Na deze tabel gaan wij nader in op enkele specifieke vraagstukken daarbij, eerst op classificatievraagstukken, daarna op waarderingsvraagstukken. Classificatie financiële activa 1 Financiële activa die deel uitmaken van een handelsportefeuille Waardering na eerste verwerking Reële waarde Verwerking van waardeveranderingen Direct in de winst- en verliesrekening 2a Derivaten (zonder hedge accounting) Onderliggende waarde - beursgenoteerd Onderliggende waarde - niet-beursgenoteerd Reële waarde a. Kostprijs b. Reële waarde Direct in de winst- en verliesrekening In winst- en verliesrekening bij overdracht aan een derde of bij een bijzondere waardevermindering/ voorziening voor verlieslatend contract Direct in de winst- en verliesrekening 2b Derivaten (met hedge accounting) Reële-waardehedge-accounting Kasstroomhedge-accounting Hedge van een netto-investering Kostprijshedge-accounting Reële waarde Reële waarde Reële waarde Kostprijs Direct in de winst- en verliesrekening, waardemutatie afgedekte positie eveneens direct in winst- en verliesrekening Eerst via eigen vermogen, gelijktijdig met verwerking afgedekte positie in winst- en verliesrekening Eerst via eigen vermogen (onderdeel koersverschillenreserve) Waardemutaties blijven off-balance Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290 9

10 Classificatie financiële activa 3 Gekochte leningen en obligaties Tot einde looptijd aangehouden Overig - beursgenoteerd Overig - niet-beursgenoteerd Waardering na eerste verwerking Geamortiseerde kostprijs Reële waarde a. Geamortiseerde kostprijs b. Reële waarde Verwerking van waardeveranderingen Effectieve rente in winst- en verliesrekening. Bijzondere waardeverminderingen direct in winst- en verliesrekening i. Direct in de winst- en verliesrekening, of ii. Eerst via eigen vermogen (herwaarderingsreserve), bij realisatie in winst- en verliesrekening. Effectieve rente in winst- en verliesrekening. Waardeverminderingen onder de (geamortiseerde) kostprijs direct in winst- en verliesrekening Effectieve rente in winst- en verliesrekening. In winst- en verliesrekening bij overdracht aan een derde of bij een bijzondere waardevermindering i. Direct in de winst- en verliesrekening, of ii. Eerst via eigen vermogen (herwaarderingsreserve), bij realisatie in winst- en verliesrekening. Effectieve rente in winst- en verliesrekening. Waardeverminderingen onder de (geamortiseerde) kostprijs direct in winst- en verliesrekening 4 Verstrekte leningen en overige vorderingen Geamortiseerde kostprijs Effectieve rente in winst- en verliesrekening. In winst- en verliesrekening bij overdracht aan een derde of bij een bijzondere waardevermindering 5 Investeringen in eigen-vermogensinstrumenten Beursgenoteerd Niet-beursgenoteerd Reële waarde a. Kostprijs b. Reële waarde i. Direct in de winst- en verliesrekening, of ii. Eerst via eigen vermogen (herwaarderingsreserve), bij realisatie in winst- en verliesrekening. Waardeverminderingen onder de kostprijs direct in winst- en verliesrekening In winst- en verliesrekening bij overdracht aan een derde of bij een bijzondere waardevermindering i. Direct in de winst- en verliesrekening, of ii. Eerst via herwaarderingsreserve, bij realisatie in winst- en verliesrekening. Waardeverminderingen onder de kostprijs direct in winst- en verliesrekening 10 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

11 Classificatie financiële passiva 1 Financiële passiva die deel uitmaken van een handelsportefeuille Waardering na eerste verwerking Reële waarde Verwerking van waardeveranderingen Direct in de winst- en verliesrekening 2 Derivaten (zonder hedge accounting) Onderliggende waarde - beursgenoteerd Onderliggende waarde - niet-beursgenoteerd Reële waarde a. Kostprijs b. Reële waarde Direct in de winst- en verliesrekening In winst- en verliesrekening bij overdracht aan een derde. Direct in de winst- en verliesrekening 2b Derivaten (met hedge accounting) Reële-waardehedge-accounting Kasstroomhedge-accounting Hedge van een netto-investering Kostprijshedge-accounting Reële waarde Reële waarde Reële waarde Kostprijs Direct in de winst- en verliesrekening, waardemutatie afgedekte positie eveneens direct in winst- en verliesrekening Eerst via eigen vermogen, gelijktijdig met