Jos de Kroon Psychiater Psychoanalyticus Psychotherapeut

Transcriptie

1 Over perversies Lacan en de psychopathologie. Men hoort nogal eens beweren dat Lacan onbegrijpelijk is en niet toepasbaar zou zijn in de praktijk. Dat laatste is zeker niet waar en van het eerste kan worden gezegd dat de ideeën van Lacan even moeilijk en complex zijn als de mens zelf. Hoedt u dus voor simplisme wanneer het over de mens gaat. In dit artikel zal ik mij beperken tot Lacan s opvattingen aangaande de psychopathologie, die uitermate relevant zijn voor de praktijk en een ander licht laten schijnen dan doorgaans wordt waargenomen. In tegenstelling tot Freud, die zich vooral heeft bezig gehouden met de neurose, is Lacan vertrokken en zijn leven lang bezig geweest met de psychose. Het is moeilijk ergens de draad op te pakken van Lacan s denken omdat zij aansluit bij de fenomenologie van Karl Jaspers en de psychoanalyse van Sigmund Freud. Ik kan beide in de ruimte die mij is toebedeeld onmogelijk uiteenzetten zonder de ideeën van Lacan tekort te doen. Vandaar dat ik heb besloten te beginnen bij het eind van Lacan s ontwikkeling. Nadat hij aanvankelijk in zijn proefschrift (Lacan, 1932) Jaspers opvattingen had verwerkt en overwonnen zal hij later hetzelfde doen met de ideeën van Freud om tenslotte uit te komen bij zijn eigen verklaringen omtrent de psychopathologie die meer en meer worden uitgedrukt in mathematische formules. Door deze laatsten moeten we ons niet laten afschrikken en de symbolische waarde ervan zien te ontdekken. Ik volg dus een kreeftegang langs het parcours dat Lacan heeft afgelegd. Om de gedachten te bepalen stel ik mijzelf twee vragen: - Wat is de status van het subject? - Wat is de status en de structuur van het psychopathologisch subject? Ter inleiding vertrek ik vanuit de idee van de structuur die Lacan in de loop van de tijd heeft ontwikkeld. De structuur - en niet de structuur van het menselijk individu - bestaat uit drie elementen of aspecten die niet tot elkaar of iets anders kunnen worden herleid. Deze elementen zijn : 1. Het reële 2. Het imaginaire

2 3. Het symbolische. Zij zijn met elkaar vervlochten en de wijze waarop bepaalt bij de mens de structuur van de persoonlijkheid: hysterisch (zeg neurotisch), pervers (zeg persoonlijkheidsstoornis) en psychotisch. De drie elementen zijn met elkaar verweven in de Borromeaanse knoop vernoemd naar de vijftiende eeuwse Milanese familie Borromeo die deze in haar wapenschild voerde. De verknoping bestaat uit drie ringen (RSI) die dusdanig in elkaar grijpen dat het doorknippen een hunner de andere uit elkaar doet vallen. Het doet er niet toe welke men doorknipt. Wat houdt deze ringen bijeen? Dat is de Wet-van-de-Vader! De Wet is verantwoordelijk voor de verknoping en maakt alle drie de registers gelijkwaardig. Elk register wordt bepaald door de relatie die het onderhoudt met de andere registers. R S I fig. 1. De Borromeaanse knoop RSI. Bij de psychose is de verknoping echter mislukt. De installatie door de Wet-van-de-Vader heeft gefaald. Daarvoor in de plaats is een andere structuur ontstaan die wordt gekenmerkt door het symptoom. Dit is niet het conventionele symptoom als index van een somatische stoornis of het teken van een onbewust verlangen, maar het sinthoom - geschreven op een archaïsche wijze - dat een vierde ring vormt die alsnog de mislukte Borromeaanse verknoping tot stand brengt. Men kan zich dat voorstellen door de drie ringen RSI plat op elkaar te leggen waarbij de vierde ring van het sinthoom zich zodanig door de ringen heenvlecht dat toch nog een verknoping wordt gerealiseerd.

3 R I S S fig. 2. De verknoping door het symptoom. In zijn laatste Séminaire heeft Lacan gesproken over de psychose bij de Ierse schrijver James Joyce (Lacan, 1975). Zijn schrijven vervulde de functie van de vierde ring, van het sinthoom, een noodzakelijke opvulling van het gat dat met het ontbreken van de structurerende Wet was ontstaan. Deze noodzakelijke opvulling noemt Lacan de suppletie. Wat hebben deze gedachten voor uitwerking op de structuur van de persoonlijkheid en de status van het subject? Het subject van Lacan is evenals bij de moderne filosofen problematisch. Het subject is niet meer in laatste instantie het denkende dat aan dit denken zijn bestaan ontleent zoals dat bij Descartes nog het geval was. Bij hem was het denken funderend voor het zijn: je pense, donc je suis (Ik denk, dus ik ben). Bij Lacan daarentegen valt het denken niet meer samen met het zijn. Integendeel: Là où je pense, je ne suis pas (Daar waar ik denk, ben ik niet) en là où je suis, je ne pense pas (Daar waar ik ben, denk ik niet). Scherper en radicaler dan bij Descartes brengt Lacan aan caesuur aan tussen het denken en het zijn. Het woord valt niet samen met het ding. Sterker nog het woord slaat een gat in het ding, zoals we al bij Hegel hebben kunnen lezen. Het subject staat dus buiten het zijn, is excentrisch, maar onderhoudt evenwel een relatie met het reële en het imaginaire, zoals wordt weergegeven in de Borromeaanse verknoping.

