Breng meer leven in je tuin! door Dik Vonk*

Transcriptie

1 Breng meer leven in je tuin! door Dik Vonk* Samenvatting van de lezing die Dik op woensdag 9 april 2014 op het Zoetermeerse Stadhuis heeft gegeven. Georganiseerd door de gemeente Zoetermeer in samenwerking met IVN, KNNV, Vogelwerkgroep en Groei en Bloei Inleiding Nadat ik mij dertig jaar heb ingezet om meer natuur in het stedelijk groen te brengen is er in dit streven nu een nieuwe fase aangebroken. Het helpen brengen van meer natuur (bloemen en dierenleven) in privé-tuinen. Bewoners moeten dan wel zelf actief worden in hun eigen tuin. De tijden en het klimaat zijn veranderd, dat geldt zowel voor het ambtelijke klimaat als voor het gemiddelde weer. Wat 35 jaar geleden kon, kan nu niet meer op die manier. Maar het kan ook anders. Bijvoorbeeld door privétuinen als natuurrijke plek in te richten, als plaats waar spannende dingen kunnen gebeuren. Of als plek met gezond eten: groente, appels, bramen en bessen. Wat voor de toekomst van blijvende waarde is, is het inzicht dat de afgelopen jaren is ontstaan ten aanzien van natuur in de stad. Dit inzicht kan gebruikt worden om de eigen tuin natuurrijker te maken en om beter te begrijpen hoe de natuur zich ontwikkelt. *Dik Vonk Is 35 jaar actief geweest als stadsecoloog bij de gemeente Haarlem en vorig jaar gepensioneerd.

2 De lezing bestaat uit drie onderdelen: 1. een korte theoretische opzet 2. enkele veranderde biologische inzichten. 3. een aantal praktische adviezen Alle punten worden aan de hand van beelden uit de praktijk besproken. Theorie Vaak is de eerste vraag die wordt gesteld: wat is natuur in de stad? Daarbij zijn erg verschillende antwoorden mogelijk. Mijn praktische antwoord is: Natuur in de stad zijn die planten en dieren die spontaan optreden, en die op eigen risico leven. Daarbij mogen ze best gebruik maken van menselijke producten en voorzieningen, zoals nestkastjes en aangeplante gewassen. Het maakt niet uit of de soort oorspronkelijk inheems is of dat het een nakomeling is van een ingevoerde soort. Wanneer we naar een stuk stedelijk groen, een achtertuin, een park of een wegberm kijken zien we een combinatie van menselijke ingrepen en spontane ontwikkeling er na. Als u bijvoorbeeld een boom omzaagt en de stam blijft liggen dan komen daarna de paddenstoelen en de pissebedden en de egel en het winterkoninkje om gebruik te maken van het dode hout. Wat is nu kenmerkend aan de levensgemeenschap stedelijk groen, het netwerk van parken en blokken privétuinen tussen de duinen en het veenweidegebied? Daarvoor ga ik terug naar een veronderstelde natuurlijke situatie van een bos. (zie fig. 1)

3 Fig. 1 Schematische voorstelling van een bos met mantel en zoom In de natuur zou de kern van het bos een massa bomen bevatten. Aan de rand van het bos is meer licht en meer ruimte voor struiken, de mantel. En in de rand van de rand komt nog meer licht en extra bemesting door bladeren van bomen en struiken. Daar groeien extra hoge planten met veel bloemen, de zoom. En verder buiten het bos vinden we grasland, moeras of droog zand met weinig begroeiing. Daar zijn de grote grazers of de hoveniers die alles kort houden. Wanneer we nu naar de stad teruggaan kunnen we constateren dat daar geen ruimte is voor een boskern. Daar staan flats of blokken laagbouw in plaats van volwassen bomen. Daar is geen ruimte voor oerrunderen of elanden. De open ruimten met gras zijn vervangen door straten en trottoirs. Wat overblijft zijn kleine stroken groen en kleine (groene) achtertuinen. Die zijn te vergelijken met de rand van een bos, met mantel en zoom. Dat betekent in theorie, dat in de stad struiken en bloeiende planten het meest op hum plaats zijn, af en toe aangevuld met een jonge boom. Wanneer we nu naar het spontane dierenleven in de stad kijken, wat ik 35 zomers heb gedaan, zie ik hoofdzakelijk diersoorten die van nature in bosranden leven en op kleine open plekken in het bos. Zo zijn er meer inzichten over natuur in de stad die je niet tussen alle beschikbare tuininformatie vindt. Over plant- en diersoorten en over het