verwerking afgedekte positie in winst- en verliesrekening Eerst via eigen vermogen (onderdeel koersverschillenreserve) Waardemutaties blijven off-balance 3 Overige financiële verplichtingen Geamortiseerde kostprijs Effectieve rente in winst- en verliesrekening. Classificatievraagstukken We gaan hierna op een drietal classificatievraagstukken nader in. Eerst geven we aan hoe de posten in het Besluit Modellen Jaarrekening aansluiten op de classificatie volgens RJ 290. Daarna behandelen we specifiek de verschillende mogelijkheden om effecten te classificeren. Ten slotte gaan we in op de vraag wat het begrip beursgenoteerd precies inhoudt. Hoe vallen de posten in de balans (tabel A, gebaseerd op het Besluit Modellen Jaarrekening) binnen de categorieën die RJ 290 onderscheidt (in tabel C)? Een onderneming zal voor de jaarrekening over boekjaar 2008 nagaan in welke categorie haar verschillende soorten financiële instrumenten zullen vallen. Daartoe is het nuttig kennis te nemen van onderstaande tabel, waar de aansluiting is gegeven tussen de posten in de balans gebaseerd op het Besluit Modellen Jaarrekening (tabel A) en de categorieën die RJ 290 onderscheidt (tabel C). Zie daartoe tabel D. Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ

12 Tabel D. Aansluiting Besluit Modellen Jaarrekening en Categorieën RJ 290. RJ 290 (tabel C) Financiële activa die deel uitmaken van een handelsportefeuille Derivaten (met hedge accounting) Gekochte leningen en obligaties Verstrekte leningen en vorderingen Investeringen in eigen vermogensinstrumenten Handelsportefeuille Derivaten (zonder hedge accounting) Tot einde looptijd aangehouden Overig - beursgenoteerd Overig - niet beursgenoteerd Beursgenoteerd BMJ (tabel A) Onderliggende waarde - beursgenoteerd Onderliggende waarde - niet beursgenoteerd Financiële vaste activa Verstrekte leningen Overige effecten Aandelen Obligaties Derivaten Overige vorderingen X * X * X * X X X X X X X ** X ** X ** Vorderingen (kortlopend) Vorderingen op handelsdebiteuren Overige vorderingen X ** X ** Effecten Aandelen Obligaties Derivaten X * X * X * X X X X X X Liquide middelen X * Langlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Obligatieleningen Overige schulden Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan handelscrediteuren Overige schulden Derivaten X * X X X X * : indien aangegaan met het doel op korte termijn te verkopen X ** : voorzover het actief of passief geen deel uitmaakt van handelsportefeuille Overige financiële verplichtingen Niet beursgenoteerd X X ** X X ** X ** X ** X ** X ** X ** X ** 12 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

13 Hoe worden effecten geclassificeerd? Uit tabel C kan worden afgeleid dat effecten bestaan uit aandelen, obligaties en derivaten. Bij de classificatie van effecten spelen de volgende aspecten een rol: Is sprake van een vast of vlottend actief? Voor welk doel worden de effecten aangehouden? Zijn de effecten wel of niet beursgenoteerd? Effecten kunnen zowel onder de vlottende activa als onder de vaste activa (financiële vaste activa) vallen. Effecten worden onder de vlottende activa opgenomen indien ze niet bestemd zijn om de uitoefening van de werkzaamheid van de rechtspersoon duurzaam te dienen. Als dat wel het geval is, worden de effecten als financiële vaste activa gepresenteerd. Met betrekking tot het doel is van belang vast te stellen of de effecten worden aangehouden voor handelsdoeleinden of niet. Financiële instrumenten worden aangehouden voor handelsdoeleinden indien deze hoofdzakelijk worden gekocht met het doel om op korte termijn te verkopen of wanneer deze deel uitmaken van geïdentificeerde financiële instrumenten die gezamenlijk worden beheerd en waarvoor aanwijzingen bestaan van een recent, feitelijk patroon van winstneming op korte termijn. Een voorbeeld hiervan kan zijn een aandelenbeleggingsportefeuille die zeer actief wordt beheerd om te profiteren van korte termijn koersstijgingen en dalingen. Voor deze subcategorie maakt het geen verschil of het instrument beursgenoteerd is of niet. Wanneer effecten worden aangehouden voor handelsdoeleinden dienen deze te worden gewaardeerd tegen reële waarde, waarbij de waardeveranderingen direct in de winst- en verliesrekening