De Chinezenvervolging in Nederlands-Indië

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De Chinezenvervolging in Nederlands-Indië"

Transcriptie

1 De Chinezenvervolging in Nederlands-Indië Java D e Chinezen vormen al eeuwen een kleine bevolkingsgroep in Nederlands-Indië. Doordat de Chinezen een belangrijke handelspartner waren voor zowel de Nederlanders als de inlandse bevolking, vormden ze, in economisch opzicht, een niet onbelangrijke bevolkingsgroep. Tegelijkertijd waren de Chinezen slachtoffer van vervolging in Nederlands-Indië en kregen ze allerlei beperkingen opgelegd. Deze situatie waarin de Chinese bevolking zich bevond, spreekt mij erg aan en is voor mij de aanleiding geweest voor het schrijven van dit essay. In dit essay wil ik onderzoeken hoe, waarom en door wie de Chinezen werden vervolgd. Mijn veronderstelling is dat de Nederlanders die handelsbelangen hadden in Nederlands- Indië degenen waren die de Chinezen vervolgden, omdat de Chinezen voor hen, als directe concurrenten, een bedreiging vormden. Met behulp van de door mij uitgekozen literatuur wil ik gaan onderzoeken of mijn veronderstelling juist is. Mijn onderzoeksvraag is dan ook: waarom werden de Chinezen in Nederlands-Indië vervolgd en door wie werden ze vervolgd? Ik concentreer me daarbij op de 18 e en de 20 e eeuw, omdat in deze eeuwen de belangrijkste vervolging van de Chinezen plaatsvond. Verder beperk ik me tot het eiland Java, omdat daar veruit de meeste Chinezen woonden. Eerst zal ik de ontwikkeling van de sociaal-economische positie van de Chinezen schetsen. Daarna zal ik ingaan op de momenten van de Chinezenvervolging en de redenen daarvan. De sociaal-economische positie van Chinezen in Nederlands-Indië De Chinezen zijn de grootste niet-inheemse bevolkingsgroep van Nederlands-Indië en maken twee procent van de totale bevolking uit, aldus Dr. Ong Eng Die, de auteur van Chineezen in Nederlandsch-Indië. Zijn cijfers gaan weliswaar niet verder dan de jaren 30 van de 20 e eeuw, maar geven toch een indruk van het aantal Chinezen die in de Indonesische Archipel woonden. 1 De contacten die de Chinezen hebben met de inwoners van de Indonesische Archipel gaan eeuwen terug. Al in de 10 e eeuw was er sprake van handel tussen Chinezen en inwoners van het eiland Java. In de 15 e eeuw ontstonden er Chinese handelscentra op Java zoals Soerabaja, Grissee en Toeban. Tot de komst van de Nederlanders naar Indonesië, eind 16 e eeuw, waren de Chinezen een schakel in het goederenverkeer tussen China en 1 Dr. Ong Eng Die, Chineezen in Nederlandsch-Indië (1943) 13. 1