4 De diagnostische categorieën bij Lacan zijn relatief eenvoudig en in ieder geval klein in aantal. Hij onderscheidt drie klinische categorieën: 1. neurosen 2. psychosen en 3. perversies. Dit staat in scherp contrast met de steeds uitdijende DSM-onderneming waarin ieder opduikend symptoom aanleiding is voor een plaatsje in dit systeem. Toch is de eenvoud bij Lacan misleidend want het blijft een moeilijke onderneming om een goed werkbare diagnose van de persoonlijkheidsstructuur te stellen. Ook ervaren clinici kunnen pas vaak laat in het klinisch proces besluiten tot een diagnostische plaatsbepaling. Nagenoeg helemaal in de Freudiaanse traditie heeft Lacan de drie onderscheiden diagnostische categorieën gekoppeld aan drie structurerende gebeurtenissen: 1. verdringing 2. loochening en 3. verwerping op de volgende manier: neurose : verdringing psychose : verwerping perversie : loochening Een volgend opvallend kenmerk van de psychopathologische structuren bij Lacan is de aandacht voor de interactionele gebeurtenissen die eraan ten grondslag liggen. De relatie met de Ander is bepalend voor deze structuren. Hieronder volgt een beschrijving van de drie persoonlijkheidsstructuren. Neurose Wat wordt in de neurose nu verdrongen en waar leidt dat toe? Allereerst dient te worden gezegd dat de verdringing niet op de eerste plaats een kenmerk is van de neurose maar juist de neurose constitueert. De neurose veronderstelt de werking van de Wet-van-de-Vader. Gedachten en verlangens die het subject niet passend of zelfs verwerpelijk vindt,

5 worden verdreven of omgebogen. Instanties als het Ik en het Super-Ik hebben hierin een regelende functie. Dit wil dus tevens zeggen dat een flits van een gedachte niet helemaal verdwenen is zoals bij de psychose, maar dat deze wordt overwonnen door verdringing. In zekere zin wordt de realiteit bevestigd maar buiten het bewustzijn gedrukt. Manifestaties van momentane mislukkingen van de verdringing zijn Fehlleistungen' en versprekingen. Subcategorieën van de neurosen zijn: hysterie, obsessie en fobieën. Er bestaat een tendens meer genot te ontlenen aan de fantasie dan aan het direct seksueel contact. In tegenstelling tot de perversies domineert bij de neurose de genitale zone maar de neuroticus weigert de oorzaak van het genot van de Ander te zijn. Dus niet zelf het object van genot te zijn maar juist wel het object van verlangen. Wat Lacan onderstreept is dat wat wordt verdragen niet de waarneming is, noch het affect, maar de gedachten die verbonden zijn met de waarneming en de gedachten die gehecht zijn aan het affect. Dat betekent dat het onbewuste bestaat uit gedachten die alleen maar met woorden kunnen worden uitgedrukt. Bij verdringing gebeurt het dat de normaal met elkaar verbonden zaken zoals gedachte en affect worden losgekoppeld en dat de gedachte wordt verbannen uit het bewuste, terwijl het affect blijft. Dat is de reden waarom patiënten zo vaak melden dat ze zich depressief, angstig en schuldig voelen zonder te weten waarom. Soms gebeurt het ook dat patiënten redenen naar voren brengen die niet in overeenstemming zijn met de kracht van het affect. Het vergeten van de gedachte bij het passende affect is een kenmerk van de hysterie. Bij de obsessieve neurose is het juist de gedachte (of de handeling bij de compulsie) datgene wat telkens wordt herhaald zonder dat het bijpassende affect zich manifesteert. De therapeut dient de verbinding van affect en gedachte opnieuw te realiseren in de hier en nu situatie van de overdracht, hetgeen niet lukt met suggestie of beschuldiging. De therapeut dient zo goed en zo kwaad als het gaat op te treden als een leeg scherm waarop zowel positieve als negatieve projecties bij elkaar komen. De therapeut moet het kunnen verdragen en herkennen dat hij of zij moet dienen als een persoon op wie de affecten en gedachten die passen bij anderen uit het leven van de patiënt op hem of haar worden gericht. Pas dan is een verbinding tussen affect en gedachte in de bewustwording mogelijk. Het verdrongene keert terug in de vorm van versprekingen, dromen, mislukkingen en symptomen in het reële. Volgens Lacan is datgene wat is verdrongen hetzelfde als datgene wat verschijnt in het reële. Het neurotisch symptoom speelt de rol van de taal waarin verdringing kan worden uitgedrukt. Het symptoom is het bericht van de Ander, de taal van het onbewuste. Om een en ander in schema weer te geven, kunnen we uitgaan van de relatie tussen subject en Ander waarin een overlap (a) bestaat tussen beiden, die wegvalt bij de scheiding. Bij de spening moet het kind de borst als onderdeel van het zelf loslaten:

6 subject a Ander kind borst moeder fig. 3. De bemiddelde relatie tussen moeder en kind. Bij de obsessie keert het verdrongene terug in de geest en bij de hysterie in het lichaam. Dit is in onderstaand schema weergegeven: Jos de Kroon Psychiater Psychoanalyticus Psychotherapeut

7 subject a Ander fig. 4. De obsessieve neurose. Jos de Kroon Psychiater Psychoanalyticus Psychotherapeut

8 De obsessieve neuroticus weigert het bestaan van de Ander te erkennen. Het verdrongene dat met een X is weergegeven, keert terug in het reële. subject a Ander fig. 5. De hysterische neurose. De hysterica of hystericus constitueert zichzelf als het object dat het verlangen van de Ander veroorzaakt. Jos de Kroon Psychiater Psychoanalyticus Psychotherapeut

9 Psychose Bij de psychose wordt een fundamenteel element van de symbolische orde verworpen waardoor de hele symbolische orde op losse schroeven komt te staan. De psychoticus spreekt wel maar de symbolisatie van het subject en de objecten is aangetast. Het element dat wordt verworpen betreft de vader wat door Lacan de Naam-van-de-Vader wordt genoemd. Bij de psychose is er sprake van een Verwerping van de Naam-van-de-Vader ( La forclusion du Nom-du-Père ). In het Frans is er geen verschil te horen tussen termen Nom (Naam) en Non (Nee). Het gaat hier om de vaderlijke functie en niet om de vader van vlees en bloed, want ook hij kan verzuimen deze functie te vervullen. Bovendien is het mogelijk dat een alleenstaande moeder de vaderlijke functie op zich neemt. De symbolische vader komt in de relatie van moeder en kind tussenbeiden. Bij de moeder bestaat de tendens het kind te verzwelgen. Het kind heeft het gevoel alles voor de moeder te zijn. Lacan noemt dat het verlangen van de moeder ( Le désir de la mère ). De vader beschermt het kind tegen dit dodelijk verlangen; hij komt tussen beiden, hij trekt een grens; kortom hij stelt de wet. De functie van de vader is een deel van de taal en kan ook deel uitmaken van het discours van de moeder. Een alleenstaande moeder kan de positie van de vader bevestigen door bij voorbeeld tegen het kind te zeggen: Je vader zou trots op je zijn. Het kan evenwel ook gebeuren dat een moeder tegen haar kind zegt: We zeggen het niet tegen je vader of Je vader is een klootzak die niet weet waarover hij het heeft. Dit laatste is natuurlijk een ondermijning van de positie van de vader en een gevaar voor de wet. Het niet binnentreden in de symbolische orde is radicaal; eens buitengesloten altijd buitengesloten. Waarschijnlijk is het mogelijk bij kinderen tot een bepaalde leeftijd de Wet alsnog te installeren. Een voorbeeld daarvan is Robert uit L enfant au loup et le Président van het echtpaar Rosine en Robert Lefort. In dit boek wordt een succesvolle behandeling van een jong psychotisch kind beschreven. (Lefort & Lefort, 1988). De Lacanianen verschillen van mening over de mogelijkheden van een behandeling van psychotici waarbij een structurele verandering van de persoonlijkheid op zou treden. Lacan zelf was hierin zeer terughoudend en sceptisch. Dat neemt niet weg dat het onze ethische plicht is naar psychotici te luisteren. Daarvoor is een speciale klinische intuïtie en ervaring noodzakelijk. Het klinische feit dat een eerste psychotische episode op latere leeftijd - vaak in de adolescentie en ook rond het vijftigste jaar - uitbreekt, wil zeggen dat er altijd al sprake is geweest van een psychotische persoonlijkheidsstructuur maar dat deze werd afgedekt met een symptoom dat diende als een suppletie. Een beroemd voorbeeld daarvan is het geval van de Saksische Senaatspresident Daniel Paul Schreber die bij zijn benoeming op vijftigjarige leeftijd psychotisch werd. (Schreber, 1903). Een andere beroemdheid met een psychotische structuur die nooit een psychotisch symptoom liet zien is volgens Lacan James Joyce geweest. De hallucinatie is niet een voor de psychose exclusief symptoom. Hallucinaties zijn manifestaties van het primair proces en zij spelen een rol in dagdromen, fantasieën en dromen. Zij komen voor bij alle drie de structurele categorieën van de persoonlijkheid: neurose, perversie en psychose.

