Figuur 1. Onderzocht binnentalud en berm tussen hmp 101 en 103.

Transcriptie

1 Flora en fauna op de Museumdijk bij Winssen in het Land van Maas en Waal Notitie naar aanleiding van onderzoek van de vegetatie en de insectenfauna op een dijktraject van 200 m ten noorden van Ewijk. Het vegetatieonderzoek is uitgevoerd door Cyril Liebrand. Het insectenonderzoek is uitgevoerd, nader toegelicht en van aanvullende informatie voorzien door Stijn Schreven. Liebrand, C.I.J.M., Inleiding In de 90er jaren van de vorige eeuw heeft de Wageningen Universiteit & Researchcentrum uitgebreid onderzoek gedaan aan de vegetatie van de Nederlandse dijken. Een belangrijke conclusie was dat een soortenrijke dijkvegetatie de hoogste civieltechnische kwaliteit heeft. Alle plantensoorten hebben een eigen specifiek wortelstelsel waardoor de bovenste bodemlaag van het dijktalud optimaal is doorworteld waardoor de toplaag zeer erosiebestendig is. Voor de ontwikkeling en het behoud van een soortenrijke dijkvegetatie is het beheer van essentieel belang. Op voedselrijker substraat bestaat het optimale beheer uit tweemaal maaien per jaar met afvoer van het maaisel, bij een lichter, voedselarm substraat kan worden volstaan met eenmaal maaien per jaar. De maaitijdstippen dienen zo goed mogelijk te zijn afgestemd op de bloei en zaadzetting van de aanwezige plantensoorten. In de onderhavige onderzoeken werd er steeds vanuit gegaan dat dit optimale natuurtechnisch beheer ook goed zou zijn voor de fauna op de dijken en dan met name de insecten. Om na te kunnen gaan of op een qua plantensoorten rijke dijk inderdaad ook een soortenrijke insectenfauna voorkomt is in de zomer van 2011 onderzoek gedaan aan de insectenfauna van een dijktraject dat vanwege zijn soortenrijkdom en de ruime aanwezigheid van vele oude stroomdalsoorten Museumdijk wordt genoemd. De Museumdijk wordt vaak bezocht om studenten op een klein oppervlak zoveel mogelijk typische dijksoorten te laten zien. Museumdijk De Museumdijk is een dijktraject met een lengte van 200 m (dijkpaal ) dat deel uitmaakt van dijkvak Weurt-Ewijk, in eigendom van Waterschap Rivierenland. Bij de dijkverbetering in de 90er jaren van de vorige eeuw is het binnentalud gespaard gebleven vanwege hoge actuele natuurwaarden. Wel is tussen het binnentalud en de belendende kolk een brede, zandige binnenberm aangelegd. Het gespaarde binnentalud heeft een zuidexpositie, is relatief steil en bestaat uit sterk zandige klei. Ook de toplaag van de nieuwe binnenberm bestaat uit sterk zandige materiaal. Het buitentalud is wel verbeterd. De dijk is ter hoogte van het gespaarde binnentalud overgedimensioneerd (breder dan gebruikelijk) waardoor de waterstaatkundige functie van het binnentalud van ondergeschikt belang is. Figuur 1. Onderzocht binnentalud en berm tussen hmp 101 en 103. Een groot gedeelte van dijkvak Weurt-Ewijk, en ook dit dijktraject, wordt beheerd door de vereniging Vrijwillig Landschapsbeheer Beuningen. VLB past bij het beheer maatwerk toe met de bedoeling de 1

