Graduele exposure in vivo voor pijngerelateerde angst bij patiënten met chronische pijn aan het bewegingsapparaat.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Graduele exposure in vivo voor pijngerelateerde angst bij patiënten met chronische pijn aan het bewegingsapparaat."

Transcriptie

1 Graduele exposure in vivo voor pijngerelateerde angst bij patiënten met chronische pijn aan het bewegingsapparaat. Marlies den Hollander 1 en Jeroen de Jong 2,3,* 1 Afdeling Ergotherapie, academisch ziekenhuis Maastricht, Maastricht, Nederland 2 Afdeling Revalidatie, academisch ziekenhuis Maastricht, Maastricht, Nederland 3 Departement Medische, Klinische en Experimentele Psychologie, Universiteit Maastricht, Maastricht, Nederland * Auteur voor correspondentie Drs. Marlies den Hollander, ergotherapeut en gezondheidswetenschapper, afdeling ergotherapie ( , mdhl@pmzl.azm.nl) Drs. Jeroen de Jong, pijnbehandelaar en gedragstherapeut, afdeling revalidatie ( , jdjo@frev.azm.nl) Academisch ziekenhuis Maastricht P. Debyelaan 25 Postbus AZ Maastricht Samenvatting Bij verschillende chronische pijnsyndromen aan het bewegingsapparaat is gebleken dat pijngerelateerde vrees een rol speelt bij het in stand houden van het pijnprobleem. Overeenkomstig met de behandeling van andere angstproblemen blijkt graduele exposure in vivo een effectieve behandeling voor deze groep. De behandeling bestaat uit een cognitief gedragsmatige analyse, een educatie en de daadwerkelijke graduele exposure met gedragsexperimenten. In de praktijk blijken pijntoename tijdens de behandeling, beperkte generalisatie en veiligheidsgedragingen valkuilen waar de behandelaar rekening mee dient te houden. 1. Inleiding Fear of pain and what we do about it, may be more disabling than pain itself (1). Uit onderzoek blijkt inderdaad dat bij patiënten met chronische pijn aan het bewegingsapparaat pijngerelateerde vrees en het daarmee samenhangende vermijdingsgedrag meer bepalend is voor de beperkingen op activiteitenniveau dan de pijnintensiteit (2-5). Pijngerelateerde vrees gaat samen met een verhoogde mate van specifieke bezorgdheid en catastrofaal denken over pijn. Met catastrofaal denken wordt bedoeld dat een overdreven negatieve betekenis aan een onschuldige stimulus wordt gegeven, wat zorgt voor angstige reacties bij prikkelingen die pijn veroorzaken (6). Mensen die catastrofaal denken over pijn blijken meer angstig te worden wanneer ze geconfronteerd worden met de mogelijkheid van pijntoename, dan mensen die niet of nauwelijks catastrofaal denken over pijn (7). Ook blijkt dat

2 chronische pijnpatiënten die catastrofale gedachten hebben over pijn een hogere pijnintensiteit rapporteren, zich meer onbekwaam voelen door hun pijnprobleem en meer psychologische problemen ervaren (8). Tevens is er een sterke associatie gevonden tussen catastrofaal denken en pijngerelateerde vrees. Vlaeyen et al. suggereren dat catastrofaal denken over pijn zelfs een voorspeller is van pijngerelateerde vrees (9). Tenslotte, mensen die catastrofale gedachten hebben over pijn of een hoge mate van pijngerelateerde vrees rapporteren, reageren niet goed op coping-programma s voor pijn, zoals aandachtsafleiding en ontspanning (10). Afhankelijk van hoe de bedreiging wordt geïnterpreteerd hangt de catastrofale bedreiging sterk samen met vrees voor pijn, vrees voor (hernieuwd) letsel en vrees voor bewegen (4). Soms worden foutieve interpretaties gevoed door externe informatie, zoals pijnervaringen bij bekenden of informatie uit tijdschriften of van internet. Ook verbale en visuele informatie van (para-)medici kan hiertoe aanleiding geven. Er is steeds meer bewijs dat foutieve interpretaties en de daaraan geassocieerde pijngerelateerde vrees zorgen voor een verscheidenheid aan fysiologische en psychologische reacties, zoals spierspanning, selectieve aandacht en vermijdend/beschermend gedrag, die weer verantwoordelijk zijn voor de handhaving van het pijnprobleem (4, 11). In tegenstelling tot patiënten met een specifieke fobie (zoals angst voor spinnen), zijn patiënten met pijngerelateerde vrees zich er niet van bewust dat hun angst buitensporig en irrationeel is. Pijnpatiënten zijn overtuigd van de beschermende functie van hun vermijdingsgedrag. In overeenstemming met de denkwijze van de cognitieve theorie over angst, blijkt dat er een relatie bestaat tussen pijngerelateerde vrees en een verhoogde mate van bewustzijn voor lichamelijke sensaties, aandacht voor pijn en schadelijke lichamelijke stimuli (2, 12, 13). Tevens blijkt dat pijngerelateerde vrees van invloed is op de mate van vermijdings- en/of ontsnappingsgedrag. Chronische pijnpatiënten die pijn koppelen aan (hernieuwd) letsel hebben de neiging om activiteiten die zorgen voor pijntoename te vermijden (14). Studies waarbij gebruik is gemaakt van fysieke testen laten zien dat chronische pijnpatiënten minder actief zijn naarmate ze meer pijn rapporteren, en dat vrees zelfs van grotere invloed is dan de pijnintensiteit (2). Ook blijken pijngerelateerde vrees en vermijdingsgedrag sterk te zijn gerelateerd aan ervaren beperkingen binnen het dagelijks leven en het verlies van werk in het afgelopen jaar (1). 2. Klinische implicaties Bij verschillende angststoornissen blijkt systematische blootstelling aan gevreesde stimuli effectief in het reduceren van de angst (15). Indien gebruik wordt gemaakt van in vivo technieken staat deze aanpak bekend als graduele exposure in vivo. De behandelmethode kenmerkt zich door systematische en herhaaldelijke blootstelling aan gevreesde stimuli. In het geval van de chronische pijnpatiënt met een hoge mate van pijngerelateerde angst kunnen dit bewegingen of activiteiten zijn waarvoor de angst bestaat dat zij kunnen leiden tot schade en (verergering van het) letsel. De gedachten die de patiënt heeft met betrekking tot de gevolgen van dergelijke activiteiten en bewegingen worden geformuleerd

3 en uitgedaagd tijdens de gedragsexperimenten (16). Patiënten ervaren dat bewegingen en activiteiten niet tot de gevreesde gevolgen leiden, waardoor de angst afneemt. Er is groeiend bewijs dat graduele exposure in vivo patiënten met chronisch lage rugklachten en bewegingsangst weer in staat stelt bewegingen en activiteiten te doen die zij voorheen vermeden (17, 18). Ook bij Complex Regionaal Pijn Syndroom Type I is de effectiviteit in een kleinschalig onderzoek aangetoond (19). 3. De behandeling van pijngerelateerde angst: graduele exposure in vivo De graduele exposure in vivo voor chronische pijnpatiënten met pijngerelateerde angst kan het beste worden uitgevoerd volgens een drietal stappen. Als eerste een cognitief-gedragsmatige analyse van het pijnprobleem, daarna een educatie en vervolgens vindt de daadwerkelijk graduele exposure met gedragsexperimenten plaats. De verschillende stappen worden hieronder toegelicht en geïllustreerd aan de hand van een casus. 3.1 Cognitief-gedragsmatige analyse Een graduele exposure in vivo begint met een grondige cognitieve en gedragsmatige analyse van het pijnprobleem met speciale aandacht voor de catastrofale cognities over pijn en de consequenties hiervan. De behandelaar kan de benodigde informatie verkrijgen uit specifieke vragenlijsten, een semigestructureerd interview en door het opstellen van een angsthiërarchie. - Specifieke vragenlijsten De vragenlijsten geven een eerste indruk van de mate van pijn gerelateerde vrees. Zoals reeds vermeld kan het karakter van de pijngerelateerde vrees van patiënt tot patiënt aanzienlijk verschillen. Er kan sprake zijn van angst voor pijn of voor pijn die op een later tijdstip wordt ervaren, angst voor (hernieuwd) letsel of angst om voorgoed gehandicapt te raken. Hoewel de vragenlijsten niet duidelijk maken waar de patiënt specifiek vrees voor heeft, zijn de vragenlijsten in de praktijk bruikbaar om de patiënten met pijngerelateerde vrees tijdens een eerste consult te identificeren. In het artikel van de Jong et al. worden een aantal vragenlijsten weergegeven (20). - Semi-gestructureerd interview De benodigde informatie over de persoonlijke aspecten van de pijngerelateerde vrees wordt verkregen vanuit een semi-gestructureerd interview. Met behulp van dit instrument kan informatie over de cognitieve, gedragsmatige en fysiologische aspecten van de symptomen worden verzameld. Ook kan met het interview de rol worden achterhaald die de pijngerelateerde vrees speelt bij het in stand houden van het pijnprobleem. Belangrijk hierbij is dat chronische pijnpatiënten zich over het algemeen niet bewust zijn dat vrees ten grondslag ligt aan hun pijnprobleem. Zij ondervinden alleen moeilijkheden bij het uitvoeren van bewegingen en activiteiten. Het vrees-vermijdingsmodel (9) is bruikbaar voor de behandelaar om tijdens het interview in gedachten te houden.