4 inrichten van je tuin voor dieren is op het internet en in boeken heel veel te vinden. Ecologische ideeën er achter ontbreken echter vaak. En als je begrijpt wat er gebeurt kun je beter tuinieren maar vooral, je geniet veel meer van je tuin en van je producten. Dat geldt niet alleen voor eetbare gewassen maar ook voor bloemen en voor vlinders en vogels die je graag in je tuin wil hebben. Enkele belangrijke veranderde inzichten. 1. Vroeger leerde je, dat de roofdieren de prooidieren reguleren maar het is andersom. De hoeveelheid prooidieren bepaalt of een roofdier zich kan voortplanten of dat hij van honger sterft. Dus als je een braam of een roos in je tuin hebt waarop eind mei bladluizen afkomen, komen daarna pas de lieveheersbeestjes en de gaasvliegen en zweefvliegen om hun eieren te leggen. Hun larven eten veel bladluizen. De natuurlijke vijanden moeten wel in de buurt kunnen overwinteren in allerlei schuilhoekjes. Die schuilhoekjes hoeven zich niet allemaal in je eigen tuin te bevinden, dat kan ook bij de buren of bij volkstuinen in de windsingel aan de rand van het tuincomplex. 2. Een ander misverstand is dat er een natuurlijk evenwicht bestaat. COMPLETE ONZIN!!! VOORAL IN DE STAD!!! Natuurlijke processen zijn altijd in ontwikkeling, ook al lijkt voor ons soms de snelheid van verandering nul. Er zijn altijd veranderingen gaande waarop soorten moeten reageren. Er zijn zachte en strenge winters, vroege en late voorjaren, er komen nieuwe soorten bij, er is variatie in aantal parasieten, het klimaat verandert, de bodem ontwikkelt zich (als mensen er geen gif op gooien), kusten groeien aan, stormen woeden. Niet één jaar is het zelfde, dus de aantallen van een soort variëren voortdurend. Schommelingen van meer dan 50 % zijn heel normaal en niet schadelijk (behalve bij mijn salaris). Dus grote veranderingen in uw tuin mag u best aanbrengen. Maar doe nooit iets nooit en doe nooit iets altijd. Dat is saai en onnatuurlijk. Er is wel een aantal verstandige regels maar plaatselijke uitzonderingen hebben meestal een verrijkend effect, bij voorbeeld een hoop stenen als verstopplek, een plek kaal maken voor eenjarige planten. 3. Nieuwe soorten in Nederland zijn niet altijd een bedreiging maar vaker een verrijking! Er komen voortdurend nieuwe soorten bij in Nederland.