2 Indonesië. Als schakel zorgden de Chinezen voor de invoer van goederen uit China en de export van goederen uit Indonesië. Ze waren dus groothandelaren aldus Eng Die en hielden zich daarom niet bezig met de buitenlandse handel. 2 Met de komst van de Nederlanders, veranderde de positie van de Chinezen in Nederlands- Indië. De Chinezen werden tussenhandelaren die de goederen van de Verenigde Oost- Indische Compagnie (VOC) distribueerden en inheemse producten verkochten aan de VOC. 3 Daardoor ontwikkelden zij zich tot een schakel in de binnenlandse handel. 4 Bij de stichting van Batavia in 1619 wilde gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen daarom dat er zoveel mogelijk Chinezen en Nederlandse vrijburgers kwamen wonen in deze nieuwe vestiging van de VOC. De Nederlandse migratie kwam niet op gang, maar de Chinese wel. De Chinezen waren vanwege hun bijdrage aan de binnenlandse handel bijzonder welkom. 5 Chinese immigranten waren dan ook erg succesvol en stonden bekend als ijverige werkers. Wat bijdroeg aan het feit dat Chinese immigranten zo geslaagd waren in hun nieuwe omgeving, was dat zij elkaar gemeenschappelijke steun gaven. Dat gebeurde door middel van een netwerk van familie en hulporganisaties. 6 De Chinezen waren vooral werkzaam in de handel; bijna 55 procent was werkzaam in de handel op Java en Madoera. 7 Handel was dus voor veel Chinezen hun voornaamste bron van inkomsten. In business they [ ] are the leader throughout the Indies: they monopolize the retail trade, and act as the middleman between the Dutch importers en exporters, and the native producers and consumers. Behalve dat de Chinezen werkzaam waren als tussenhandelaar, vonden zij ook werk in de suikerindustrie, die een bloeiperiode doormaakte tussen 1683 en Rijke Chinezen bezaten de suikermolens en de arme Chinezen deden het werk op de molens. Zowel Eng Die als historicus en China-expert Leonard Blussé concluderen daaruit dat de suikerhandel voornamelijk in handen was van de Chinezen. 8 Verder kochten Chinezen landerijen, waar ze functioneerden als een soort leenheer. Ook waren Chinezen werkzaam als ambachtsman en voerden zij beroepen uit zoals kleermaker, timmerman, meubelmaker of smid. In de hoedanigheid als ambachtsman waren de Chinezen georganiseerd in gilden en kochten ze alleen grondstoffen van Chinese handelaars. Ook zetten Chinezen eigen bedrijven op, al waren die over het algemeen klein of middelgroot. Ze bezaten vooral eigen bedrijven in de batikindustrie en de strootjesindustrie. Strootjes waren rookwaren van Indonesische makelij. Volgens Eng Die zorgde de familieband ervoor dat bedrijven alleen opgezet konden worden met eigen vermogen of dat van de familie, waardoor bedrijven klein bleven. Bovendien waren veel van de Chinese ondernemers ongeschoold en waren familiebanden belangrijker dan capaciteit. 9 Op economisch gebied ging het de Chinezen in Nederlands-Indië dus redelijk voor de wind. Zij hadden zeventien van de eenentwintig tollen handen en zorgden via de belastingen voor de helft van het inkomen van Batavia. 10 Bovendien hadden zij in de 17 e en 18 e eeuw verschillende monopolierechten gekregen van de VOC, zoals het heffen van marktgeld, het alleenrecht tot opkopen van alle inheemse producten in een bepaald district en het heffen van tol op bepaalde wegen. 11 Ook de sociale positie van de Chinezen was redelijk goed te noemen. In 1619 kregen de Chinezen in Batavia een kapitein der Chinezen die werd aangesteld tot overste der Chinese burgerij en was belast met alle burgerlijke zaken. 2 Ibidem, Ibidem, Ibidem, Leonard Blussé, Tribuut aan China. Vier eeuwen Nederlands-Chinese betrekkingen (1989) Blussé, Eng Die, Ibidem, 59, Blussé, Eng Die, 62-63, 17, , , Blussé, Eng Die, 60. 2

3 De vervolging van de Chinezen in Nederlands-Indië De sociaal-economische positie van de Chinezen zou men al vanaf het moment dat zij voet zetten op Indonesische bodem kunnen typeren als redelijk goed. Daarnaast had de Chinese bevolking de reputatie verworven harde werkers te zijn. Ondanks deze reputatie werden de Chinezen op grote schaal vervolgd. Beide momenten van Chinezenvervolging die verderop in dit essay worden besproken, zijn een resultaat van een aantal ontwikkelingen voorafgaand aan de uitbarsting van het geweld. De Chinezenmoord in 1740 Batavia was aan het einde van de 17 e eeuw tot ver in de 18 e eeuw een bloeiende stad vanwege de enorme ontwikkeling van de suikerhandel die voornamelijk in handen was van de Chinezen. Hoewel de molens het eigendom waren van maar een paar rijke Chinezen, werd het werk op de molens vooral gedaan door arme(re) Chinezen. Er was dus volop werk voor de Chinese immigrant die naar Nederlands-Indië kwam, met name naar het eiland Java, waardoor er een grote immigratiestroom ontstond. De VOC probeerde deze immigratie in de 18 e eeuw aan banden te leggen, maar slaagde daar niet in, omdat ze werd tegengewerkt door corrupte havenmeesters en schippers van jonken die onderlinge deals sloten over de toelating van immigranten. Door deze praktijken werd de positie van de Chinese kapitein, die functioneerde als het hoofd van de Chinese gemeenschap in Batavia, nog meer ondergraven. Het hoogtepunt van de macht en de invloed van de kapitein was namelijk al bereikt in Doordat de suikerproductie vanaf 1722 drastisch daalde, sloot de VOC suikermolens waardoor er een grote werkloosheid ontstond onder de Chinese bevolking. De meeste werknemers en eigenaren van de suikermolens waren immers Chinees. De Chinese werkloosheid zorgde voor ontevredenheid onder arbeiders in de omgeving van Batavia. In de zomer van 1740 kwamen ze daarom in opstand. Maatregelen van de Nederlandse overheid om de opstand de kop in te drukken hadden een averechts effect: Chinese landarbeiders vielen begin oktober Batavia aan, omdat ze de discrimineerde maatregelen van de overheid zat waren. Daardoor ontstond er paniek in de stad onder de niet-chinese bevolking die al snel omsloeg in woede. Als wraakactie werden de Chinese burgers, wonend in Batavia, vermoord. 13 De Chinese burgers van Batavia hadden weinig te maken met de Chinezen afkomstig uit de omgeving van de stad. Bovendien waren de Chinezen uit Batavia van groot economisch belang voor de stad. 14 Hoe kon de moord op de Chinese bevolking van Batavia dan gebeuren? Blussé wijst in zijn werk op de ontevredenheid van de Chinezen die in de omgeving van Batavia woonden. Volgens hem ontstond deze ontevredenheid door werkloosheid. De auteur J. Th.Vermeulen gaat in De Chineezen te Batavia en de troebelen van 1740 dieper in op de zaak en bespreekt een aantal maatregelen die vanaf 1727 stapsgewijs werden ingevoerd en het leven van de Chinezen op het platteland moeilijker maakten. Vanaf dat jaar moesten Chinezen die niet beschikten over een permissiebiljet, en dus geen toestemming hadden om te blijven, terugkeren naar China. In 1729 moesten Chinezen betalen voor een licentiebriefje, dat aangaf dat men in Nederlands-Indië mocht blijven. Maar daar bleef het niet bij. In 1730 werden ongepermitteerde herbergen, kitten en warongs binnen en buiten de stad verboden, aldus Vermeulen. Vooral Chinezen waren eigenaar van deze bedrijven, waardoor zij slachtoffer werden van deze maatregel. Vanaf 1736 moesten Chinese officieren iedereen die geen licentiebriefje bezat op een lijst plaatsen en deze aan de Nederlandse regering overhandigen, zodat de desbetreffende personen alsnog twee rijksdaalders moesten betalen om een licentiebriefje te ontvangen. Door deze maatregelen 12 Blussé, 118, Ibidem, Ibidem, 26. 3