4 Gegevens uit het semi-gestructureerd interview met Lotte: Lotte is een 30-jarige vrouw die 5 jaar geleden na een val van de fiets een gecompliceerde beenbreuk heeft opgelopen. Nadat het gips verwijderd was bleef de pijn aanhouden en werd het been rood, warm en gezwollen. De pijn werd zo hevig dat ze er niet meer op kon staan en na verloop van tijd werden de nagels brokkelig en trad overmatige haargroei op het onderbeen op. Na verschillende artsen bezocht te hebben, en lange tijd in onzekerheid te hebben gezeten, werd de diagnose Complex Regionaal Pijn Syndroom Type I (CRPS-I, in de volksmond dystrofie genoemd) gesteld. Nadat de diagnose eenmaal duidelijk was, volgden verschillende behandelingen zoals zenuwblokkades, een Mannitol infuus en een TENS apparaat. Ook is ze bij een fysiotherapeut geweest, ze heeft destijds geprobeerd weer te gaan lopen, maar zowel de pijn als de lichamelijke verschijnselen namen zodanig toe dat in overleg met de huisarts besloten werd hiermee te stoppen. Nadat de artsen hebben gezegd dat ze er maar mee moet leren leven, heeft ze het alternatieve circuit opgezocht in de hoop verlichting van haar pijn te vinden. Ondanks de verschillende pogingen is de pijn tot op heden eerder verergerd dan verminderd. Lotte heeft van alles over CRPS-I opgezocht op internet. Ze is erg geschrokken van wat ze gelezen heeft, namelijk dat dystrofie zich kan uitbreiden over de verschillende ledematen en dat bij sommige patiënten de pijn zo hevig wordt dat een amputatie noodzakelijk kan zijn. Lotte s functioneren wordt ernstig beperkt door de aandoening. Een sok of schoen dragen is niet meer mogelijk, ze vermijdt elke aanraking. Ze is afhankelijk van haar krukken, wat maakt dat ze vaak niet snel genoeg is om te reageren als haar 3-jarige dochtertje valt of ergens aanzit. Ook op huishoudelijk gebied voelt ze zich tekort schieten: haar echtgenoot moet de meeste taken uitvoeren naast zijn drukke baan. Zelf is ze sinds 3 jaar arbeidsongeschikt verklaard, maar binnenkort volgt een herkeuring. Ze is bang dat ze een omscholingstraject moet gaan volgen, want haar werk als kapster ziet ze als definitief afgesloten vanwege het langdurige staan en lopen wat dit werkt vereist. Lotte is verdrietig over alles wat ze niet meer kan. Het frustreert haar dat ze er niet voor haar man en kinderen kan zijn zoals ze graag zou willen. Een bijkomend vervelend punt is dat ze veel aangekomen is sinds ze thuiszit. Lotte geeft aan dat de pijn, de zwelling en de roodheid toenemen als ze zich overbelast, doordat het bindweefsel in het been beschadigd en ontstoken is. Dat de artsen aanvankelijk niet direct de diagnose CRPS-I hebben gesteld, heeft haar vertrouwen in de medische wereld geschaad, dus hoewel de revalidatiearts heeft aangegeven dat ze haar been moet gaan belasten is ze ervan overtuigd dat er dingen over het hoofd zijn gezien en dat er een scan gemaakt zou moeten worden waarop het bindweefsel te zien is. Ze is bang dat wanneer het been belast wordt, door er op te steunen of zelfs door aanraking, het beschadigde bindweefsel dit niet kan houden en amputatie uiteindelijk nodig kan zijn. - Opstellen van een angst hiërarchie Als duidelijk is dat pijngerelateerde vrees een centrale factor is binnen de pijnproblematiek, is het belangrijk te achterhalen voor welke specifieke activiteiten en bewegingen de patiënt bang is. Het

5 blijkt dat patiënten de dreigwaarde van activiteiten moeilijk verbaal kunnen aangeven. Een van de problemen is dat vermijdingsgedrag niet wordt gezien als een consequentie van vrees, maar als directe consequentie van pijn en de ervaren kwetsbaarheid voor (hernieuwd) letsel. De Photograph Series of Daily Activities (PHODA) kan worden gebruikt om een beter inzicht te krijgen in het vermijdingspatroon van de patiënt. De PHODA bestaat uit ongeveer 100 foto s met daarop bewegingen en activiteiten (er bestaan versies voor rug en bovenste- en onderste extremiteit). Door de foto s langs een thermometer te plaatsen, waarbij de patiënt van elke foto moet aangeven in hoeverre hij/zij denkt dat de getoonde activiteit schadelijk is, kan een hiërarchie worden opgesteld van angstopwekkende activiteiten en bewegingen. Een aantal activiteiten die Lotte heeft gescoord op de PHODA voor de onderste extremiteit: Hoog: Fietsen (100) Springen (100) Langdurig staan (bijvoorbeeld tijdens haar werk als kapster) (90) Midden: Traplopen (75) Kind optillen (70) Lopen zonder krukken (60) Laag: Aanraken (40) Nagels knippen (40) Sokken en schoenen dragen (25) 3.2 Educatie Tijdens de educatie moet de patiënt zijn pijnprobleem gaan zien als een veel voorkomende aandoening die men zelf kan beheersen, in plaats van een ernstige aandoening of een situatie waarin zorgzame bescherming nodig is. Het belangrijkste doel van de educatie is de bereidheid van de patiënt om zich bloot te stellen aan activiteiten die sinds lange tijd vermeden zijn, te vergroten. Het vreesvermijdingsmodel kan een goede leidraad zijn om de persoonlijke overtuigingen en gedragingen van de patiënt, zoals deze uit de cognitief-gedragsmatige analyse naar voren zijn gekomen, op een samenhangende en begrijpelijke manier te structureren. Zo wordt de patiënt tijdens de educatie een alternatieve verklaring voor het pijnprobleem aangereikt. Als blijkt dat diagnostische informatie een rol heeft gespeeld in het ontstaan van de pijngerelateerde vrees, kan het zinvol zijn deze informatie met een verantwoordelijke arts opnieuw te bekijken. De arts kan aan de patiënt uitleggen dat hij/zij de

6 betekenis van deze tests mogelijk overschat heeft, en dat bij mensen die geen pijnklachten ervaren dezelfde afwijkingen kunnen worden gevonden. Een goede uitleg over de exposure therapie is de spil van de behandeling, en het is dus zaak hier uitgebreid de tijd voor te nemen. Het is essentieel dat de patiënt begrijpt hoe zijn pijnklachten in stand gehouden worden en hoe de exposure behandeling hierop aansluit. Tijdens de educatie wordt samen met Lotte gekeken naar de wijze waarop de verschillende aspecten van haar pijnprobleem met elkaar in verband staan (zie figuur 1). <figuur 1> Lotte herkent de vicieuze cirkel waarin ze terecht is gekomen en ziet in dat alle pogingen die ze heeft ondernomen om van de pijn af te komen tevergeefs zijn geweest. Dit maakt dat zij open staat voor een andere aanpak van haar probleem. Ze is het niet helemaal mee eens met het idee dat angst een cruciale rol speelt; het is gewoon niet mogelijk om op haar been te staan! De gedachten en zorgen over haar klachten herkent ze echter wel. Door de behandelaars wordt uitgelegd dat pijnvermindering geen primair doel is van de behandeling, maar een verbetering van het functioneren door het verminderen van de pijngerelateerde vrees. Aanvankelijk zal de pijn logischerwijs zelfs toenemen, omdat ze zo lang bewegingen, activiteiten en zelfs aanraking vermeden heeft. Er wordt aan Lotte gevraagd of ze achter de principes van de behandeling kan staan en door wil gaan. Ze geeft aan op te zien tegen de pijntoename, maar dat ze anderzijds weer heel graag meer wil kunnen. Ze kiest ervoor te starten met de daadwerkelijke graduele exposure. De belangrijkste doelen die zij wil bereiken zijn: zelfstandig de kinderen kunnen verzorgen en in staat zijn alle taken in het huishouden te doen de voet normaal kunnen verzorgen, aanraken en belasten in de toekomst weer kunnen werken en sporten 3.3 Graduele exposure in vivo De meest essentiële stap binnen de behandeling is de blootstelling aan activiteiten en/of bewegingen die door de patiënt zijn geïdentificeerd als gevaarlijk of bedreigend. De patiënt houdt dit vol tot dat de angst is afgenomen. Door de opgestelde hiërarchie en de behandeldoelen te volgen worden in een behandelprogramma op maat steeds bedreigender situaties gekozen, tot de patiënt activiteiten uitvoert die bedreigender zijn dan de gebruikelijke activiteiten in zijn dagelijks leven. De kracht van de behandeling kan worden versterkt door zogenaamde gedragsexperimenten. De essentie hiervan is dat de patiënt een activiteit uitvoert om de validiteit van zijn catastrofaal denken en zijn/haar misinterpretaties op de proef te stellen. Deze interpretaties hebben de vorm van als, dan. - uitspraken, waarbij de negatieve gevolgen van bewegen worden overschat, en de eigen mogelijkheden om activiteiten uit te voeren worden onderschat. Door de gedragsexperimenten wordt de patiënt