2 aanwezige flora en fauna zo goed mogelijk te dienen. Voedselrijkere delen van de dijk, zoals de onderhoudspaden, worden tweemaal per jaar gemaaid. De schralere taluds waarop veel Wilde marjolein groeit worden pas gemaaid na de bloei en zaadzetting van deze in Nederland zeldzame en wettelijk beschermde soort. Het maaisel wordt altijd afgevoerd in de vorm van prima bruikbaar hooi. Figuur 2. Zijaanzicht van Museumdijk Dijkvegetatie Vanaf 1995 wordt de vegetatieontwikkeling op de Museumdijk gevolgd aan de hand van permanente proefvakken van 25 m2, in het kader van een grootschalig monitoringproject op alle dijken van Waterschap Rivierenland. Tussen 1995 en 2011 zijn in de permanente proefvakken op de Museumdijk 17 grassoorten en 67 soorten kruiden aangetroffen (zie bijlage 1). Figuur 3. Wilde marjolein, Geoorde zuring en Zwarte toorts op de Museumdijk. Zeldzamere grassoorten op dijken zijn Zachte haver, Kweekdravik en Goudhaver. Zeldzamere kruiden zijn: Zandmuur, Akkerhoornbloem, Kruisbladwalstro, Beemdkroon, Kattendoorn, Wilde marjolein (wettelijk beschermd), Echt bitterkruid, Grote bevernel, Kleine bevernel (eenmaal aangetroffen in 1996), Geoorde zuring, Kleine pimpernel, Gewone veldsla en Zwarte toorts. Goudhaver, Kruisbladwalstro, Beemdkroon, Kattendoorn en Kleine pimpernel staan op de Rode Lijst van bedreigde soorten van

3 Van oudsher komen op het binnentalud tussen Weurt en Winssen vele plantensoorten voor (en vaak met een relatief hoge abundantie) die op de dijken elders ontbreken of zeer zeldzaam zijn. Een relict hiervan bevindt zich op enkele honderden meters van de Museumdijk: op een steil binnentalud boven een afrit staan al decennia lang twee exemplaren van de wettelijk beschermde Veldsalie en enkele kleine polletjes Grote tijm. Beide soorten staan op de Rode Lijst Elders op het gespaarde binnentalud groeien Oosterse morgenster, Gewone agrimonie en het wettelijk beschermde Rapunzelklokje in relatief grote aantallen. Op twee locaties worden af en toe enkele exemplaren van Blauwe bremraap aangetroffen. Ook deze soorten staan op de Rode Lijst. Insectenfauna In 2011 zijn twee veldbezoeken gebracht aan de Museumdijk bij Ewijk: op 12 juli en 10 augustus, elk in de middag van 12 tot 16 uur. Alleen het bloemrijke binnentalud en de binnenberm zijn onderzocht. De nadruk van het onderzoek lag op de bijen- en wespenfauna. De meeste insectensoorten werden aangetroffen in het westelijke en centrale deel. Het zijn vooral deze delen van de Museumdijk die een bijzondere vegetatie hebben. Het oostelijke deel is ruiger begroeid en ligt in de schaduw van een rij hoge bomen. Hier werden alleen enkele wespen en vliegen gezien op de bloeiende Gewone berenklauw. In totaal zijn 76 soorten insecten aangetroffen (exclusief 22 vangsten met nog onzekere of ontbrekende determinatie). In bijlage 2 staat een overzicht van de onderzochte insectengroepen en de aangetroffen soorten. Hoewel twee bezoeken slechts een fractie te zien geven van de insectenrijkdom van de dijk geven de gevonden soorten een goede indicatie van de rijkdom aan insecten. Rode koekoekshommel, Tuinbladsnijder, Figuur 4. Bonte viltbij op Wilde marjolein. Foto: Stijn Schreven. Zwartsprietwespbij, Variabele wespbij en Bruin blauwtje staan op de Rode Lijsten van respectievelijk bedreigde bijen uit 2004 en bedreigde dagvlinders uit Insectenfauna in detail Op de Museumdijk zijn drie soorten zijdebijen aangetroffen die zijn gespecialiseerd op gele composieten, vooral Boerenwormkruid. Deze plant staat in grote aantallen op de binnenberm. De Duinzijdebij en Wormkruidbij zijn algemene soorten, de Zuidelijke zijdebij is zeldzamer. Deze soort komt voornamelijk in zuidoost-nederland voor en is aangetroffen langs spoorwegen, in groeven en in