10 In een tijd dat snel, vaak te snel, wordt besloten tot psychose en het benadrukken van een vroege diagnostiek om vervolgens de ziekte te kunnen bestrijden met antipsychotica, is het aangewezen een goede diagnostiek te bedrijven die zelfs voor ervaren clinici niet altijd eenvoudig is. Zo kunnen hallucinaties de onderzoeker op een dwaalspoor zetten. Om de psychotische structuur te ontdekken dient men niet symptomen op te tellen, maar eerder vragen te stellen die de persoonlijkheidsstructuur raken. Een beter criterium om te besluiten tot de diagnose psychose, is de idee van zekerheid. Een psychoticus is overtuigd van zijn gelijk. Hij heeft de waarheid zelf in pacht. Het kenmerk van de neuroticus daarentegen is twijfel. Deze laatste zal zich afvragen of hij de stemmen van buitenaf of van binnenuit hoort, of hij gek is of niet. De psychoticus weet zeker dat hij niet gek is en door God is uitverkoren om bijvoorbeeld de mensheid te redden. Wanneer hallucinaties kunnen worden teruggevoerd op een psychotische stoornis dan is er sprake van een denkstoornis, een waan. De fantasie en de wensdroom worden voor waar aangezien. Hoe zit het nu bij de psychoticus met de relatie tot de taal? Hij onderhoudt toch ook een relatie met de taal, want hij spreekt immers. De psychoticus spreekt weliswaar maar onderhoudt geen relatie met het reële en het imaginaire. Alle drie deze registers staan op zich zelf. Hij heeft verbeeldingen en gedachten die echter geen contact hebben met de realiteit. Lacan zegt: De psychoticus is dans le langage maar hors discours. Dat wil zeggen dat de psychoticus wel spreekt maar niet in staat is de metafoor als zodanig te waarderen. De psychoticus leeft als het ware in de drie registers maar kan niet de metaforische afstand nemen die nodig is om een relatie te onderhouden met deze registers. De formule die Lacan gebruikt om de buitensluiting van de psychoticus buiten de symbolische orde luidt als volgt: bij de psychose is er sprake van een verwerping van de Naam-van-de-Vader, la forclusion du Nom-du-Père. De verwerping impliceert een buitensluiting van de symbolische orde, een buitensluiting van de wereld van de metafoor en de metonymie, van de verdichting en de verschuiving. De psychoticus valt samen met het imaginaire en het reële; zijn woord valt samen met het ding. De afstand tot het ding is vervallen, er bestaat geen scheiding tussen het subject en het object; zij zijn een en het zelfde. Men zou ook kunnen zeggen dat er geen sprake is van een subject, geen onderwerping van het individu aan de wet van de metafoor en de metonymie. Laten we de psychotische constellatie in schema weergeven en vergelijken met de neurose waarin het Verlangen van de Moeder en de Wet van de Vader een rol spelen: kind

11 moeder fig. 6. De psychotische constellatie. Bij de psychose valt het verlangen van de moeder samen met het verlangen van het kind. Er bestaat geen onderscheid tussen beide. Moeder en kind staan in een spiegelrelatie tot elkaar. Wie wie is, wordt daarin niet duidelijk. Er is geen separatie-individuatie tot stand gekomen, om het in Mahleriaanse termen uit te drukken. Dit staat in contrast met de constellatie waarbij een derde, de vader, in het spel is. vader kind moeder

12 fig. 7. De triangulaire constellatie. Inleiding op de perversie Bij de neurose wordt een gedachte die is verbonden met een affect verdreven en bij de perversie wordt een gedachte gekoppeld aan een waarneming weggedrukt. Alle drie de persoonlijkheidsstructuren - neurose, psychose en perversie - draaien om de vaderlijke functie. In de perversie wordt de Wet erkend door deze zowel te onderschrijven als te bestrijden. Het subject draait de realiteit gedeeltelijk de rug toe. Men kan zeggen dat hier sprake is van een splitsing van het ik. Het subject valt samen met de ander èn is er van gescheiden. De vrouw wordt waargenomen mét en zónder penis etc. Zoals we uit de kliniek en de dagelijkse observatie weten zijn vrouwen nogal eens teleurgesteld in hun mannen en richten zich uit frustratie op hun kinderen en tonen hierbij een voorkeur voor hun zonen boven hun dochters. In gevallen waarbij de penis van het kind bijzondere aandacht van de moeder ondervindt kan er een narcistische fixatie ten opzichte van het geslachtsorgaan optreden. Over het algemeen is het voor de vader makkelijker in de relatie tussen moeder en dochter tussen beiden te komen omdat er geen sprake is van competitie. Bij moeder en zoon is dat moeilijker. Perversie is dan ook meestal een mannelijke aangelegenheid. Lacan spreekt bij lesbiennes provocerend van heteroseksualiteit en bij homoseksualiteit van hommosexualité, liefde voor de man. Volgens Lacan vormen mannen het zwakke geslacht in relatie tot de perversie. De pervert verzet zich obstinaat tegen de wil van de vader die moeder en zoon van elkaar tracht te scheiden. Dat verschilt van de situatie waarin er geen sprake is van een separatie in psychologische zin, waarin de vader zijn