7 aangemoedigd om nieuwe hypothesen met betrekking tot de relatie tussen bewegen en het optreden van letsel te toetsen. Er kunnen drie stappen worden onderscheiden: 1. De patiënt formuleert een hypothese. Bijvoorbeeld, een rugpijnpatiënt verwacht dat tijdens het tillen van een zware boodschappentas de zenuwen in het ruggenmerg beschadigen, waardoor hij niet meer recht kan komen. 2. Er wordt een experiment ontwikkeld. Bijvoorbeeld, wanneer de rugpijnpatiënt verwacht dat tillen schadelijk is voor de rug, kan de behandelaar inventariseren hoe zwaar de tas geladen moet zijn om schade te laten optreden. 3. Het experiment wordt uitgevoerd en geëvalueerd. In de eerste behandelingen zijn gedragsexperimenten opgezet met aanraken van het been en met de voetzool op de grond houden tijdens het zitten en staan. Ook heeft Lotte haar nagels geknipt en sokken aan gehad. Lotte heeft dit alles thuis zo veel mogelijk `geoefend`. Nu wordt een gedragsexperiment opgezet om te toetsen of haar gedachten met betrekking tot het lopen zonder krukken juist zijn. Lotte denkt dat haar been haar niet kan houden, ze is ervan overtuigd dat ze zal vallen en haar been zal breken. Volgens Lotte geneest een dystrofisch been nooit meer en het zal dan waarschijnlijk afgezet moeten worden. De geloofwaardigheid van deze hypothese is 90%. De alternatieve hypothese, dat ze 5 stappen kan doen zonder te vallen, is voor 10% geloofwaardig. Omdat alle eerdere gedragsexperimenten ook gelukt zijn ziet Lotte inmiddels dat angst wel degelijk een belangrijke factor is om activiteiten te vermijden. Dit maakt dat zij dit gedragsexperiment wel wil proberen. Uiteindelijk loopt Lotte gedurende deze sessie 3 keer de behandelruimte op en neer. De geloofwaardigheid van haar catastrofale hypothese daalt naar 10%. De cognitie dat haar been haar tijdens het lopen niet kan houden werd dus in deze sessie ontkracht. Deze cognitief-gedragsmatige behandeling wordt bij voorkeur gegeven door een team van psycholoog/gedragstherapeut en paramedicus (fysio- of ergotherapeut), waarbij het voorbereidende en educatieve gedeelte met name het terrein van de psycholoog is en het uitvoerende deel dat van de paramedicus. Beide behandelaars zijn gedurende het hele therapeutisch proces aanwezig, dit versterkt de overtuigingskracht van de behandeling en stelt de behandelaars in staat direct te reageren op bijvoorbeeld veiligheidsgedrag (deskundigheid paramedicus, denk aan een afwijkend looppatroon in verband met vermijden volledige belasting voet bij CRPS-I) of weerstand om bepaalde activiteiten uit te voeren, bijvoorbeeld door pijntoename (deskundigheid psycholoog vanwege het uitdagen van de cognities). 4. Mogelijke complicaties Er zijn een aantal factoren te noemen waarmee rekening gehouden dient te worden tijdens de behandeling:

8 - Pijntoename Een pijntoename tijdens de behandeling kan de vrees om te bewegen doen toenemen. Op de eerste plaats zal de behandelaar moeten nagaan of er een medische verklaring is voor de pijntoename. Is dit niet het geval dan moet aan de patiënt worden uitgelegd dat de pijntoename, hoewel heel vervelend, geen signaal is van iets gevaarlijks. De pijntoename kan worden uitgelegd als het resultaat van het lang niet gebruiken van bepaalde spieren of als een normale reactie op een zware inspanning. Direct aansluitend moet de exposure worden voortgezet. Als de patiënt ernstige weerstand vertoont kan ervoor worden gekozen om een stap terug te gaan in de hiërarchie. Pijntoename tijdens de behandeling is dus eigenlijk een goede mogelijkheid om de patiënt voor te bereiden op de periode na de behandeling, waarin een dergelijke (plotselinge) toename van pijn zich weer kan voordoen. Na de eerste sessie, waarin zowel Lotte als de behandelaars haar been hebben aangeraakt, gemasseerd en met bodylotion ingesmeerd, heeft Lotte enorm veel pijn gehad. Ze heeft er 2 nachten niet van geslapen. Ze vraagt zich af of er van binnen iets beschadigd is. De behandelaars leggen uit dat de vorige sessie een enorme inspanning voor haar geweest is, en dat pijn daar een logisch gevolg van is. Er wordt Lotte gevraagd hoe ze zou kunnen toetsen of er iets beschadigd is van binnen. En wanneer zou ze ervan overtuigd zijn dat dit nìet zo is? Ze weet zeker dat een massage zoals de vorige keer nu onmogelijk zou zijn, we zouden door haar vel heen drukken. Er wordt opnieuw een gedragsexperiment opgezet om deze hypothese te toetsen. Uiteindelijk zet Lotte in deze sessie voor het eerst in jaren haar voet plat op de grond. - Veiligheidsgedragingen Tijdens de exposure moet de behandelaar alert zijn op zogenaamde veiligheidsgedragingen (21). Op korte termijn reduceert dit gedrag de vrees, maar op lange termijn heeft het een averechts effect omdat de catastrofale gedachten niet worden weerlegd. Al na enkele sessies draagt Lotte weer sokken en schoeisel. Het valt de behandelaars op dat zij steeds open schoenen draagt. Bij navraag blijkt dat Lotte aanneemt dat bij het dragen van dichte schoenen de tenen bekneld raken en dat ze daardoor zullen afbrokkelen. Door het kiezen van een bepaald soort schoeisel bouwt Lotte veiligheid in voor de tenen, waardoor de catastrofale cognities over het afbrokkelen van de tenen niet worden uitgedaagd en dus in stand blijven. - Generalisatie Uiteraard wordt gestreefd naar een brede generalisatie van de gedachte dat pijn geen schade betekent. Alleen dan zal de patiënt in staat zijn weer alle mogelijke activiteiten op het gebied van zelfverzorging, huishouden, werk en ontspanning op te pakken. Aangezien het onmogelijk is om alle denkbare activiteiten binnen de therapeutische setting uit te voeren, is het noodzakelijk dat de

9 boodschap van de exposure behandeling generaliseert naar andere, nieuwe activiteiten. Binnen de literatuur over exposure bij verschillende angststoornissen wordt aangegeven dat generalisatie geen vanzelfsprekend proces is (22). Recente inzichten laten zien dat exposure niet leidt tot het afleren van de relatie tussen de oorspronkelijk neutrale stimulus (in het geval van pijngerelateerde angst is dit de beweging of activiteit) en de bedreigende stimulus, maar dat proefpersonen een uitzondering op de regel bijleren (23). Lotte komt 3 maanden na het afronden van haar behandeling terug voor een follow-up afspraak. Het gaat heel goed met haar, ze heeft zelfs bij de herkeuring aangegeven dat ze graag weer wil beginnen met haar oude werk als kapster. Er is daarbij een hindernis; net na afloop van de therapie is Lotte s fiets gestolen. Ze heeft een nieuwe gekregen, toen ze deze uitprobeerde ging het prima, maar eenmaal thuis bleek de fiets erg zwaar te trappen. Bij haar in de wijk zijn ook een aantal flinke drempels die het fietsen thuis moeilijker maken dan tijdens de therapie. Ze heeft na het fietsen op de nieuwe fiets heel veel pijn gehad. Sindsdien durft ze niet meer op deze fiets, wel heeft ze de fiets van haar echtgenoot veel gebruikt. Als ze weer aan het werk gaat is dit niet meer wenselijk, zij moet dan de kinderen naar de crèche brengen en op de fiets van haar echtgenoot kan geen zitje worden geplaatst. Er wordt een thuisbehandeling afgesproken. Er wordt een gedragsexperiment opgezet met haar eigen fiets in haar eigen wijk. Na de uitvoer hiervan geeft Lotte aan dat ze nu niet meer bezorgd is en in de toekomst haar eigen fiets zal gebruiken. Bij verschillende angststoornissen is gebleken dat generalisatie van een exposure behandeling kan worden beïnvloed door te variëren in de duur van de blootstelling, de context waarin deze plaats vindt en het aantal activiteiten wat in de therapie aan bod komt. Uit onderzoek bij de groep patiënten met chronische lage rugpijn komt naar voren dat de angst pas afneemt na enkele behandelingen (18). Uit de studie die werd uitgevoerd bij Complex Regionaal Pijn Syndroom-Type I blijkt de trendbreuk bij deze groep nog later plaats te vinden: na gemiddeld 9-12 sessies neemt de angst af en na sessies nemen de beperkingen in een aantal persoonsrelevante activiteiten af (19). De behandeling zal dus moeten plaats vinden in een setting waarin deze behandelduur gegarandeerd kan worden, en waar mogelijkheden tot follow-up aanwezig zijn. Literatuur 1. Waddell G, Newton M, Henderson I, Somerville D, Main C. A Fear-Avoidance Beliefs Questionnaire (FABQ) and the role of fear-avoidance beliefs in chronic low back pain and disability. Pain 1993;52: Crombez G, Vlaeyen JWS, Heuts PHTG, Lysens R. Fear of pain is more disabling than pain itself: evidence on the role of pain-related fear in chronic back pain disability. Pain 1999;80( ). 3. Keefe FJ, Rumble, M. E., Scipio, C. D., Giordano, L. A., & Perri, L. M. Psychological Aspects of Persistent Pain: Current State of the Science. The Journal of Pain 2004;5(4): Vlaeyen JWS, Linton SJ. Fear-avoidance and its consequences in chronic musculoskeletal pain: a state of the art. Pain 2000;85(3):