uiterwaarden. Een andere specialist op deze en andere gele composieten is de Tronkenbij. Bont kroonkruid en vooral Gewone rolklaver, die op de binnenberm talrijk bloeien, werden bezocht door verschillende behangersbijen en wolbijen, die bekend staan om hun voorkeur voor vlinderbloemigen. De massaal bloeiende Wilde marjolein trok de aandacht van veel hommels. Hieronder waren niet alleen echte hommels de sociale soorten die kolonies stichten maar ook drie soorten koekoekshommels. De wijfjes van deze soorten kapen nesten van sociale soorten. De Gewone koekoekshommel parasiteert vooral de nesten van de Akkerhommel, de Grote koekoekshommel doet dit bij nesten van de Aardhommel. De Rode koekoekshommel is landelijk zeldzaam, maar in de regio al op verschillende plaatsen aangetroffen (Schreven, ongepubliceerd). Deze soort heeft de Steenhommel als gastheer. Ook andere insectensoorten werden op Wilde marjolein aangetroffen, zoals de Wilgenwespvlinder en de Bonte viltbij. De rupsen van de Wilgenwespvlinder leven in de houtige delen van wilgen, en de soort komt daarom vooral voor in het rivierengebied. De Bonte viltbij is een koekoeksbij van de Gewone slobkousbij, die uitsluitend wederik bezoekt voor stuifmeel voor haar broed. Aan de westkant van de dijk tegen de bosrand bloeiden enkele exemplaren van Grote wederik, waar ook deze gastheerbij werd gevonden. 3

4 Op de dijk zijn meer koppels van gastheer en broedparasiet gevonden. De hommels en koekoekshommels zijn al genoemd. Daarnaast werd de kwetsbare Zwartsprietwespbij aangetroffen, die in dit geval vermoedelijk parasiteert bij de Kattenstaartdikpoot, een bij die voor stuifmeel volledig afhankelijk is van Grote kattenstaart. Ook de Kortsprietwespbij en de Grasbij zijn er aangetroffen. De Variabele wespbij parasiteert bij de Wimperflankzandbij, die hoewel regionaal algemeen niet gevonden is tijdens de bezoeken. Onder de wespen is de Koekoeksgraafwesp Nysson trimaculatus gevonden. Deze wesp is vooral bekend uit het rivierengebied en parasiteert in nesten van Lestiphorus- en Gorytes-graafwespen (niet gevonden bij bezoeken). De vondst van een mannetje van de Zompmaskerbij is zeer bijzonder, omdat van deze bijensoort nog heel weinig bekend is. De vondsten tot nog toe waren gedaan in vochtig loofbos, en volgens de literatuur leeft de Zompmaskerbij in rietkragen. In dit geval is het mannetje gevangen op het binnentalud, maar in de omgeving zijn plassen en uiterwaarden met riet en ooibossen. Onder de andere insectengroepen zijn een paar bijzonderheden. Van de dagvlinders is het Bruin blauwtje noemenswaardig. Recent is deze vlinder op veel plaatsen langs de grote rivieren verdwenen en slechts lokaal nog te vinden, hoewel zij hier eerder algemeen was. Figuur 5. Wilgenwespvlinder op Wilde marjolein. Foto: Stijn Schreven. Het Bruin blauwtje leeft in schrale kruidenrijke graslanden, waar de rupsen leven van reigersbek en ooievaarsbek. Op de dijk is zij gevonden rond de rolklavers op de binnenberm. Op het binnentalud waren verschillende Bruine daguilen te zien op de bloemen van de Wilde marjolein. Deze dagactieve nachtvlinder is niet zo algemeen, en komt onder anderen voor in bloemrijke hooilanden. De rupsen leven op verschillende klaversoorten. Een sprinkhaansoort die enigszins kenmerkend is voor dijken is de Greppelsprinkhaan. Deze soort komt onder andere voor in de wat ruigere vegetatietypen