worden verwerkt. Deze verwerkingswijze geeft dan ook direct inzicht in de resultaten op deze handelsactiviteiten, ongeacht de mate van realisatie. Obligaties die niet worden aangehouden voor handelsdoeleinden kunnen worden aangehouden tot het einde van de looptijd. Als dat de intentie van het management is, worden de obligaties gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs. Indien effecten niet worden aangehouden voor handelsdoeleinden, en obligaties niet tot het einde van de looptijd, is het onderscheid tussen beursgenoteerde en niet-beursgenoteerde effecten van belang. Voor beursgenoteerde instrumenten is waardering tegen reële waarde verplicht, waarbij waardeveranderingen zowel direct in de winst- en verliesrekening als eerst in een herwaarderingsreserve mogen worden opgenomen. Voor niet-beursgenoteerde effecten heeft de onderneming de keuze deze te waarderen tegen kostprijs of reële waarde. Waardering tegen kostprijs is over het algemeen eenvoudiger, omdat dan geen separate waardering noodzakelijk is, tenzij er sprake is van een bijzondere waardevermindering. De keuze voor reële waarde zal vooral gemaakt worden als het management van mening is dat dit een beter inzicht geeft in het eigen vermogen en/of het resultaat. Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ

14 Wanneer is een aandeel, obligatie of de onderliggende waarde van een derivaat beursgenoteerd? Effecten zijn beursgenoteerd indien sprake is van een daadwerkelijke beurs waarop betreffende (onderliggende) waarden worden verhandeld. Effecten die worden verhandeld op een onderhandse ( Over The Counter )-markt zijn niet-beursgenoteerd, hoe actief deze markt ook is. Voorbeeld van een beursgenoteerd aandeel is een aandeel Philips op Euronext. Merk op dat bij een optie op aandelen (een derivaat), niet de optie, maar slechts het aandeel beursgenoteerd dient te zijn. Rentestanden en valutakoersen zelf kennen over het algemeen geen beursnotering, daarom hebben derivaten hierop (bijvoorbeeld renteswaps en valutatermijncontracten) geen beursgenoteerde onderliggende waarde en hoeven zij niet verplicht tegen reële waarde te worden gewaardeerd. Waarderingsvraagstukken We gaan eerst in op de begrippen geamortiseerde kostprijs en reële waarde. Daarna bespreken we hoe de reële waarde wordt vastgesteld. Een bijzondere grondslag is die waarbij tegen reële waarde wordt gewaardeerd en de waardeveranderingen eerst in een herwaarderingsreserve worden opgenomen. We gaan in op de gevolgen voor de winst- en verliesrekening bij deze grondslag en op de vraag waarom een onderneming voor deze grondslag zou kiezen. Vervolgens komt aan de orde hoe transactiekosten inzake financiële instrumenten moeten worden verwerkt, en hoe met derivaten moet worden omgegaan. Het laatste vraagstuk betreft de noodzaak om in bepaalde gevallen een herwaarderingsreserve te vormen, terwijl de ongerealiseerde waardeveranderingen zijn opgenomen in het resultaat. Het begrip geamortiseerde kostprijs De geamortiseerde kostprijs is de kostprijs waarbij het agio of disagio bij het aangaan van het contract, evenals direct aan het financieel instrument toerekenbare kosten die bij het aangaan van het contract worden gemaakt, over de looptijd van het contract ten gunste of ten laste van de winst- en verliesrekening worden gebracht. Hierdoor wordt het agio of disagio daarom niet als separaat actief of passief gepresenteerd. De toerekening geschiedt op basis van de effectieve-rentemethode. Door toepassing van de effectieve-rentemethode worden de rentebaten en rentelasten aan de desbetreffende periode toegerekend op basis van de effectieve rentevoet (een annuïtaire berekening). In een aantal gevallen zal de geamortiseerde kostprijs overeenkomen met de nominale waarde, bijvoorbeeld bij de waardering van kortlopende posten als handelsdebiteuren en crediteuren, bij waardering van liquide middelen en bij langlopende vorderingen waar niets te amortiseren valt. RJ 290 geeft aan dat het toepassen van lineaire amortisatie (in plaats van het toepassen van de effectieve-rentemethode) als alternatief wordt toegestaan indien lineaire amortisatie niet tot belangrijke verschillen leidt ten opzichte van het toepassen van de effectieve-rentemethode. 14 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