10 5. Nederhand MJ, IJzerman MJ, Hermens HJ, Turk DC, Zilvold G. Predictive value of fear avoidance in developing chronic neck pain disability: consequences for clinical decision making. Archives of Physical and Medical Rehabilitation 2004;85(3): Sullivan MJ, Bishop SR, Pivik J. The pain catastrophizing scale: development and validation. Psychological Assessment 1995;7: Crombez G, Vervaet L, Lysens R, Baeyens F, Eelen P. Avoidance and confrontation of painful, back straining movements in chronic back pain patients. Behavior Modification 1998;22: Severeijns R, Vlaeyen JWS, Van den Hout MA, Weber WE. Pain catastrophizing predicts pain intensity, disability, and psychological distress independent of the level of physical impairment. Clinical Journal of Pain 2001;17: Vlaeyen JWS, Kole-Snijders AMJ, Rotteveel A, Ruesink R, Heuts PHTG. The role of fear of movement/ (re)injury in pain disability. Journal of Occupational Rehabilitation 1995b;5: Vlaeyen JWS, Nooyen-Haazen IWCJ, Goossens MEJB, Van Breukelen G, Heuts PHTG, De Goei H. The role of fear in the cognitive-educational treatment of fibromyalgia. In: Jensen TS, Turner JA, Wiesenfeld-Hallin Z, editors. Proceedings of the 8th World Congress on Pain. Seattle, WA: IASP Press; p Asmundson GJG, Norton PJ, Norton GR. Beyond pain: the role of fear and avoidance in chronicity. Clinical Psychology Review 1999;19: Vlaeyen JWS, Seelen HA, Peters M, de Jong P, Aretz E, Beisiegel Eea. Fear of movement/(re)injury and muscular reactivity in chronic low back pain patients: an experimental investigation. Pain 1999;82: Eccleston C, Crombez G, Aldrich S, Stannard C. Attention and somatic awareness in chronic pain. Pain 1997;72: Cipher DJ, Fernandez E. Expectancy variables predicting tolerance and avoidance ofpain in chronic pain patients. Behaviour Research and Therapy 1997;35: Emmelkamp PMG. Fobieën: onderzoek naar het effect van behandelingen. In: Zwaan EJ, editor. Handboek voor gedragstherapie, studenteneditie. Houten/Diegem: Bohn Stafleu & Van Loghum; de Jong J, Goubert, L., Vlaeyen, J. W. S., & Crombez, G. Exposure in vivo bij chronische lage-rugpijn. Gedragstherapie 2002;35(1): Vlaeyen JWS, de Jong, J., Geilen, M., Heuts, P. H., & van Breukelen, G. The treatment of fear of movement/(re)injury in chronic low back pain: further evidence on the effectiveness of exposure in vivo. Clinical Journal of Pain 2002a;18: de Jong JR, Vlaeyen JWS, Onghena P, Goossens MEJB, Geilen M, Mulder H. Fear of Movement/(Re)injury in Chronic Low Back Pain: Education or Exposure in Vivo as Mediator to Fear Reduction? Clinical Journal of Pain 2005;21(1): de Jong JR, Vlaeyen JWS, Onghena P, Cuypers C, den Hollander M, Ruygrok J. Reduction of pain-related fear in complex regional pain syndrome type I: The application of graded exposure in vivo. Pain 2005;116: De Jong JR, Vlaeyen JWS, Geilen MJ, Heuts PHTG, Crombez G. Graduele exposure in vivo bij pijngerelateerde angst. Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie 2002;112(2): Salkovskis PM, Clarck DM, Hackmann A, Wells A, Gelder MG. An experimental investigation of the role of safety-seekings behaviours in the maintenance of panic disorder with agoraphobia. Behaviour Research and Therapy 1999;37: van Hout WJPJ, & Emmelkamp, P. M. G. Exposure in vivo-behandeling bij angststoornissen: procedure en effectiviteit. Gedragstherapie 2002;35(1): Bouton ME. Context and behavioral processes in extinction. Learning & Memory 2004;11:

Wat is graded exposure in vivo?

Wat is graded exposure in vivo? Wat is graded exposure in vivo? Geleidelijke blootstelling aan situaties die als angstig worden ervaren Graded exposure in vivo Achtergrond in vivo is effectief bij diverse volwassen pijnpopulaties CRPS

Nadere informatie

Graded exposure. Zuyderland Revalidatie

Graded exposure. Zuyderland Revalidatie Graded exposure Zuyderland Revalidatie Inleiding In deze folder wordt informatie gegeven over de behandeling van langdurige pijn door graded exposure. Deze folder is bedoeld als ondersteuning van de informatie

Nadere informatie

INTER&PSY*Lente*Symposium*2013!

INTER&PSY*Lente*Symposium*2013! INTER&PSYLenteSymposium2013! Angst voor Pijn Paul van Wilgen PhD Gezondheidspsycholoog Fysiotherapeut Epidemioloog Workshop -Wat is pijn -Wat is chronische pijn -Sensitisatie -De rol van angst -Bewegingsangst

Nadere informatie

Effect van multidisciplinaire graded exposure bij Complex Regionaal Pijn Syndroom-Type I. Marlies den Hollander

Effect van multidisciplinaire graded exposure bij Complex Regionaal Pijn Syndroom-Type I. Marlies den Hollander Effect van multidisciplinaire graded exposure bij Complex Regionaal Pijn Syndroom-Type I Marlies den Hollander Inhoud van de presentatie Beperkingen en pijn-gerelateerde angst in CRPS-I Graded exposure

Nadere informatie

Acute Low Back Pain Screening Questionnaire (ALBPSQ) S.J. Linton & K. Halldén (1996)

Acute Low Back Pain Screening Questionnaire (ALBPSQ) S.J. Linton & K. Halldén (1996) Acute Low Back Pain Screening Questionnaire (ALBPSQ) S.J. Linton & K. Halldén (1996) DOEL(GROEP): Inventariserende vragenlijst De Acute Low Back Pain Screening Questionnaire (ALBPSQ) is een biopsychosociaal

Nadere informatie

Graded exposure behandeling van jongeren met pijn en hun ouders

Graded exposure behandeling van jongeren met pijn en hun ouders Graded exposure behandeling van jongeren met pijn en hun ouders Emmelien Spek & Marielle Goossens Inleiding Graded exposure in vivo; achtergrond Graded exposure in vivo; in de praktijk Ouderprogramma

Nadere informatie

Acute Low Back Pain Screenings Questionnaire (ALBPSQ)

Acute Low Back Pain Screenings Questionnaire (ALBPSQ) Acute Low Back Pain Screenings Questionnaire (ALBPSQ) S.J. Linton en K. Halldén, 1996 Instructie DOEL(GROEP): Prognostische en inventariserende vragenlijst De Acute Low Back Pain Screening Questionnaire

Nadere informatie

Het meetinstrument heeft betrekking op de volgende categorieën Lichaamsregio Wervelkolom; overige

Het meetinstrument heeft betrekking op de volgende categorieën Lichaamsregio Wervelkolom; overige Uitgebreide toelichting van het meetinstrument Tampaschaal voor Kinesiofobie (TSK) 18 maart 2009 Review: E. Swinkels-Meewisse Invoer: E. van Engelen 1 Algemene gegevens Het meetinstrument heeft betrekking

Nadere informatie

Bewegingsangst: een sterk invaliderende factor

Bewegingsangst: een sterk invaliderende factor Bewegingsangst: een sterk invaliderende factor Definitie: Bewegingsangst is een specifieke cognitie, gekoppeld aan een emotie en gekoppeld aan gedrag Eén van de yellow flags is: vrees-vermijdingsgedrag

Nadere informatie

Graded Activity. Zuyderland Revalidatie

Graded Activity. Zuyderland Revalidatie Graded Activity Zuyderland Revalidatie Inleiding In deze folder geven we u informatie over de behandeling van langdurige pijn door graded activity.deze therapie is niet gericht op het verminderen van uw

Nadere informatie

Vrees voor pijn meer beperkend dan pijn zelf? Een innovatieve behandeling

Vrees voor pijn meer beperkend dan pijn zelf? Een innovatieve behandeling Vrees voor pijn meer beperkend dan pijn zelf? Een innovatieve behandeling Johan W.S. Vlaeyen, PhD Pain and Disability Research Program University of Leuven, Belgium Maastricht University, Netherlands Overview

Nadere informatie

Hoe verklaren we pijn en wat te doen bij chronische pijn

Hoe verklaren we pijn en wat te doen bij chronische pijn Hoe verklaren we pijn en wat te doen bij chronische pijn Jeroen de Jong, PhD Gedragstherapeut / Kinesioloog / Pijnbehandelaar Afdeling Revalidatie azm Vakgroep Revalidatiegeneeskunde UM jeroen.dejong@mumc.nl

Nadere informatie

FYSIOTHERAPIE en het behandelen van patiënten met ASPECIFIEK LAGE RUGPIJN. September 2011, blok 6, Gerard Koel.