5 Dat verandert het bestaande samenspel van de planten en dieren die er al waren. Sinds ik begon als stadsecoloog heb je roofvogels in de stad gekregen. De grote waternavel is een agressieve exoot. Hele sloten met overbemest water groeien er mee dicht. In redelijk normaal water groeit de plant echter minder sterk en is zij eerder nuttig. Veruit de meeste nieuwe soorten zijn wel merkbaar maar niet schadelijk, vooral niet op de lange termijn. En zo zou ik door kunnen gaan tot het buiten donker wordt. 4. de mens kan de natuur naar zijn hand zetten Deze stelling is beperkt houdbaar. Een plantensoort in je tuin, dus buiten zijn natuurlijke milieu, kun je helpen door concurrenten weg te halen en door water en eventueel voedingsstoffen te geven. Maar als de situatie te sterk afwijkt van zijn natuurlijk milieu gaat hij gewoon dood, ondanks water en voedingsstoffen. Zelf heb ik planten als Koninginnenkruid en Kattestaart in mijn tuin die ik leuk vind omdat ze veel vlinders lokken. Opmerkelijk is dat deze soorten in mijn tuin vééél meer kevertjes aantrekken dan als zij op hun natuurlijke standplaats aan de oever staan. Ik kijk graag naar welke diertjes op een plant leven, bijvoorbeeld als gal of in de bladeren. Op kunstmatige standplaatsen vind ik die veel meer dan op natuurlijke standplaatsen. 5. De rand is altijd anders. Dat geldt niet alleen voor de rand van je bed en de rand van de taart. Ook in tuinen wijken de randen af van het hart van de begroeiing. Zo bieden de randen tussen grond en steen en tussen groen en water vaak verstopplekken voor dieren en groeiplaatsen voor aparte plantensoorten. 6. Er zijn 6 seizoenen en niet 4 Winter, voorjaar, voorzomer, hoogzomer, nazomer, herfst en weer winter Winter = december, januari, februari geen plantengroei winterrust insecten, wintergasten zijn aanwezig Lente = maart en april planten lopen uit, stinzenplanten bloeien, insecten komen tevoorschijn, bomen nog zonder blad, trekvogels komen terug. voorzomer = mei en half juni bomen en struiken bloeien en komen in volle blad insectenlarven eten massaal van het jonge blad. De meeste vogels nestelen en zingen volop. Voor het voedsel zoeken voor de jongen profiteren zij van de lange dagen. hoogzomer = half juni tot half augustus

6 vruchten groeien uit, hoge kruiden in volle bloei, vogels stoppen voortplanting en gaan ruien, nieuwe generatie dagvlinders of tweede generatie rupsen nazomer = half augustus en september De dagen worden merkbaar korter, meeste bomen stoppen met bladgroei, Planten vormen zaad en soms een doorlopende nabloei, bessen beginnen te kleuren, tweede generatie van veel insecten, vogels vetten op voor trektijd Herfst = oktober en november Langbloeiende planten stoppen hun bloei, bessen zijn rijp, bomen en struiken verkleuren en verliezen hun blad, insecten gaan in winterrust, trekvogels gaan weg en wintergasten komen binnen. 7. Deskundigen moet je niet geloven, maar controleren! Ga vooral zelf buiten kijken! Neem deskundigen wel serieus, maar vertrouw ze niet blindelings. Selecteer zelf wat je wilt in je eigen tuin, welke soorten vind je leuk of lekker. Kijk wat je in je eigen situatie kunt, wat past bij de grondsoort, wat sluit aan bij de omgeving. En controleer zoveel mogelijk of het echt werkt wat de deskundige zegt. Praktische tips 1. Ga bij mooi weer in de tuin zitten met een kopje koffie of thee en een koekje. Kijk wat er allemaal leeft op en tussen de planten. 2. Zet eetbare gewassen in je tuin, appel, bessen, of een braam 3. Zet planten in de tuin zonder gevulde bloemen. Meeldraden en stamper leveren eten voor insecten en vogels. Ze leveren nectar, vruchtvlees en zaden. 4. Van één bloem kan een bij of hommel niet leven. Minimaal dertig bloeiwijzen van een soort als rendabele bron van nectarzijn noodzakelijk. Deze tip is afgeleid van de regel van Thijsse : wanneer ergens meer dan dertig exemplaren staan, mag je er één plukken of verplanten naar je tuin. 5. Nederlandse (inheemse) planten leveren meer insecten door hun eetbare bladeren en door speciaal aan de plantensoort gebonden insecten. Veruit de meeste uitheemse soorten worden niet door Nederlandse dieren gebruikt, alleen de nectar van de bloemen. Slechts