op dijken en langs rivieroevers. De zang is een kenmerkende luide, langdurige zoem. Niet alleen op de Museumdijk, ook langs grote delen van de rest van de dijk is het geluid hoorbaar vanuit de bermen. Conclusie Tijdens twee veldbezoeken aan een dijktalud van slechts 200 m lengte inclusief de onderberm is een behoorlijk groot aantal insectensoorten aangetroffen, waaronder 5 soorten van de Rode Lijst van bedreigde soorten. Twee veldbezoeken in één zomerseizoen geven weliswaar een indicatie van de soortenrijkdom van de insectenfauna maar zijn tegelijkertijd slechts twee momentopnamen die geen volledig beeld geven van de insectenfauna van het onderzochte dijktraject. Om na te kunnen gaan of een rijke insectenfauna is voorbehouden aan een soortenrijke dijkvegetatie zou een dergelijk insectenonderzoek bovendien ook uitgevoerd dienen te worden op een soortenarme dijkvegetatie. Niet onderzocht is of de aangetroffen soorten dijk- of locatiegebonden zijn. De Museumdijk maakt deel uit van een complex van gespaarde binnentaluds tussen Weurt en Winssen en de Winssensche Waard, een SBB-reservaat in de uiterwaard met vele stroomdalsoorten. Het lijkt dan ook waarschijnlijk dat de insectenfauna profiteert van dit complex van gunstige biotopen in dit deel van het rivierengebied. Natuurtechnisch beheer zorgt ervoor dat de rijkdom aan plantensoorten in de biotopen in stand blijft. De resultaten van het onderzoek van de insectenfauna lijken erop te duiden dat een natuurtechnisch beheer gericht op een optimale ontwikkeling en het behoud van een soortenrijke dijkvegetatie tevens van belang is voor een rijke insectenfauna. Diversiteit in plantensoorten lijkt hier samen te gaan met diversiteit in insectensoorten. Nader onderzoek moet hierover uitsluitsel geven. 4

5 Referenties Kleukers, R.M.J.C., E.J. van Nieukerken & B. Odé (2004). De sprinkhanen en krekels van Nederland (Orthoptera). - Nederlandse Fauna 1. Naturalis, KNNV Uitgeverij, EIS-Nederland, 416 p. Liebrand, C.I.J.M., Restoration of species rich grasslands on reconstructed River dikes. Proefschrift, Wageningen University & Research centre, Wageningen. Liebrand, C.I.J.M., Monitoring rivierdijkvegetatie fase II. Dijkring 41 Land van Maas en Waal, Intern rapport, Waterschap Rivierenland, Tiel. Peeters, T.M.J., C. van Achterberg, W.R.B. Heitmans, W.F. Klein, V. Lefeber, A.J. van Loon, A.A. Mabelis, H. Nieuwenhuijsen, M. Reemer, J. de Rond, J. Smit & H.H.W. Velthuis (2004). De Wespen en Mieren van Nederland (Hymenoptera: Aculeata). Nederlandse Fauna 6. KNNV Uitgeverij, EIS-Nederland, 507 p. Peeters, T.M.J., I.P. Raemakers & J. Smit (1999). Voorlopige atlas van de Nederlandse bijen (Apidae). EIS Nederland, Leiden. Peeters, T.M.J. & M. Reemer (2003). Bedreigde en verdwenen bijen in Nederland (Apidae s.l.), Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst. EIS Nederland, Leiden. Sprangers, J.T.C.M., Vegetation dynamics and erosion resistance of sea dyke grassland. Proefschrift, Wageningen University & Research centre, Wageningen. Swaay, C.A.M. van, Basisrapport Rode Lijst Dagvlinders. Rapport VS , De Vlinderstichting, Wageningen. Vlindernet (2012). Bruin blauwtje. Laatste wijziging 13 februari 2012, geraadpleegd 3 mei 2012, Vlindernet (2012). Bruine daguil. Laatste wijziging 23 januari 2012, geraadpleegd 3 mei 2012, Vlindernet (2011). Wilgenwespvlinder. Laatste wijziging 27 oktober 2011, geraadpleegd 3 mei 2012, Zee, F.F. van der, Botanische samenstelling, oecologie en erosiebestendigheid van rivierdijkvegetaties. Wageningen University & Research centre, Wageningen. 5