FYSIOTHERAPIE en het behandelen van patiënten met ASPECIFIEK LAGE RUGPIJN. September 2011, blok 6, Gerard Koel. FYSIOTHERAPIE en het behandelen van patiënten met ASPECIFIEK LAGE RUGPIJN. September 2011, blok 6, Gerard Koel. GRADED ACTIVITY & GRADUAL EXPOSURE. 1. Aanleiding / implicatie / modellen; respondente &

Nadere informatie

Inhoud. Deel I Graded exposure bij volwassenen. N. Claes, M.E.J.B. Goossens en J.W.S. Vlaeyen. R.J.E.M. Smeets, A.J.A. Köke en J.A.

Inhoud. Deel I Graded exposure bij volwassenen. N. Claes, M.E.J.B. Goossens en J.W.S. Vlaeyen. R.J.E.M. Smeets, A.J.A. Köke en J.A. Deel I Graded exposure bij volwassenen 1 De rol van angst bij pijn: theoretische aspecten.... 5 N. Claes, M.E.J.B. Goossens en J.W.S. Vlaeyen 1.1 De evolutie in het begrijpen van pijn.... 6 1.2 Het vreesvermijdingsmodel....

Nadere informatie

Graded exposure Een veelbelovende pijnrevalidatiebehandeling

Graded exposure Een veelbelovende pijnrevalidatiebehandeling Graded exposure Een veelbelovende pijnrevalidatiebehandeling Rob J.E.M. Smeets, MD, PhD Valkenburg Hoensbroek Maastricht Traditionele biomedisch model Weefselschade Nociceptieve stimuli Pijnsensatie Pijnervaring

Nadere informatie

Klinisch behandelprogramma chronisch pijn (Graded Exposure)

Klinisch behandelprogramma chronisch pijn (Graded Exposure) Heliomare Relweg 51 1949 EC Wijk aan Zee T 088 920 88 88 E Info-revalidatie@heliomare.nl Klinisch behandelprogramma chronisch pijn (Graded Exposure) Doel van dit document: Betreft de diagnosegroep(en):

Nadere informatie

Perseverative cognition: The impact of worry on health. Nederlandse samenvatting

Perseverative cognition: The impact of worry on health. Nederlandse samenvatting Perseverative cognition: The impact of worry on health Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Perseveratieve cognitie: de invloed van piekeren op gezondheid Iedereen maakt zich wel eens zorgen.

Nadere informatie

ANGST. Dr. Miriam Lommen. Zit het in een klein hoekje? Assistant professor Klinische Psychologie en Experimentele Psychopathologie m.j.j.lommen@rug.

ANGST. Dr. Miriam Lommen. Zit het in een klein hoekje? Assistant professor Klinische Psychologie en Experimentele Psychopathologie m.j.j.lommen@rug. ANGST Zit het in een klein hoekje? Dr. Miriam Lommen Assistant professor Klinische Psychologie en Experimentele Psychopathologie m.j.j.lommen@rug.nl Wie is er NOOIT bang? Heb ik een angststoornis? Volgens

Nadere informatie

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold LUMC Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde Huisarts te Leiderdorp Uw spreekuur Moeheid Pijnklachten Buikpijn Hoofdpijn

Nadere informatie

De Tampa schaal voor Kinesiofobie: Psychometrische karakteristieken en normering

De Tampa schaal voor Kinesiofobie: Psychometrische karakteristieken en normering Tampa Schaal voor Kinesiofobie 1 De Tampa schaal voor Kinesiofobie: Psychometrische karakteristieken en normering Liesbet Goubert 1,*, Geert Crombez 1, Johan W.S. Vlaeyen 2, Stefaan Van Damme 1, Annelies

Nadere informatie

Chronische pijn. Locatie Arnhem

Chronische pijn. Locatie Arnhem Chronische pijn Locatie Arnhem Chronische pijn We spreken van chronische pijn als pijnklachten langer dan zes maanden blijven bestaan. De pijn kan in verschillende delen van het lichaam voorkomen. Soms

Nadere informatie

Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten. Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest

Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten. Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest Van DSM IV naar DSM 5 DSM IV - somatisatie stoornis, - somatoforme

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie bij het leren omgaan met lichamelijke klachten

Cognitieve gedragstherapie bij het leren omgaan met lichamelijke klachten Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie, angststoornissen en alcoholverslaving. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren,

Nadere informatie

Cognitieve gedragstherapie op maat voor fibromyalgie Saskia van Koulil UMC St. Radboud Afdeling Medische Psychologie

Cognitieve gedragstherapie op maat voor fibromyalgie Saskia van Koulil UMC St. Radboud Afdeling Medische Psychologie Fibromyalgie Cognitieve gedragstherapie op maat voor fibromyalgie Saskia van Koulil UMC St. Radboud Afdeling Medische Psychologie Wijdverspreide pijn Etiologie grotendeels onbekend Hoge impact voor de

Nadere informatie

Behandelprogramma chronische pijn. Almere

Behandelprogramma chronische pijn. Almere Behandelprogramma chronische pijn Almere Voor wie is het behandelprogramma zinvol? Als eerdere behandelingen zoals fysiotherapie of een operatie niet geholpen hebben komen mensen met chronische pijn vaak

Nadere informatie

Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Orbis Revalidatie

Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Orbis Revalidatie Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Orbis Revalidatie Inleiding U bent doorverwezen naar het Multidisciplinair aspecifiek rugpijnteam (MARS) bij Orbis Revalidatie. Binnen dit team wordt

Nadere informatie

Behandeling chronische pijn en vermoeidheid bij tieners

Behandeling chronische pijn en vermoeidheid bij tieners Behandeling chronische pijn en vermoeidheid bij tieners Afdeling revalidatie mca.nl Inhoudsopgave Wat is chronische pijn en vermoeidheid? 3 Chronische pijn en vermoeidheid bij tieners 4 Rustig aan of toch

Nadere informatie

Pijn-Coping-Inventarisatielijst (PCI) Kraaimaat, Bakker & Evers (1997)

Pijn-Coping-Inventarisatielijst (PCI) Kraaimaat, Bakker & Evers (1997) Pijn-Coping-Inventarisatielijst (PCI) Kraaimaat, Bakker & Evers (1997) Achtergrond In de literatuur over (chronische)pijn wordt veel aandacht besteed aan de invloed van pijncoping strategieën op pijn.

Nadere informatie

E book Tandartsfobie

E book Tandartsfobie E book Tandartsfobie Praktijk Meta Bosheuvel 5 5683 AS Best info@praktijkmeta.nl Aan de inhoud van dit document kunnen geen rechten worden ontleend. Dit document is met grote zorg samengesteld door 123

Nadere informatie

Serie onderzoek en psychotherapie: Catastrofale misinterpretaties

Serie onderzoek en psychotherapie: Catastrofale misinterpretaties Pagina 1 van 11 Serie onderzoek en psychotherapie: Catastrofale misinterpretaties Vrees voor beweging, letsel en pijn bij lage-rugpijn Johan W.S. Vlaeyen, Madelon L. Peters, Jeffrey Roelofs, Jeroen R.

Nadere informatie

Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met

Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met Cognitieve Gedragstherapie en Mindfulness Based Stress Reduction Therapie voor Angst en Depressie klachten bij volwassenen met Autismespectrumstoornissen: ADASS Achtergrond ADASS Veelvuldig voorkomen van

Nadere informatie

De behandeling van complexe rouw. Jantien Piekstra GZ psycholoog / cognitief gedragstherapeut

De behandeling van complexe rouw. Jantien Piekstra GZ psycholoog / cognitief gedragstherapeut De behandeling van complexe rouw Jantien Piekstra GZ psycholoog / cognitief gedragstherapeut Disclosure of interest Mogelijke belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven

Nadere informatie

Paramedisch OnderzoekCentrum

Paramedisch OnderzoekCentrum Kinesiofobie bij lage-rugpijn: een eenvoudige manier Prof.dr. Rob Oostendorp Nancy Demolon, MSc Olaf van der Zanden, MSc Prof.dr. William Duquet Wat te verwachten? Interagerende factoren van acute naar

Nadere informatie

General information of the questionnaire

General information of the questionnaire General information of the questionnaire Name questionnaire: Pijn Behandelaar Attitude Schaal Original author: Ostelo, van den Berg, Vlaeyen, de Vet & Wolters, 1998 Translated by: / Date version: / Language:

Nadere informatie

Kinesiofobie bij lage-rugpijn: een eenvoudige manier

Kinesiofobie bij lage-rugpijn: een eenvoudige manier Paramedisch Onderzoek Centrum POC Kinesiofobie bij lage-rugpijn: een eenvoudige manier Prof.dr. Rob Oostendorp Nancy Demolon, MSc Olaf van der Zanden, MSc Prof.dr. William Duquet Fysiotherapie werkt Wat

Nadere informatie

Opnameinbloemlezingenenreadersmoedigenwijaan, maarwelgraageerstevenoverleggen. Alerechtenvandeartikelenliggenbij destichtingcognitieenpsychose.