13 symbolische rol van castrator verzaakt en het verlangen van de moeder een mythische romance van ongescheidenheid laat voortbestaan. Dit laatste is de situatie van de psychose. Bij de perversie is de vaderlijke functie gedeeltelijk mislukt. Het kind tracht het genot dat hij ontleent aan de relatie met de moeder te continueren, bij voorbeeld door middel van de fetisj als remplaçant van de moeder. Op deze plaats is het gepast een citaat van Lacan te geven: Het hele probleem van de perversies bestaat erin hoe het kind in relatie met zijn moeder - een relatie die in de analyse niet wordt bepaald door de biologische [vitale] afhankelijkheid van het kind, maar door de afhankelijkheid van haar liefde, dat betekent door zijn verlangen naar haar verlangen - zich identificeert met het imaginaire object van haar verlangen (Lacan, 1966). Lacan zegt het elders ook anders: De pervert identificeert zich met de fallus, datgene waar de moeder haar verlangen op richt. (Lacan, 1966). Wanneer de pervert zich afvraagt wat hij is, zal hij antwoorden: Ik ben dat iets wat zij mist. Men kan ook zeggen dat de pervert geen vragen meer heeft over zijn bestaan; hij weet wat hij is. Dit in tegenstelling tot de neuroticus die zich voortdurend afvraagt: Wie ben ik en wat verlang ik?. Wat staat de pervert te doen? Hij dient op te houden de fallus te zijn voor de moeder maar er een te hebben. Hij dient de transformatie te maken van de imaginaire fallus te zijn naar het verkrijgen van een symbolische fallus. De pervert is niet iemand die een eigen verlangen heeft maar blijft iemand die het verlangen van de moeder vervult; hij is haar alles, haar fallus. In vergelijking met de neurose is dat als volgt in schema weer te geven: subject a Ander

14 fig. 8. De neurotische constellatie. a Ander fig. 9. De perverte constellatie De reden waarom de behandeling van perverten zo moeilijk is heeft te maken met het feit dat hij zich plaatst in de positie van object kleine a, (de overlap tussen het subject en de Ander dat wegvalt bij de scheiding) in de verwachting voor de behandelaar datgene te zijn wat zijn of haar verlangen bevredigt. Het is de vraag of de transformatie in het therapeutisch proces kan worden gemaakt dat het object kleine a in de Ander kan worden geplaatst, dus op de plaats van de analyticus. Perversies In het voorafgaande is een algemenen beschrijving gegeven van de psychopathologische structuren bij Lacan, de neurose, de perversie en de psychose. Hierna zal dieper worden ingegaan op de structuur van de perversies. De perversie scharniert rondom de loochening. We zullen zien wat dit betekent. Bij Freud heet dat Verleugnung hetgeen in het Engels doorgaans wordt vertaald met disavowel, terwijl het woord denial dichter in de buurt komt van de oorspronkelijke freudiaanse term. In het Frans wordt het woord déni gebruikt. In tegenstelling tot de verdringing waarbij een waarneming in de realiteit wordt verdrongen wordt bij de loochening de waarneming zelf miskend.

15 We zagen al dat de structuur volgens Lacan drie elementen bevat, het Reële, het Imaginaire en het Symbolische die bij een normaal neurotisch subject volgens de Borromeaanse verknoping in elkaar grijpen. Ook zagen we dat de losliggende elementen door een vierde element kunnen worden bijeengehouden. Dat is de functie van het symptoom. Bij de perversie lijkt het erop dat er heen en weer wordt gegaan tussen het symptoom en de Borromeaanse verknoping. Wanneer het kind wordt gescheiden van de eerste Ander, de moeder en van een deel van zichzelf, verlangt het ernaar weer met zichzelf en de Ander samen te vallen. Het kind wil het ontstane gebrek ongedaan maken; het wil weer heel worden. Dat is echter een onmogelijkheid. De pervert verbeeldt zich alles, de fallus, voor de ander te zijn. Ik kom daar op terug. Wat verstaat Lacan onder perversie? In de klassieke psychiatrie denken we in de eerste plaats aan parafilieën zoals pedofilie, transvestisme, voyeurisme, fetisjisme etc. maar ook aan sadisme en masochisme. Lacan houdt niet zo van dit soort botaniseren en probeert de ware aard of structuur van de perversie te begrijpen. Hij komt dan bij het volgende uit: Perversie heeft te maken met de poging de wet te ondersteunen opdat grenzen worden gesteld aan het genot (jouissance). Jouissance is bij Lacan een centraal maar ook moeilijk begrip. Het is het genot dat optreedt wanneer het subject samenvalt met het object van verlangen en bijgevolg het verlangen is verdwenen. Waar bij de psychose de wet afwezig is en een definitieve (tirannieke) installatie van de wet figureert bij de neurose, doet het subject bij de perversie verwoede pogingen de wet in het leven te roepen, kortom om de Ander in het leven te roepen. Bij Lacan is het altijd goed om terug te grijpen naar werken van Freud en te kijken wat deze laatste over de seksualiteit heeft gezegd. Aanvankelijk noemde Freud iedere seksuele activiteit die niet met de voortplanting had te maken pervers. We mogen dan aannemen dat het overgrote deel van de menselijke seksualiteit pervers is. Seksualiteit zou dan slechts het lustprincipe volgen. Zelfs wanneer we zeggen dat normale seksualiteit zich richt op de totale persoon dan moeten we toegeven dat ook dan in het merendeel der gevallen er sprake is van perversie. We zagen al dat de obsessieve neuroticus zijn partner reduceert tot het object a, waarbij het anders-zijn van de partner wordt geneutraliseerd en de hystericus verlangt het ontbrekend object van de ander te zijn; het verlangen naar het verlangen van de ander. In wezen is iedere vorm van seksualiteit pervers. Zoals we al eerder zagen vertrekt Lacan vanuit de loochening. De structuur van de pervert draait bij hem om de loochening. In de psychoanalyse wordt perversie niet beschouwd als een verwerpelijke zaak maar als een menselijke