15 Voorbeeld geamortiseerde kostprijs met gebruik van effectieve-rentemethode en disagio Een onderneming koopt op 1 januari 2008 obligaties met een nominale waarde van 100 miljoen, een couponrente van 5% en een resterende looptijd van 3 jaar. De rente wordt aan het einde van het jaar ontvangen. De marktrente op 1 januari 2008 is 6%. De kostprijs van de obligatie bedraagt daarom 97,33 (de contante waarde van de rente en aflossing op basis van een disconteringsvoet van 6%). De obligatie wordt door de onderneming aangemerkt als een financieel actief dat tot het einde van de looptijd wordt aangehouden. De geamortiseerde kostprijs, rentebaten en rentebetaling per jaar zijn nu als volgt: Jaar Geamortiseerde kostprijs 1-1 Rentebate Ontvangen rente Geamortiseerde kostprijs ,33 98,17 99,06 5,84 5,89 5, ,17 99,06 100,00 De rente wordt op deze wijze verantwoord volgens de effectieve-interestmethode. De rentebate is immers ieder jaar 6% van de geamortiseerde kostprijs per 1-1. Het verschil tussen de rentebetaling en de rentebate verhoogt de geamortiseerde kostprijs. Onder RJ 290 is het toegestaan om het disagio bij aankoop ( 2,67) lineair over drie jaar te verdelen, hetgeen resulteert in een rentebate van 5,89 in alle jaren (maar een dalende rentevoet). Het begrip reële waarde Onder de reële waarde (marktwaarde) wordt verstaan het bedrag waarvoor een actief kan worden verhandeld of een passief kan worden afgewikkeld tussen terzake goed geïnformeerde partijen, die tot een transactie bereid en onafhankelijk van elkaar zijn. Wanneer een instrument tegen reële waarde wordt gewaardeerd, zal deze reële waarde elke rapportageperiode bepaald dienen te worden. De wijzigingen in de reële waarde worden ofwel in de winst- en verliesrekening ofwel in het eigen vermogen verwerkt, afhankelijk van de subcategorie waarin het financieel instrument valt en/of de keuzes die de onderneming heeft gemaakt. Een actieve markt is een markt waarbij de goederen die worden verhandeld homogeen zijn, en er normaliter op elk moment kopers en verkopers worden gevonden en de prijzen beschikbaar zijn voor het publiek. Een voorbeeld hiervan is een aandeel dat genoteerd is op Euronext. Hoe wordt deze reële waarde vastgesteld? RJ 290 maakt onderscheid naar de situatie dat er een marktnotering is voor een instrument en de situatie waarin daar geen sprake van is. Als een financieel instrument een marktnotering heeft en wordt verhandeld op een actieve markt, is de genoteerde marktprijs de beste aanwijzing voor de reële waarde. In het geval een financieel instrument geen notering heeft in een actieve markt, wordt de reële waarde zo goed mogelijk geschat, op één van de volgende manieren: a. de reële waarde wordt afgeleid uit de reële waarde van zijn bestanddelen of een soortgelijk instrument indien voor de bestanddelen ervan of een soortgelijk instrument wel een betrouwbare reële waarde is aan te wijzen; of b. de reële waarde wordt bepaald met behulp van waarderingsmodellen en waarderingstechnieken. Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ

16 Ook kan het voorkomen dat er voor het financiële instrument wel een genoteerde marktprijs is maar dat deze geen goede indicatie van de reële waarde is. Dit is bijvoorbeeld het geval als er geen actieve markt is, de markt niet goed ontwikkeld is of er geringe volumes worden verhandeld in verhouding tot het aantal eenheden. Ook dan kunnen bovenstaande schattingsmethoden worden gehanteerd om de reële waarde voldoende betrouwbaar te bepalen. Wat betekent het voor de winst- en verliesrekening indien het financiële instrument gewaardeerd wordt tegen reële waarde met waardeveranderingen die eerst via herwaarderingsreserve worden verwerkt? In de situatie dat een financieel instrument wordt gewaardeerd tegen reële waarde met waardeveranderingen eerst via de herwaarderingsreserve, worden de ongerealiseerde waardemutaties in eerste instantie direct in het eigen vermogen verwerkt. Pas op het moment van realisatie, bijvoorbeeld door verkoop van het instrument aan een derde, wordt de waardemutatie in de winst- en verliesrekening verwerkt. Omdat het niet is toegestaan een negatieve herwaarderingsreserve te vormen worden echter waardedalingen, voor zover