Opnameinbloemlezingenenreadersmoedigenwijaan, maarwelgraageerstevenoverleggen. Alerechtenvandeartikelenliggenbij destichtingcognitieenpsychose. Ukunternatuurlijkuitciteren,graagzelfs,maardanwel metbronvermelding.u magditartikelookruimhartig verspreidenmitshetnietvoorcommerciëledoeleindenis. Indiegevalen pasnaonzeschriftelijketoestemming. Opnameinbloemlezingenenreadersmoedigenwijaan,

Nadere informatie

Fysiotherapie Van Heeswijk en Van der Valk

Fysiotherapie Van Heeswijk en Van der Valk Geachte heer, mevrouw, Fysiotherapie Van Heeswijk en Van der Valk BaLaDe 119 Waalwijk Telefoon: 0416 337651 e mail: Info@hevafysio.nl De dubbele vergrijzing zorgt ervoor dat het percentage ouderen in Nederland

Nadere informatie

uitgave van de Nederlandse Vereniging ter Bestudering van Pijn (NVBP) en de Samenwerkende Pijnkenniscentra.

uitgave van de Nederlandse Vereniging ter Bestudering van Pijn (NVBP) en de Samenwerkende Pijnkenniscentra. 27e jaargang, 2008 nr 36 Officiële uitgave van de Nederlandse Vereniging ter Bestudering van Pijn (NVBP) en de Samenwerkende Pijnkenniscentra. Inhoud Colofon 4 Richtlijnen voor auteurs 4 Theorie, meetinstrumenten

Nadere informatie

Chronische pijn: enkele inzichten in een multifactoriële problematiek

Chronische pijn: enkele inzichten in een multifactoriële problematiek Chronische pijn: enkele inzichten in een multifactoriële problematiek Stefaan Van Damme - er is geen enkel belangenconflict of financiële band met de industrie - slaapproblemen angst werkverzuim/conflict

Nadere informatie

Anke van den Beuken Straat Postcode Mail. De heer Jansen Kapittelweg EN Nijmegen. Horst,

Anke van den Beuken Straat Postcode Mail. De heer Jansen Kapittelweg EN Nijmegen. Horst, Anke van den Beuken Straat Postcode Mail De heer Jansen Kapittelweg 33 6525 EN Nijmegen Horst, 13-1-2017 Betreft: terugkoppeling behandeling meneer D*****, 12-**-1988 Geachte Meneer Jansen, Met toestemming

Nadere informatie

ENERGIEK. Bewegingsprogramma bij chronische neurologische aandoeningen

ENERGIEK. Bewegingsprogramma bij chronische neurologische aandoeningen ENERGIEK Bewegingsprogramma bij chronische neurologische aandoeningen Achtergrond Bewegen is goed, voor iedereen! Dat is wat u vaak hoort en ziet in de media. En het is waar, bewegen houdt ons fit en

Nadere informatie

De rol van de psycholoog. Prof. dr. Geert Crombez Geert.Crombez@UGent.be

De rol van de psycholoog. Prof. dr. Geert Crombez Geert.Crombez@UGent.be De rol van de psycholoog Prof. dr. Geert Crombez Geert.Crombez@UGent.be Chronisch VermoeidheidsSyndroom Fukuda et al., 1994 Natuurlijk verloop 80% Costs 26% 17% 13% 8% 7 days 4 weeks 7 weeks 12 weeks 6

Nadere informatie

Back on Track: eerste ervaringen met geprotocolleerde pijnrevalidatie in de eerste lijn. Reni van Erp, MSc

Back on Track: eerste ervaringen met geprotocolleerde pijnrevalidatie in de eerste lijn. Reni van Erp, MSc Back on Track: eerste ervaringen met geprotocolleerde pijnrevalidatie in de eerste lijn. Reni van Erp, MSc Disclosure slide Companies No relations Research funding CZ Fonds Provincie Limburg Adelante epartment

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 SAMENVATTING Chronische nek pijn is vaak het gevolg van een verkeersongeval, en dan met name van een kop-staart aanrijding. Na zo een ongeval ontwikkelen mensen vaak een zeer specifiek klachtenpatroon.

Nadere informatie

KBOEM-B voor kinderen. Verbeteren van looppatroon door botox en revalidatie

KBOEM-B voor kinderen. Verbeteren van looppatroon door botox en revalidatie KBOEM-B voor kinderen Verbeteren van looppatroon door botox en revalidatie Inhoudsopgave Inleiding 3 Waarom een opname? 3 Wat is KBOEM-B? 4 Voor wie? 4 Wat gaan we doen? 5 Wat kunt u als ouder doen? 6

Nadere informatie

Inhoud. Redactioneel 10. Over de auteurs 11. 1 Inleiding 12. 2 Geschiedenis 14

Inhoud. Redactioneel 10. Over de auteurs 11. 1 Inleiding 12. 2 Geschiedenis 14 Inhoud Redactioneel 10 Over de auteurs 11 1 Inleiding 12 2 Geschiedenis 14 3 Anatomie en fysiologie 17 3.1 Acute pijn 17 3.2 Chronische pijn 23 3.3 Chronische pijn en limbisch systeem? 23 4 Pijnmeting

Nadere informatie

Fysieke fitheid, vermoeidheid en fysieke training bij sarcoïdose patiënten

Fysieke fitheid, vermoeidheid en fysieke training bij sarcoïdose patiënten Fysieke fitheid, vermoeidheid en fysieke training bij sarcoïdose patiënten 5 april 2017 Sarcoïdose ontsporing afweersyteem ophoping afweercellen: granulomen overal in lichaam: longen, lymfesysteem, huid,

Nadere informatie

Fysiotherapie bij CRPS-1 (posttraumatische dystrofie)

Fysiotherapie bij CRPS-1 (posttraumatische dystrofie) Fysiotherapie bij CRPS-1 (posttraumatische dystrofie) Deze folder geeft u informatie over de behandeling van Complex Regionaal PijnSyndroom, type 1 (CRPS-1), ook wel bekend als posttraumatische dystrofie.

Nadere informatie

PTSS - diagnostiek en behandeling. drs. Mirjam J. Nijdam psycholoog / onderzoeker Topzorgprogramma Psychotrauma AMC De Meren

PTSS - diagnostiek en behandeling. drs. Mirjam J. Nijdam psycholoog / onderzoeker Topzorgprogramma Psychotrauma AMC De Meren PTSS - diagnostiek en behandeling drs. Mirjam J. Nijdam psycholoog / onderzoeker Topzorgprogramma Psychotrauma AMC De Meren Opbouw Diagnose PTSS Prevalentiecijfers PTSS en arbeid Preventie van PTSS Behandeling

Nadere informatie

Huisarts of hometrainer?

Huisarts of hometrainer? Huisarts of hometrainer? In het literatuuroverzicht werden zes studies opgenomen. Vier studies onderzochten het effect van training op ziekteverzuim, drie daarvan bestudeerden tevens de effecten op klachten

Nadere informatie

Rita Schiphorst Preuper DEPARTMENT OF REHABILITATION MEDICINE / CENTER FOR REHABILITATION

Rita Schiphorst Preuper DEPARTMENT OF REHABILITATION MEDICINE / CENTER FOR REHABILITATION Rita Schiphorst Preuper DEPARTMENT OF REHABILITATION MEDICINE / CENTER FOR REHABILITATION Chronische pijn en hulpmiddelen, voorzieningen en aanpassingen Chronische pijn 3 miljoen Nederlanders Kosten Medische

Nadere informatie

Lage rugklachten. www.gzcdiemenzuid.nl

Lage rugklachten. www.gzcdiemenzuid.nl Lage rugklachten Introductie De lage rug is het gebied ter hoogte van de onderste 5 lendenwervels (lumbale wervels) en de overgang met het heiligbeen (lumbo-sacrale overgang). De lendenwervelkolom bestaat

Nadere informatie

Chapter. Samenvatting

Chapter. Samenvatting Chapter 9 9 Samenvatting Samenvatting Patiënten met chronische pijn die veel catastroferende gedachten (d.w.z. rampdenken) hebben over pijn ervaren een verminderd fysiek en psychologisch welbevinden. Het

Nadere informatie

FYSIOTHERAPIE en het behandelen van patiënten met LAGE RUGPIJN.