16 mogelijkheid met een bepaalde structuur. Wat wordt er bij de perversie geloochend? Dat is de idee of gedachte die met een bepaald affect is verbonden die op zijn beurt weer wordt verdrongen. Bij loochening is een waarneming van de reële buitenwereld buiten het bewustzijn gesloten. Je zou dit proces kunnen vergelijken met een negatieve hallucinatie. Een beroemd voorbeeld uit de literatuur kunnen we lezen bij Freud s Kleine Hans die bij het baden van zijn zeven dagen oude zusje Hanna zegt: Aber ihr Wiwwimacher ist noch klein. Wenn sie wachst, wird er schon grösser werden. In dit verband spreekt Freud van verleugnen (Freud, 1909). Bij de neurose daarentegen wordt de gedachte ( Vorstellungsrepräsentanz ) gesplitst van het affect en verdrongen en waarbij het affect wordt verdrongen. Maar nu wordt het wel problematisch wanneer men zegt dat bij de loochening de waarneming van iets wat er niet is wordt miskend. Kleine Hans zou iets miskennen bij de waarneming van het reële: de afwezigheid van de penis. Logisch gesproken kan men nooit de afwezigheid van iets waarnemen. Men neemt waar wat er is en niet wat afwezig is. In het geval van Kleine Hans is er dan ook geen sprake van een waarnemingsstoornis maar van een interpretatiefout. Bij de loochening is er sprake van een gedachte gekoppeld aan het veld van de waarneming. Deze gedachte maakt deel uit van de psychische realiteit van het subject. Wij kunnen dus zeggen dat zowel de verdringing als de loochening deel uitmaken van de gedachtewereld. Zowel verdringing als loochening betreft gedachten en niet waarnemingen. Wij kunnen niet aan iets denken wat we missen zonder tussenkomst van de symbolische orde. De loochening betreft dus evenals de neurose en de psychose de symbolisatie, die te maken heeft met een bevestiging van de rol van de vader in zijn poging het kind te scheiden van de moeder. Er wordt een begin gemaakt met het ja zeggen tegen de symbolische rol van de vader. Echter bij de loochening wordt dit aarzelend begin weer ongedaan gemaakt tot de volgende bevestiging. Bij de ontwikkeling wordt de separatie-individualisatie gezien als een interactie waarbij drie partijen zijn betrokken; het kind, de moeder en de vader. Bij de castratie vindt (tegelijkertijd) een vervreemding en een separatie plaats. De separatie is duidelijk maar de vervreemding minder. Vervreemding heeft te maken met een afstand nemen van een deel van zichzelf; het subject valt bij de vervreemding niet meer geheel en al met zichzelf samen. Het sprekend ik bevindt zich op een andere plaats dan het reële zelf of het imaginaire, het gespiegelde ik. Bij de pervert is wel de vervreemding tot stand gekomen, maar niet de separatie. De pervert denkt (dus is vervreemd) dat hij het object van verlangen is van de ander (dus niet gesepareerd). Lacan zegt dat de pervert zich identificeert met het imaginaire object van zijn (moeder s) verlangen, voor zover zij haarzelf symboliseert in de fallus. De pervert identificeert zichzelf met datgene wat de moeder ontbeert: de fallus. Hij gedraagt zich als het ware als een fallus. Zo kan het zijn dat hij het tot zijn taak rekent alle vrouwen te bevredigen. Don Giovanni is zo n figuur. De verklaringen vanuit de biologie zijn ontoereikend en meestal erg platvloers omdat ze geen rekening houden met het symbolische, niet met de Wet-van-de-Vader. De pervert identificeert zichzelf met het gebrek van de moeder. Hij vult haar op met zichzelf. Hij neemt haar verlangen weg door haar van genot (jouissance) te voorzien, zij het tijdelijk.

17 Dit is de reden waarom het zo moeilijk is met perverten therapeutisch te werken. De pervert stelt zichzelf op de plaats van object a, in de verwachting dat hij het verlangen dat hij het verlangen van de analyticus kan bevredigen. De analyticus moet dan proberen de overdracht zo te sturen dat hij de oorzaak van verlangen voor de pervert wordt. Dat is dus precies de omgekeerde positie. Al verschillende keren is de term verlangen gevallen. Deze behoeft enige uitleg. Lacan onderscheidt drie zaken: behoefte, verlangen en vraag. Men zou kunnen zeggen dat de behoefte zich afspeelt op het terrein van het Reële, het verlangen in de sfeer van het Imaginaire en de vraag tenslotte in het domein van het Symbolische. In de analyse dient het verlangen dat zich in de overdracht manifesteert altijd te worden uitgedrukt in woorden. Geen daden maar woorden zoals de abstinentieregel voorschrijft. De pervert nu houdt zich niet zozeer bezig met het verlangen van de moeder (Ander) als wel met haar behoefte. De pervert identificeert zich met de fallus, maar omdat hij zich met een ding identificeert is het veeleer het genot (jouissance) dat hij najaagt door het verlangen. Het gebrek van de moeder moet worden benoemd opdat het kind een subject kan worden. Hierbij speelt de Wet-van-de-Vader een bepalende rol. Bij de perversie gebeurt dat niet. Er wordt geen betekenaar aangedragen dat dit gebrek in het zijn kan uitdrukken op het niveau van de gedachten. Sterker nog de illusie heeft postgevat dat het kind voor de moeder haar alles (jouissance) is. De vaderlijke metafoor, waarmee de Wet ook wel wordt aangeduid, bestaat uit twee momenten: 1. Het nee van de vader verbiedt het kind bron van genot voor de moeder te zijn; het verbod van de jouissance. 2. Het symboliseren van het gebrek van de moeder (Ander). Bij 1. zou goed kunnen passen Le-Non-du-Père Castratie en bij 2. Le Nom-du-Père, de benoeming van de vader als bron van genot voor de moeder. Laten we nog eens een vergelijking maken met de neurose in de schema s:

18 subject a Ander fig. 10. De neurose. a Ander fig. 11. De perversie. Jos de Kroon Psychiater Psychoanalyticus Psychotherapeut

19 In onderstaande kolommen zijn de neurose en perversie in hun onderscheiden karakteristieken weergegeven: neurose perversie Secondaire verdringing Primaire verdringing (Freud) Separatie Vervreemding (Lacan) De pervert geniet niet zoveel als wij neurotici (denken). Het hoogste genot is volgens Lacan weten dat je verlangend bent. Dát weten ontbeert de pervert. Hieronder volgen enkele voorbeelden zoals wij die uit de klinische praktijk kennen. De fetisjist Jan leeft als kind erg close met zijn moeder. Haar man betekent niets voor haar én doet niets voor haar. Jan wordt datgene wat zij mist, degene die haar heel kan maken. Wanneer Jan ziek is, zorgt zij voor hem, maar zij gaat hem ook als zodanig behandelen wanneer hij niet ziek is. Hij moet zich gedragen als een grote rode gezwollen zieke baby. Jaren later kan Jan erover zeggen dat hij zichzelf alleen maar kon beschrijven als een levende

20 dildo. Vader komt niet tussenbeiden. Moeder kent maar één verlangen: Jan. Er bestaat voor haar geen buitenwereld. Jean kan zich niet afvragen wat het is wat zijn moeder wil; hij weet het! Zij wil dat hij haar reëel complement is. Er is niets symbolisch aan de positie die hij inneemt. Zes jaar oud krijgt hij een appendicitis, wordt naar het ziekenhuis vervoerd en bij het ontwaken uit de narcose ziet hij zijn vader die een flesje laat zien waarin Jan s appendix zit, terwijl hij lachend kijkt naar het uitgesneden orgaan. Daarna speelt Jan niet meer mee met de behandelingen, die zijn moeder bij hem uitvoerde. Hij weigerde nog langer met zijn hele lichaam voor haar de penis te zijn. Het optreden van vader lijkt een eerste symbolische castratie te zijn geweest. Moeder bleef hem beschouwen als haar kleine jongen en liet hem vanaf die tijd weten dat zijn penis niet in staat zou zijn haar alles te geven wat zij nodig had. Zij sprak erover als ton petit bout, jouw klein eindje of soms ton bout, jouw eind. Jan voelt dat zijn penis een belangrijke rol speelt in de relatie met zijn moeder. Hij moet haar regelmatig helpen bij het aankleden en voelt dan een genotvolle pijn in zijn penis. Nooit werd hij door haar geprezen om de woorden die hij zo snel leerde. Hij werd gewaardeerd als een uitwas van haarzelf, een uitwas die haar voorzag van een narcistisch en lichamelijk genot. Op een dag hoorde hij zijn vader praten over zijn moeder s geslacht als bouton (knoop), een omkering van ton bout. Hij raakt geobsedeerd door knopen. Vooral dezelfde knopen op een rij. Hij wordt gedwongen naar knopen te kijken die vrouwen op hun kleren dragen die hij op straat tegenkomt. In de analyse zegt hij naarmate er meer knoppen in het spel zijn, hij zwaarder de bijdrage van zijn vader ervaart. Hoe meer knopen hoe minder hij voelt dat zijn moeder s verlangen/gebrek overstelpend is. De knoop is een fetisj geworden. Het is iets dat benoemd is door de vader en verwijst naar het verlangen van de moeder. Naam van de Vader Verlangen van de Moeder Het verlangen van de moeder voor de reële penis wordt vervangen door de knoop : Knoop reële penis