6 Bijlage 1. Vegetatietabel met aangetroffen soorten en abundantie per soort: 1 = 1 ex., 2 = 2-4 exx., 3 = 5-20 exx., 4 = >20 exx. en bedekking <5%, 5 = bedekking 5-12,5%, 6 = 12,5-25%, 7 = 25-50%, 8 = 50-75%, 9 = %. De Rode Lijst soorten zijn vetgedrukt Opnamejaar Aantal soorten Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Grassen Agrostis capillaris Gewoon struisgras Alopecurus pratensis Grote vossenstaart Anisantha sterilis IJle dravik Arrhenatherum elatius Glanshaver Helictotrichon pubescens Zachte haver Bromus hordeaceus ssp. hordeaceus Zachte dravik s.s. Bromopsis inermis ssp. Inermis Kweekdravik Dactylis glomerata Kropaar Elytrigia repens Kweek Festuca arundinacea Rietzwenkgras Festuca pratensis Beemdlangbloem Festuca rubra Rood zwenkgras s.l. Holcus lanatus Gestreepte witbol Lolium perenne Engels raaigras Poa pratensis Veldbeemdgras Poa trivialis Ruw beemdgras Trisetum flavescens Goudhaver Kruiden Achillea millefolium Gewoon duizendblad Allium vineale Kraailook Anthriscus sylvestris Fluitenkruid Arenaria serpyllifolia Zandmuur Calystegia sepium Haagwinde Capsella bursa-pastoris Gewoon herderstasje Carduus crispus Kruldistel Centaurea jacea Knoopkruid Cerastium arvense Akkerhoornbloem Cerastium fontanum Gewone hoornbloem Cerastium glomeratum Kluwenhoornbloem Cichorium intybus Wilde cichorei Cirsium arvense Akkerdistel Cirsium vulgare Speerdistel Convolvulus arvensis Akkerwinde Coronilla varia Bont kroonkruid Crataegus monogyna -kl Eenstijlige meidoorn -kl Crepis biennis Groot streepzaad Cruciata laevipes Kruisbladwalstro Daucus carota Peen Equisetum arvense Heermoes Euphorbia esula Heksenmelk s.l. Galium aparine Kleefkruid Galium mollugo Glad walstro Glechoma hederacea Hondsdraf Heracleum sphondylium Gewone berenklauw Hypericum perforatum Sint-Janskruid Knautia arvensis Beemdkroon Lactuca serriola Kompassla Lamium album Witte dovenetel Lathyrus pratensis Veldlathyrus Lotus corniculatus Gewone rolklaver Lysimachia nummularia Penningkruid Medicago lupulina Hopklaver Ononis repens ssp. spinosa Kattendoorn Origanum vulgare Wilde marjolein Pastinaca sativa Gewone pastinaak Picris hieracioides Echt bitterkruid Pimpinella major Grote bevernel Pimpinella saxifraga Kleine bevernel Plantago lanceolata Smalle weegbree 6

7 Polygonum amphibium Veenwortel Potentilla reptans Vijfvingerkruid Ranunculus acris Scherpe boterbloem Ranunculus bulbosus Knolboterbloem Rumex acetosa Veldzuring Rumex crispus Krulzuring Rumex obtusifolius Ridderzuring Rumex thyrsiflorus Geoorde zuring Sanguisorba minor Kleine pimpernel Senecio jacobaea ssp. jacobaea Jakobskruiskruid s.s. Sisymbrium officinale Gewone raket Sonchus asper Gekroesde melkdistel Stellaria media Vogelmuur Stellaria neglecta Heggenvogelmuur Symphytum officinale Gewone smeerwortel Tanacetum vulgare Boerenwormkruid Taraxacum officinale s.s Gewone paardenbloem Trifolium dubium Kleine klaver Trifolium pratense Rode klaver Urtica dioica Grote brandnetel Valerianella locusta Gewone veldsla Verbascum nigrum Zwarte toorts Veronica chamaedrys Gewone ereprijs Vicia cracca Vogelwikke Vicia hirsuta Ringelwikke Vicia sativa ssp. nigra Smalle wikke s.s. 7