FYSIOTHERAPIE en het behandelen van patiënten met LAGE RUGPIJN. FYSIOTHERAPIE en het behandelen van patiënten met LAGE RUGPIJN. RugNetwerk Twente Januari 2016, blok 6, Gerard Koel. GRADED ACTIVITY & GRADUAL EXPOSURE. 1. Aanleiding / implicatie / modellen; respondente

Nadere informatie

Voorwoord. BSL ID 0000 ALG_BK_1KZM Graded activity Pre Press Zeist 20/09/2007 Pg. 005

Voorwoord. BSL ID 0000 ALG_BK_1KZM Graded activity Pre Press Zeist 20/09/2007 Pg. 005 Voorwoord Gedragsgeoriënteerde behandelingen van chronische pijn hebben de laatste decennia een grote vlucht genomen. Deze ontwikkeling is een gevolg van een onmiskenbare paradigmashift in de geneeskunde.

Nadere informatie

Workshop Pijneducatie- IBS congres. Janke Oosterhaven, Promovendus PREPGO studie

Workshop Pijneducatie- IBS congres. Janke Oosterhaven, Promovendus PREPGO studie Workshop Pijneducatie- IBS congres Janke Oosterhaven, Promovendus PREPGO studie Opzet Workshop 1. Doel Workshop 2. Beweeginterventie Chronische pijn- Pijneducatie 3. Gezondheidsvaardigheden 4. Pijneducatie

Nadere informatie

Revant, de kracht tot ontwikkeling!

Revant, de kracht tot ontwikkeling! Neurologische revalidatie Hartrevalidatie Revalidatie bij complex chronisch longfalen Oncologische revalidatie Kind- en jeugdrevalidatie Revalidatie bij pijn en gewrichtsaandoeningen Arm-, hand- en polsrevalidatie

Nadere informatie

FIA: Fibromyalgie In Actie

FIA: Fibromyalgie In Actie FIA: Fibromyalgie In Actie Groepsbehandeling fibromyalgie Sterk in beweging Inhoud Inleiding 3 Fibromyalgie 3 Voor wie is deze behandeling? 3 Wat is het doel van het behandelprogramma? 3 Screening 4 Intake

Nadere informatie

Rugobservatie. Revalidatie. Locatie Hoorn/Enkhuizen

Rugobservatie. Revalidatie. Locatie Hoorn/Enkhuizen Rugobservatie Revalidatie Locatie Hoorn/Enkhuizen Rugobservatie U heeft, waarschijnlijk al langere tijd, rugklachten. Door uw huisarts, medisch specialist of revalidatiearts zijn specifieke oorzaken zoals

Nadere informatie

25 jaar whiplash in Nederland

25 jaar whiplash in Nederland 25 jaar whiplash in Nederland Vanuit een fysiotherapeutisch perspectief Maarten Schmitt M.Sc 1 2 Fysiotherapeut & manueeltherapeut Hoofd van de Divisie Onderwijs Stichting Opleidingen Musculoskeletale

Nadere informatie

PATIËNTEN INFORMATIE. Pijnrevalidatie. Locatie Spijkenisse Medisch Centrum VAN WEEL-BETHESDA

PATIËNTEN INFORMATIE. Pijnrevalidatie. Locatie Spijkenisse Medisch Centrum VAN WEEL-BETHESDA PATIËNTEN INFORMATIE Pijnrevalidatie Locatie Spijkenisse Medisch Centrum VAN WEEL-BETHESDA In deze folder geven het Maasstad Ziekenhuis, het Spijkenisse Medisch Centrum en Het Van Weel-Bethesda Ziekenhuis

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

CHIRURGIE. Posttraumatische Dystrofie

CHIRURGIE. Posttraumatische Dystrofie CHIRURGIE Posttraumatische Dystrofie Posttraumatische dystrofie Deze folder geeft u een globaal overzicht van de gang van zaken rond posttraumatische dystrofie. Het is goed u te realiseren dat voor u persoonlijk

Nadere informatie

Centrum voor Revalidatie Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS)

Centrum voor Revalidatie Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS) Centrum voor Revalidatie Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS) Het verloop, de symptomen en de behandeling Centrum voor Revalidatie Inleiding Uw arts heeft bij u de diagnose Complex Regionaal Pijn Syndroom

Nadere informatie

Workshop Spiegeltherapie in de praktijk

Workshop Spiegeltherapie in de praktijk Workshop Spiegeltherapie in de praktijk vrijdag 15 april 2011 Erasmus MC, Rotterdam a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a

Nadere informatie

Wetenschappelijk onderzoek naar somatisatie en somatoforme stoornissen

Wetenschappelijk onderzoek naar somatisatie en somatoforme stoornissen 9 Wetenschappelijk onderzoek naar somatisatie en somatoforme stoornissen Samenvatting Dit hoofdstuk geeft een overzicht van het wetenschappelijk onderzoek naar somatisatie en somatoforme stoornissen. De

Nadere informatie

Behandelingen. 1 Multidisciplinaire screening Zorg op Maat. Doel van de screening. De screeningsdag

Behandelingen. 1 Multidisciplinaire screening Zorg op Maat. Doel van de screening. De screeningsdag 19/01/2019 Behandelingen 1 Multidisciplinaire screening Zorg op Maat Uw revalidatiearts kan u aanmelden voor de multidisciplinaire screening Zorg op Maat. Hierbij gaan we met meerdere behandelaren uw problemen

Nadere informatie

Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Zuyderland Revalidatie

Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Zuyderland Revalidatie Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Inleiding U bent doorverwezen naar het Multidisciplinair aspecifiek lage rugpijn screeningsteam (MARS) bij. Binnen dit team wordt samen met u bekeken

Nadere informatie

Workshop: (op)weg met angst VVKP Studiedag

Workshop: (op)weg met angst VVKP Studiedag Workshop: (op)weg met angst VVKP Studiedag Tine Daeseleire Barbara Depreeuw www.thehumanlink.be The Human link Expertisecentrum: stress en angst Gedragstherapeutische aanpak Activiteiten: Angsten en fobieën

Nadere informatie

Minder angstig in sociale situaties

Minder angstig in sociale situaties Minder angstig in sociale situaties Dit boek, Minder angstig in sociale situaties, Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in

Nadere informatie

Waarde van ACT voor de behandeling van CLRP

Waarde van ACT voor de behandeling van CLRP Supporting self-help ACT with e-mail counseling Waarde van ACT voor de behandeling van CLRP RNT 03-04-2014 Prof. dr. Karlein Schreurs Psychologie, Gezondheid en Technologie Revalidatiecentrum Roessingh,

Nadere informatie

Colofon. www.stichtinggezondheid.nl. Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid. Teksten: Stichting Gezondheid

Colofon. www.stichtinggezondheid.nl. Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid. Teksten: Stichting Gezondheid Colofon Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid Teksten: Stichting Gezondheid Vormgeving: Michael Box (Internet Marketing Nederland) Correspondentie: Stichting Gezondheid (Stefan Rooyackers)

Nadere informatie

Het Pijncentrum. Anesthesiologie Pijncentrum

Het Pijncentrum. Anesthesiologie Pijncentrum Het Pijncentrum Anesthesiologie Pijncentrum Anesthesiologie Pijncentrum Uw huisarts of specialist heeft u doorverwezen naar het Pijncentrum van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Deze

Nadere informatie

MEDINELLO POLIKLINISCHE REVALIDATIE ZORG

MEDINELLO POLIKLINISCHE REVALIDATIE ZORG MEDINELLO POLIKLINISCHE REVALIDATIE ZORG Medinello is een nieuw ZBC, een zelfstandig behandelcentrum, voor poliklinische revalidatie in Amersfoort. Een multidisciplinair team behandelt hier cliënten met

Nadere informatie

DE RUG GEKEERD. Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp

DE RUG GEKEERD. Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp 1 DE RUG GEKEERD Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp 2 Wat gaan we doen? Beroeps- en arbeidsrelevante aandoeningen In de weg zitten Beloop Lage-rugpijn De rug gekeerd De vlaggenparade Gele vlaggen Prognostische

Nadere informatie

Verder met pijn. Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord

Verder met pijn. Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord Verder met pijn Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord Inleiding Uw revalidatiearts heeft u doorverwezen naar het Verder met Pijn programma van het Pijnrevalidatieteam.