21 De pervert weet dat zijn vader de Ander is die de wet stelt, maar via zijn perverse daad stelt hij deze Ander tegenwoordig. Als datgene te hebben gediend wat de moeder compleet maakt, tracht de pervert de Ander compleet te maken. Deze Lacaniaanse interpretatie wijkt af van die van Freud die de fetisjformatie aanvankelijk zag als een narcistische bezetting van de penis en een castratie-dreiging door de vader. Bij Lacan daarentegen draait het ontstaan van de fetisj rond het gebrek van de moeder en de benoeming daarvan. Het gebrek is overigens alleen maar te bevatten langs de weg van het symbolische. Iedere fetisj draait rondom de kwestie van het gebrek van de moeder. Masochisme Het perverte masochistisch subject offert zich loyaal op voor het genot van de Ander (Lacan). De masochist legt zichzelf erop toe zijn partner (de Ander) genot (jouissance) te geven, terwijl hij daarvoor niets terugvraagt. Hij offert zichzelf op door het instrument van de Ander s lust te worden terwijl hij daar zelf geen plezier aan beleeft. Het is echter niet wat het lijkt. Volgens Lacan wil de masochist de Ander angstig maken. Waarom? Zoals de fetisjist heeft ook de masochist separatie nodig. Hij lost dit probleem op door zijn partner in de rol te zetten van voorschrijver van de wet. De partner zal niet altijd meteen geneigd zijn de wet voor te schrijven, bevelen te geven, orders uit te vaardigen etc. De partner zal vaak in die richting geduwd moeten worden, getreiterd om grenzen te stellen, om zijn wil uit te drukken dat dingen niet zó, maar zó moeten verlopen. Vaak zal de partner gedwongen worden tot een breaking point, een punt waar enorme angst kan uitbreken. De masochist tracht iets in het leven te roepen... waardoor het verlangen van de Ander de wet maakt en de Ander moet vaak heel angstig worden gemaakt voordat hij het ermee eens is dat hij de wet stelt. Het is dus het verlangen van de masochist die de dans leidt. Hij laat zijn partner, als Ander, de wet stellen. Ook bij de masochist is loochening in het spel. Separatie als onderdeel van de castratie is niet tot stand gekomen en het subject is gedwongen het te vervolledigen. Hij is nooit helemaal succesvol dus hij is gedoemd de scène telkens te herhalen. Vaak wordt gedacht dat de masochist pijn nastreeft, maar dat is niet essentieel. Pijn is veeleer een teken dat de Ander ermee heeft ingestemd een bepaalde voorwaarde op te leggen, de grens, een straf etc.

22 De masochist blijft een imaginair object voor het verlangen van zijn moeder terwijl hij nooit iemand zal worden met een symbolische status. Sadisme Sadisme is niet het tegenovergestelde van masochisme. De sadist is er vooral op uit angst bij andere mensen op te wekken. Zijn doel is niet op de eerste plaats de ander pijn te doen. Dat kan een bijprodukt zijn maar zijn eerste doel is anderen extreem angstig te maken. In een film is het scenario vaak dat de sadist de geliefde van de held bedreigt met de dood. De held moet zich realiseren dat hem iets wordt afgepakt wat hem het meest dierbaar is. Lacan zegt daarover: Een object wordt object a juist op het moment dat men wordt bedreigd met zijn verlies. Het gevaar dat angst met zich meebrengt is voor het subject het opgeven van bevrediging dat hij met een object heeft gerealiseerd. Angst vergist zich niet en liegt ook niet; het geeft altijd aan dat er verlies van een object in het spel is. De sadist is niet uit op angst, maar waar de angst aan is gekoppeld: het object waar de wet op van toepassing is. Om te besluiten wil ik alles nog eens schematisch op een rijtje zetten. Dat is meer om de gedachten te ordenen en niet om mensen in vakjes te stoppen; dat zou niet menselijk zijn. We hebben gezien dat perversie verschilt van neurose en psychose in zijn positie ten opzichte van de Wet. De psychoticus kan te lijden hebben van het genot (jouissance) dat zijn of haar lichaam binnendringt, dus zonder bemiddeling van het symbolische. De neuroticus vermijdt coute que coute genot te ervaren om een onbevredigd of onmogelijk verlangen terwijl de pervert tot het uiterste gaat om paal en perk te stellen aan zijn genot (jouissance). Waar bij de psychoticus de Ander niet bestaat en bij de neuroticus de Ander op zijn nek zit, moet bij de perversie de Ander tot leven geroepen worden. De pervert moet het bestaan van de Ander bevestigen door het verlangen van de Ander te ondersteunen met zijn eigen verlangen. In schema ziet dat er als volgt uit: Psychose

23 Neurose Perversie De symbolische Ander is afwezig, bestaat niet als zodanig bestaat onweerstaanbaar moet in het leven geroepen worden De moeder (A) nooit gedeeld gedeeld

24 moet gedeeld worden Iconografisch Een illustratief voorbeeld van de pervert is Don Giovanni. In de eindeloze herhaling van het veroveren van vrouwen zoekt hij de grens op. Hij zou eindeloos door hebben kunnen gaan als hij niet bij herhaling botste op de vader. Eerst in een duel met Il Commodore, de vader van Donna Anna en op het eind van Mozart s opera met de Stenen Gast, een reïncarnatie van Il Commodore, maar ook de symbolische vader die de Wet vertegenwoordigt. Via een eindeloze zoektocht langs de vrouwen is Don Giovanni in wezen op zoek naar een begrenzing, de Wet. Niemand kan hem stoppen, alleen de Stenen Gast, de vermoorde vader die teruggekeerd is om wraak te nemen. De ontmoeting met hem betekent echter Don Giovanni s eigen dood.