deze zou leiden tot een negatieve herwaarderingsreserve, direct in de winst- en verliesrekening verantwoord. Dit is het geval als de reële waarde lager is dan de geamortiseerde kostprijs. Gerealiseerde baten zoals rente en dividend worden direct in de winst- en verliesrekening verwerkt. Voor de toerekening van de rentebaten wordt ook hier de effectieve-rentemethode toegepast, conform de methodiek bij geamortiseerde kostprijs. Waarom zou een onderneming kiezen voor waardering tegen reële waarde met waardewijzigingen eerst via de herwaarderingsreserve? Een onderneming kan kiezen om ongerealiseerde waardewijzigingen direct te verwerken in de winst- en verliesrekening, of om deze eerst op te nemen in een herwaarderingsreserve. De keuze voor directe verwerking in het resultaat zou bijvoorbeeld kunnen worden gemaakt indien de onderneming het beleggingskarakter wil laten zien in zowel de balans als de winst- en verliesrekening. De keuze voor verwerking via de herwaarderingsreserve kan worden gemotiveerd doordat daarmee inzicht wordt gegeven in de reële waarde van het instrument op de balans, zonder dat direct volatiliteit van het resultaat ontstaat. Deze wordt immers eerst in de herwaarderingsreserve geboekt en pas bij realisatie in de winsten verliesrekening, tenzij dit leidt tot een negatieve herwaarderingsreserve. Transactiekosten De verwerking van transactiekosten bij de verwerving of uitgifte van financiële instrumenten is afhankelijk van de betreffende waarderingsgrondslag na eerste verwerking. Indien de betreffende financiële instrumenten worden gewaardeerd tegen reële waarde via de winst- en verliesrekening worden transactiekosten direct in het resultaat verwerkt. Bij waardering tegen reële waarde met waardemutaties via het eigen vermogen en bij waardering tegen geamortiseerde kostprijs worden de transactiekosten verwerkt in de eerste waardering. Bij rentedragende financiële instrumenten worden de transactiekosten in het resultaat verwerkt door middel van de effectieve-rentemethode, zoals hiervoor beschreven. Met transactiekosten bij toekomstige verkoop wordt geen rekening gehouden bij de waardering van financiële instrumenten. 16 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

17 Derivaten Ondernemingen kunnen vele verschillende soorten derivaten aangegaan, zoals eenvoudige ( plain-vanilla ) renteswaps en valutatermijncontracten, maar ook meer exotische afgeleide financiële instrumenten. Onderscheid wordt gemaakt tussen de situatie waarbij geen hedge accounting wordt toegepast en de situatie waarbij wel hedge accounting wordt toegepast. Indien geen hedge accounting wordt toegepast, geeft RJ 290 de keuze voor de waardering van derivaten waarvan de onderliggende waarde niet-beursgenoteerd tussen waardering tegen kostprijs of tegen reële waarde met waardewijzigingen in de winst- en verliesrekening. Bij waardering tegen kostprijs kan het echter wel noodzakelijk zijn om een bijzondere waardevermindering te verantwoorden (rëele waarde is lager dan de kostprijs) of een voorziening op te nemen voor deze derivaten indien deze kwalificeren als verlieslatende contracten (reële waarde is negatief). Voor derivaten waarvan de onderliggende waarde beursgenoteerd is geldt deze keuze niet, deze worden verplicht tegen reële waarde gewaardeerd, met waardewijzigingen in de winst- en verliesrekening. Bij toepassing van RJ 290 zal een onderneming bijvoorbeeld een call optie op het aandeel Philips verplicht tegen reële waarde met waardewijzigingen in de winst- en verliesrekening moeten opnemen. Voor bijvoorbeeld een interest rate swap heeft de onderneming de keuze deze tegen kostprijs te waarderen of tegen reële waarde met waardewijzigingen in de winst- en verliesrekening. Als voor betreffende derivaten wel hedge accounting wordt toegepast is de verwerking afhankelijk van het type en de gekozen vorm van hedge accounting. Dit is verder uitgewerkt in paragraaf 3. Wanneer is een herwaarderingsreserve nodig indien een financieel instrument wordt gewaardeerd tegen reële waarde met waardemutaties direct in de winst- en verliesrekening? Ook in de situatie dat de reële waardemutaties direct in de winst- en verliesrekening worden verwerkt kan het vormen van een herwaarderingsreserve noodzakelijk