8 Bijlage 2. Aangetroffen insectensoorten met mate van aanwezigheid per soort: x = aanwezig, getal = aantal aangetroffen exemplaren. De Rode Lijst soorten zijn vetgedrukt. Familie Wetenschappelijke naam 12 jul 10 aug Nederlandse naam Apidae s.l. Bijen & hommels Andrena flavipes x 1 Grasbij Anthidium manicatum x Grote wolbij Anthidium strigatum x Kleine harsbij Apis mellifera x x Honingbij Bombus campestris 1 Gewone koekoekshommel Bombus hypnorum x Boomhommel Bombus lapidarius x x Steenhommel Bombus lucorum x Veldhommel Bombus pascuorum x x Akkerhommel Bombus rupestris 1 Rode koekoekshommel Bombus terrestris x Aardhommel Bombus vestalis 2 Grote koekoekshommel Colletes daviesanus x x Wormkruidbij Colletes fodiens x Duinzijdebij Colletes similis 1 Zuidelijke zijdebij Epeoloides coecutiens 2 Bonte viltbij Heriades truncorum x Tronkenbij Hylaeus gredleri x Zompmaskerbij Hylaeus dilatatus 1 Brilmaskerbij Macropis europaea 1 Gewone slobkousbij Megachile centuncularis x Tuinbladsnijder Megachile willughbiella x Grote bladsnijder Melitta nigricans x Kattenstaartdikpoot Nomada flavopicta x 1 Zwartsprietwespbij Nomada fucata x 1 Kortsprietwespbij Nomada zonata x Variabele wespbij Crabronidae Graafwespen Cerceris rybyensis x Groefbijendoder Crossocerus podagricus x Ectemnius continuus x x Ectemnius lituratus x Lindenius albilabris x Nysson trimaculatus 1 Tachysphex pompiliformis 1 Pompilidae Spinnendoders Caliadurgus fasciatellus x Tuinspinnendoder Vespidae Plooivleugelwespen Ancistrocerus parietum 2 Ancistrocerus gazella 2 Vespula vulgaris x x Gewone wesp Stratiomyidae Wapenvliegen Chloromyia formosa 1 Prachtwapenvlieg Nemotelus pantherinus 1 Syrphidae Zweefvliegen Cheilosia illustrata 3 Wollig gitje Episyrphus balteatus x Snorzweefvlieg Eristalis intricaria 1 2 Hommelbijvlieg Eristalis nemorum 3 Kleine bijvlieg Eristalis pertinax 1 Kegelbijvlieg Eristalis tenax x 10 Blinde bij Helophilus trivittatus 1 Citroenpendelvlieg Melanostoma mellinum 1 Gewone driehoekszweefvlieg Myathropa florea 1 x Doodskopzweefvlieg Rhingia campestris x Gewone snuitvlieg Syritta pipiens x Menuetzweefvlieg Volucella zonaria 1 Stadsreus Xanthogramma pedissequum 5 Gewone citroenzweefvlieg Lycaenidae Aricia agestis 1 Bruin blauwtje Lycaena phlaeas 1 Kleine vuurvlinder Polyommatus icarus 5 5 Icarusblauwtje Nymphalidae Aurelia's Aglais io 2 Dagpauwoog Maniola jurtina 5 Bruin zandoogje Pararge aegeria 2 Bont zandoogje Polygonia c-album x Gehakkelde aurelia Vanessa atalanta 1 Atalanta Pieridae Witjes Pieris napi 1 4 Klein geaderd witje Pieris rapae 4 2 Klein koolwitje Geometridae Spanners Camptogramma bilineata 3 Gestreepte goudspanner Chiasmia clathrata 1 Klaverspanner Epirrhoe rivata 1 Bosbandspanner Noctuidae Uilen Euclidia glyphica 3 2 Bruine daguil Pyralidae Snuitmotten Pyrausta aurata 1 Muntvlindertje Sesiidae Wespvlinders Synanthedon formicaeformis 1 Wilgenwespvlinder Sphingidae Pijlstaarten Macroglossum stellatarum 1 Kolibrievlinder Aeshnidae Glazenmakers Aeshna grandis 1 Bruine glazenmaker 8

9 Coenagrionidae Waterjuffers Erythromma viridulum 1 Kleine roodoogjuffer Libellulidae Korenbouten Orthetrum cancellatum 1 Gewone oeverlibel Sympetrum vulgatum 1 Steenrode heidelibel Acrididae Veldsprinkhanen Chorthippus biguttulus x Ratelaar Chorthippus parallelus x Krasser Tettigoniidae Sabelsprinkhanen Metrioptera roeselii x x Greppelsprinkhaan Tettigonia viridissima x 7 Grote groene sabelsprinkhaan 9