Nadere informatie

Informatie voor patiënten

Informatie voor patiënten Informatie voor patiënten gegeneraliseerde angststoornis: wat is dat precies? Bij u is na de intakeprocedure de diagnose gegeneraliseerde angststoornis gesteld. Om deze diagnose te kunnen krijgen moet

Nadere informatie

Chronische pijn rol van de mantelzorger. 7 oktober 2017 Toon van Helmond Marja Smit

Chronische pijn rol van de mantelzorger. 7 oktober 2017 Toon van Helmond Marja Smit Chronische pijn rol van de mantelzorger 7 oktober 2017 Toon van Helmond Marja Smit Inhoud 1. Wetenschappelijk onderzoek 2. Praktijk 3. Aanbevelingen Vooraf Zorgstandaard chronische pijn 2017 Uitgangspunt

Nadere informatie

Chronische vermoeidheid en SOLK bij jongeren

Chronische vermoeidheid en SOLK bij jongeren Chronische vermoeidheid en SOLK bij jongeren mogelijkheden van behandeling door de revalidatiearts. Jongeren Er zijn veel jongeren met langdurige klachten, vaak ook met schoolverzuim! Onderscheid tussen

Nadere informatie

Inleiding Wat is fibromyalgie? Oorzaak van fibromyalgie

Inleiding Wat is fibromyalgie? Oorzaak van fibromyalgie FIBROMYALGIE 286 Inleiding Uw reumatoloog heeft u verteld dat u fibromyalgie hebt. Er komen ongetwijfeld veel vragen in u op. In deze folder proberen wij antwoord te geven op uw vragen. U leest meer over

Nadere informatie

GROEPSBEHANDELING FIBROMYALGIE

GROEPSBEHANDELING FIBROMYALGIE GROEPSBEHANDELING FIBROMYALGIE Brochure Groepsbehandeling Fibromyalgie Tijdens uw bezoek aan de reumatoloog is bij u de diagnose fibromyalgie gesteld. Mogelijk komt u in aanmerking voor de groepsbehandeling

Nadere informatie

Libra R&A locatie Blixembosch. Pijnrevalidatie. Acceptance & Commitment Therapie (ACT)

Libra R&A locatie Blixembosch. Pijnrevalidatie. Acceptance & Commitment Therapie (ACT) Libra R&A locatie Blixembosch Pijnrevalidatie Acceptance & Commitment Therapie (ACT) U heeft last van chronische pijnklachten en gaat revalideren bij Libra Revalidatie & Audiologie locatie Blixembosch.

Nadere informatie

Inhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie

Inhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie Inhoud Nieuw in de NHG Standaard Angst Christine van Boeijen PAO H 2012 Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie En verder Wat hebt u geleerd? Vraag 1 Waarmee presenteert een patient met een angststoornis

Nadere informatie

Pijneducatie Chronische pijn: hoe leg je dat uit? Agenda. Nociceptieve pijn 11/06/2014. Harkema. Dr. Doeke Keizer, huisarts

Pijneducatie Chronische pijn: hoe leg je dat uit? Agenda. Nociceptieve pijn 11/06/2014. Harkema. Dr. Doeke Keizer, huisarts Pijneducatie Chronische pijn: hoe leg je dat uit? Dr. Doeke Keizer, huisarts Harkema Geen sponsoring vanuit industrie Agenda Even voorstellen Soorten pijn Chronische pijn > sensitisatie Pijneducatie Anderhalvelijnszorg

Nadere informatie

Revalidatieprogramma

Revalidatieprogramma Revalidatiegeneeskunde Revalidatieprogramma Chronische pijn Deze folder geeft u algemene informatie over revalidatie bij chronische pijn. Uiteraard komt de folder niet in plaats van een gesprek met uw

Nadere informatie

GT diagnostiek Analyse van klassiek geconditioneerd gedrag Analyse van operant geconditioneerd gedrag DSM-IV Evidence based behandelingen

GT diagnostiek Analyse van klassiek geconditioneerd gedrag Analyse van operant geconditioneerd gedrag DSM-IV Evidence based behandelingen Samenvatting *('5$*67+(5$3,(LQ92*(/9/8&+7 Wegbereiders Gedragstherapie Pavlov Watson Skinner Belangrijke Gedragstherapeuten Wolpe Emmelkamp Beck GT diagnostiek Analyse van klassiek geconditioneerd gedrag

Nadere informatie

UMCG Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord. Verder met pijn

UMCG Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord. Verder met pijn UMCG Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord Verder met pijn UMCG Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord Verder met pijn 1 Verder met pijn 2 UMCG Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord

Nadere informatie

Hoe doorbreek je als begeleider de dynamiek : Alsmaar doorgaan ondanks de pijn en/of aanhoudende lichamelijke klachten (overactiviteit)

Hoe doorbreek je als begeleider de dynamiek : Alsmaar doorgaan ondanks de pijn en/of aanhoudende lichamelijke klachten (overactiviteit) Hoe doorbreek je als begeleider de dynamiek : Alsmaar doorgaan ondanks de pijn en/of aanhoudende lichamelijke klachten (overactiviteit) Doelstelling - Dynamiek m.b.t. doorzetten (persisteren ondanks pijn,

Nadere informatie

Revalidatie. Fibromyalgieprogramma

Revalidatie. Fibromyalgieprogramma Revalidatie Fibromyalgieprogramma Inleiding Sinds een aantal jaren kent Heliomare revalidatie het speciale programma Leren omgaan met fibromyalgie. Dit programma is in het leven geroepen om op maat gesneden

Nadere informatie

Pijnrevalidatie. Orbis Revalidatie

Pijnrevalidatie. Orbis Revalidatie Pijnrevalidatie Orbis Revalidatie Inleiding U hebt al langere tijd last van pijn in uw houdings- en bewegingsapparaat, oftewel in uw spieren, pezen, botten of gewrichten. Er is sprake van lichamelijke

Nadere informatie

FIBROMYALGIE FRANCISCUS GASTHUIS

FIBROMYALGIE FRANCISCUS GASTHUIS FIBROMYALGIE FRANCISCUS GASTHUIS Inleiding Uw reumatoloog heeft u verteld dat u fibromyalgie hebt. Er komen ongetwijfeld veel vragen in u op. In deze folder proberen wij antwoord te geven op uw vragen.

Nadere informatie

Paramedisch OnderzoekCentrum

Paramedisch OnderzoekCentrum Hoorcollege 3 maart 2006 Thema: lage-rugpijn Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp Opbouw Langdurige lage-rugpijn (profiel 3a) versus (lage-rugpijn met chronisch pijngedrag (profiel 3b) Relevantie van classificaties

Nadere informatie

Sensitisatie. Anesthesiologie

Sensitisatie. Anesthesiologie Sensitisatie Anesthesiologie Anesthesiologie Inleiding Wanneer pijn lang bestaat en er geen lichamelijke afwijkingen (meer) voor die pijn te vinden is, wordt pijn chronisch genoemd. Mensen met chronische

Nadere informatie

Zorginnovatie voor pijnlijke diabetische polyneuropathie. Margot Geerts Verpleegkundig Specialist

Zorginnovatie voor pijnlijke diabetische polyneuropathie. Margot Geerts Verpleegkundig Specialist Zorginnovatie voor pijnlijke diabetische polyneuropathie Margot Geerts Verpleegkundig Specialist Diabetische polyneuropathie 1. Distale symmetrische polyneuropathie Uitval van een combinatie van sensore,

Nadere informatie

Revalidatieprogramma

Revalidatieprogramma Revalidatiegeneeskunde Revalidatieprogramma Chronische pijn Deze folder geeft u algemene informatie over revalidatie bij chronische pijn. Uiteraard komt de folder niet in plaats van een gesprek met uw

Nadere informatie

voer eventueel de ULTT uit voor de plexus brachialis en n. medianus (uitsluittest)

voer eventueel de ULTT uit voor de plexus brachialis en n. medianus (uitsluittest) Diagnostisch proces Anamnese/lichamelijk onderzoek screenen op rode vlaggen rode vlaggen: vermoeden van ernstige pathologie (nekpijn graad IV) geen rode vlaggen huisarts of verwijzend specialist Vaststellen

Nadere informatie

INFORMATIEFOLDER FYSIOTHERAPIE EN CHRONISCHE PIJN KLACHTEN

INFORMATIEFOLDER FYSIOTHERAPIE EN CHRONISCHE PIJN KLACHTEN INFORMATIEFOLDER FYSIOTHERAPIE EN CHRONISCHE PIJN KLACHTEN WAT IS PIJN? PIJN HOE EN WAT Pijn is een ontzettend complex en belangrijk mechanisme in ons lichaam. De definitie van pijn is: Een onplezierige

Nadere informatie

Rugrevalidatieprogramma

Rugrevalidatieprogramma FYSIOTHERAPIE Rugrevalidatieprogramma BEHANDELING Rugrevalidatieprogramma U hebt het advies gekregen deel te nemen aan het rugrevalidatieprogramma op de afdeling Fysiotherapie van het St. Antonius Ziekenhuis.

Nadere informatie

Gebruik van meetinstrumenten bij whiplash: een casestudy

Gebruik van meetinstrumenten bij whiplash: een casestudy Gebruik van meetinstrumenten bij whiplash: een casestudy Wendy Scholten-Peeters Arianne Verhagen Karin Neeleman-vd Steen Rob Oostendorp 1 Doel Inzicht geven in bruikbaarheid vragenlijsten Hoe Wat Waarom

Nadere informatie

Vragenlijst bij rugpijn

Vragenlijst bij rugpijn Vragenlijst bij rugpijn Naam: Geb.datum: - - Pijn en coping en cognitie lijst Instructie: Bij een persoon, die pijn heeft zullen er andere gedachten door het hoofd gaan dan wanneer die persoon geen pijn

Nadere informatie