7 enkele alleseters eten het blad, vaak zijn deze insecten zelf Nieuwe Nederlanders 6. Je moet geen planten water geven, maar de grond nat maken. Bij droogte één keer in de week de grond drie keer na elkaar drijfnat maken. Dan krijgt de ondergrond water en kunnen de wortels het vocht opnemen. Geef s avonds water, dan verdampt er minder naar de lucht. 7. Bij het bestrijden van ongewenste diersoorten als bladluizen en slakken denken we automatisch aan volwassen exemplaren. We zijn zelf ook volwassen. Biologische bestrijding gaat er meestal van uit dat de eitjes en de larfjes worden opgegeten. Midas Dekker zegt niet voor niets: Jonkies zijn niet lief, jonkies zijn lekker! Wat hij van eenden zei, geldt ook voor slakken. Zo n grote segrijnslak met zijn harde huisje is tamelijk veilig. Maar de kleintjes hebben een zacht huisje en minder slijm. Die gaan massaal voor de bijl. In ongestoorde terreinen vind je geen segrijnslakken, alle jongen worden daar opgegeten. Je vind er wel de heesterslak, die lijkt op de segrijnslak maar is van nature inheems. De segrijnslak is heel lange geleden ingevoerd en niet helemaal aangepast aan de Nederlandse natuur. Conclusie: in de stad met al zijn mensenwerk is meer plaats voor nieuwe soorten omdat veel Nederlandse soorten daar minder voorkomen. 8. Veel mensen vergeten hoe belangrijk de bodem is. En onder uw voeten zit een hele dierentuin. s Nachts, als niemand kijkt komt een deel ook boven de grond. Bijvoorbeeld de oorworm die s nachts veel nuttig werk doet. Hij eet bladluizen en jonge rupsjes. En in de winter trekt een groot deel van het kleine dierenleven zich terug in de bodem, onder dor blad en dood hout. Dor blad en oude bloeistengels vullen de wintertuin. Vogels en muizen zoeken diertjes en zaden tussen het blad en bij vriezend weer versiert rijp de oude kaardenbollen. Slot Vandaag de dag is het gemeentelijk groenbeheer in bestekken en in externe opdrachten vastgelegd. Daar zit weinig beweging meer in. Bezuinigingen bij de gemeente veroorzaken afname van soortenrijkdom, minder variatie. De kleinschalige variatie, de bloemrijke plekken worden afhankelijk van vrijwilligerswerk en vooral van privé-tuinen.

8 De toekomst voor meer natuur in de stad ligt in privétuinen. In tuinen van mensen met plezier in natuur, mensen die van bloemen houden, die dieren de ruimte geven, die schuilplekjes maken voor dieren, ook als ze die dieren niet precies kennen. Als u allemaal een appel of een bessenstruik of een wilde roos in uw tuin zet en daar iedere week één keer naar kijkt, dan hebben we al meer natuur in de stad. En u hebt meer plezier van uw tuin. Dank u wel Wat u zelf kunt doen De KNNV afd. Zoetermeer roept alle bewoners van Zoetermeer op mee te doen aan de wedstrijd, milieuvriendelijkste tuin/balkon van Zoetermeer 2014, die ook dit jaar weer door de gemeente wordt georganiseerd Daarvoor kan eerst de meetlat de milieuvriendelijkste tuin geraadpleegd worden. U vindt deze op: Ook bestaat de mogelijkheid om KNNV tuinambassadeur te worden. Tuinambassadeurs hebben met veel ervaring met natuurlijk tuinieren. Zij willen hun enthousiasme en kennis graag aan anderen overbrengen. Tuinambassadeurs weten hoe je meer natuur in de tuin krijgt en hoe je je tuin aantrekkelijk maakt voor vogels, vlinders en andere dieren. Een tuinambassadeur geeft informatie over het natuurrijk en diervriendelijker inrichten van de tuin en kan vragen hierover beantwoorden. Wil je ook Tuinambassadeur worden of wil je meer weten over de training? De KNNV heeft een herkenningskaart met 150 dieren en 140 plantentips uitgegeven met twee bijbehorende streeplijsten.