zijn op grond van de Nederlandse wet. Dit namelijk het geval indien er geen sprake is van een frequente marktnotering. Hiervan is sprake indien betreffende instrumenten tegen een genoteerde prijs op een liquide markt kunnen worden verkocht. Een liquide markt is aanwezig indien de desbetreffende activa en verplichtingen homogeen zijn, er op ieder willekeurig moment tot een transactie bereid zijnde kopers en verkopers te vinden zijn en de transactieprijzen publiekelijk bekend zijn. Hiervoor is het echter niet noodzakelijk dat er sprake is van een beursnotering. Dit betekent bijvoorbeeld voor rente- en valutaderivaten dat de onderliggende waarde in het algemeen niet-beursgenoteerd is en waardering tegen reële waarde dus niet verplicht is. Voor de standaardcontracten ( plain vanilla ) is over het algemeen echter wel sprake van een voldoende liquide markt en daarom kan de vorming van een herwaarderingsreserve achterwege blijven indien de onderneming er voor kiest om deze instrumenten tegen reële waarde te waarderen. Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ

18 2. Opnemen en niet langer opnemen in de balans Eerst gaan we in op het opnemen van een financieel instrument in de balans, daarna komt het niet meer opnemen in de balans aan de orde. Een financieel instrument opnemen in de balans De vraag in hoeverre iets als financieel actief of passief op de balans moet worden opgenomen, wordt aangeduid als het recognition -vraagstuk. RJ 290 geeft aan wanneer een financieel instrument moet worden geactiveerd dan wel gepassiveerd. De richtlijn bepaalt dat een onderneming een financieel instrument op de balans opneemt zodra zij partij wordt in de contractuele bepalingen van het financiële instrument. Overigens is het bij derivaten mogelijk dat zij moeten worden geactiveerd/gepassiveerd, maar dat bij het aangaan van het contract de waarde nihil is, zodat bij eerste opname in de balans per saldo niets verschijnt. Een onderneming sluit bijvoorbeeld een valutatermijntransactie af waarbij op het moment van afsluiten de prestatie en tegenprestatie een gelijke reële waarde hebben. De reële waarde van het instrument is daarmee nihil en er wordt dus per saldo niets op de balans opgenomen. Opgemerkt wordt dat de criteria voor het op de balans opnemen van financiële instrumenten afwijken van die voor niet-financiële instrumenten, zoals bijvoorbeeld voorraden. Inkoopcontracten van voorraden worden bijvoorbeeld in het algemeen niet op de balans opgenomen. De voorraden verschijnen pas op de balans op het moment dat zij daadwerkelijk zijn geleverd. Verwachte toekomstige transacties, ook indien zij zeer waarschijnlijk zijn, komen nooit op de balans. Een financieel instrument niet langer opnemen in de balans De richtlijnen vermelden dat een financieel instrument niet langer in de balans dient te worden opgenomen als alle of nagenoeg alle rechten op economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico s met betrekking tot de positie aan een derde zijn overgedragen. Dit sluit aan op de algemene regelgeving omtrent het niet langer verwerken van activa en verplichtingen. Daarbij dient te worden gekeken of er sprake is van een wijziging in de economische realiteit. Een op de balans opgenomen actief of post van het vreemd vermogen (passief) blijft op de balans, indien een transactie niet leidt tot een belangrijke verandering in de economische realiteit met betrekking tot dit actief of passief. Bij de beoordeling of sprake is van een belangrijke verandering in de economische realiteit, dient daarbij te worden uitgegaan van die economische voordelen en risico s die zich naar waarschijnlijkheid in de praktijk zullen voordoen, en niet van voordelen en risico s waarvan redelijkerwijze niet te verwachten is dat zij zich voordoen. Bij de beoordeling van risico s inzake een debiteurenportefeuille betekent dit bijvoorbeeld dat wordt uitgegaan van het redelijkerwijs te schatten risico van oninbaarheid en niet van het maximaal mogelijke risico. Indien de juridische overdracht van de debiteurenportefeuille niet leidt tot een belangrijke verandering in het feitelijk verwachte risico van oninbaarheid, blijft de debiteurenportefeuille op de balans. 18 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290

19 Voorbeeld overdracht debiteurenportefeuille Stel een gehele debiteurenportefeuille van wordt overgedragen aan een factoringbedrijf, waarbij de overdragende onderneming een garantie geeft voor verliezen als gevolg van wanbetaling tot een maximum van 100 (100%). Het vóór de overdracht geschatte risico van oninbaarheid bedraagt 30 (3%). Het factoringbedrijf draagt alle verdergaande risico s bij een oninbaarheid van meer dan 100. Het factoringbedrijf heeft voorts het recht de vorderingen door te verkopen of als onderpand te gebruiken. Onder de Richtlijnen wordt beoordeeld of alle of nagenoeg alle rechten op economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico s met betrekking tot de positie aan een derde zijn overgedragen. Dit leidt ertoe dat een oninbaarheidsrisico van 10% is achtergebleven, hetgeen aanzienlijk hoger ligt dan het verwachte oninbaarheidsrisico, zodat feitelijk vrijwel het volledige oninbaarheidsrisico bij de overdragende onderneming is achtergebleven. De van het factoringbedrijf ontvangen bedragen worden beschouwd als financiering met debiteuren als onderpand en worden daarom onder het vreemd vermogen opgenomen. Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ

20 3. Risicobeheer, hedging en hedge accounting In deze paragraaf behandelen we achtereenvolgens risicobeheer en hedging, hedge accounting, vormen van hedge accounting (met voorbeelden van valutarisico en renterisico), de vraag waarom hedge accounting wenselijk zou kunnen zijn, de vereiste hedgedocumentatie, en het vraagstuk van effectiviteit van een hedge. Risicobeheer en hedging Ondernemingen lopen velerlei financiële risico s, waaronder valuta- en renterisico, maar ook risico inzake bijvoorbeeld beleggingen, kredietwaardigheid en grondstofprijzen. Een onderneming heeft bijvoorbeeld een lening in een buitenlandse valuta (USD). Zij loopt dan valutarisico over deze lening als gevolg van koersveranderingen van de USD ten opzichte van de euro. Ook kan het zijn dat een onderneming een transactie is aangegaan waarin op termijn goederen worden verkocht in een buitenlandse valuta, terwijl de kostprijs van deze goederen in euro s luidt. Ook dan loopt de onderneming valutarisico. Bij een opgenomen lening met een variabele rente heeft de onderneming onzekerheid over de kasuitstroom. Bij een vastrentende vordering loopt de onderneming risico over de marktwaarde van deze lening door veranderingen in de marktrente. Als onderdeel van het risicobeheer kan de onderneming er voor kiezen om deze risico s te mitigeren door het aangaan van bijvoorbeeld derivaten. Bij valutarisico zal dit veelal gedaan worden door valutatermijncontracten af te sluiten. Bij renterisico kan de onderneming door middel van renteswaps er bijvoorbeeld voor kiezen om de variabele marktrente om te zetten in een vaste rente, dan wel de vaste rente om te zetten in een variabele rente. Natuurlijk kan de onderneming ook de keuze maken om deze risico s te accepteren en deze niet verder af te dekken. Voor zover er dus wel afdekking door middel van bijvoorbeeld derivaten plaatsvindt wordt dit hedging genoemd. Vervolgens bestaat de vraag hoe deze derivatentransacties in de jaarrekening te verwerken. In eerste instantie zijn voor deze derivaten de algemene waarderingsgrondslagen van toepassing zoals uiteengezet in paragraaf 1. In die situatie wordt echter niet specifiek rekening gehouden met het feit dat dit derivaat is aangegaan om bepaalde risico s af te dekken. Hierdoor kan de situatie zich voordoen dat het resultaat op het derivaat in een andere periode wordt verantwoord, dan dat de afgedekte transactie wordt verwerkt. Hierdoor kan het zijn dat de winst- en verliesrekening volatiliteit laat zien, terwijl nu juist wordt gehedged om dit te voorkomen. Dergelijke accounting mismatches kunnen zowel voorkomen als het derivaat tegen reële waarde wordt gewaardeerd als tegen kostprijs. Indien bijvoorbeeld, bij waardering van het derivaat tegen kostprijs, een rente-derivaat is aangegaan en dit contract verlieslatend is geworden zal dit verlies direct in de winst- en verliesrekening verantwoord moeten worden, zonder rekening te houden met de achterliggende hedge-relatie. 20 Nieuwe richtlijn financiële instrumenten Hoofdlijnen RJ 290