4 was er sprake van groote verwarring, ontevredenheid en onzekerheid onder de Chineezen rondom Bravia. 15 De ongeregeldheden die zich afspeelden buiten Batavia, werden dus veroorzaakt door Chinezen die buiten de stad woonden. In juli 1740 werd er daarom besloten om alle verdachte Chinezen die onvoldoende middelen van bestaan hadden op te pakken en terug te sturen naar China, of ze nu in het bezit waren van een licentiebriefje of niet. Volgens Vermeulen werd de maatregel willekeurig uitgevoerd omdat geweldigers, kaffers en andere justitiebedienden onmogelijk bij ontmoeting met Chinezen konden zien of zij een eerlijk middel van bestaan hadden of niet. 16 Al deze maatregelen schoten in het verkeerde keelgat van de Chinezen die rondom Batavia woonden en daardoor kwamen zij in opstand. De Chinese kapitein was zeer slecht op de hoogte van de situatie van de Chinezen op het platteland en wist niet wat er bij hen speelde. 17 In de eerste week van oktober 1740 vielen Chinese rebellen de stad Batavia aan. Na de aanval van de Chinese rebellen werden de regels voor de Chinezen binnen de stad aangescherpt waardoor de Chinese bevolking volgens Vermeulen verdacht werd gemaakt en in een zeer ongunstige positie werd gesteld. Doordat er ook maatregelen kwamen voor de Chinezen binnen de stad, leek het alsof zij iets te maken hadden met de rebellen buiten de stad. Zo mochten de Chinezen de stad niet verlaten of betreden en werd er voor hen een avondklok ingesteld. 18 De moord op de Chinezen van Batavia vond plaats in de nacht van 9 op 10 oktober De gespannen bevolking van de stad reageerde haar woede af op Chinese stadsgenoten die niets met de bevolking van de ommelanden en de aanval op de stad te maken hadden. Het aantal Chinezen dat omkwam bij deze massale slachtpartij is niet met zekerheid vast te stellen, maar volgens Vermeulen waren er zeker Chinese doden. Ze werden vermoord door de burgers van Batavia uit wraak voor de onlusten veroorzaakt door hun landgenoten op het platteland. De niet-chinese burgers van Batavia waren namelijk ervan overtuigd dat de Chinezen binnen de stadsmuren schuldig waren aan de opstand van de Chinese rebellen en de aanval op de stad. Zij waren daarmee zeker niet de enige. Ook de Nederlandse regering beschouwde de Chinezen in Batavia als medeplichtigen. 19 Chinezenvervolging in de jaren 10 van de 20 e eeuw Het brute geweld dat gebruikt werd bij de Chinezenmoord in 1740 zou in de daarop volgende eeuw niet meer voorkomen. Maar in de jaren 10 van de 20 e eeuw laaide het geweld tegen de Chinezen weer op. In die periode was er sprake van spanningen en toenemend geweld tussen Javaanse leden van het nationalistische Sarekat Islam en de Chinezen op Java. Met de groei van de Sarekat Islam braken er rellen uit tussen leden van de Sarekat Islam en Chinezen in de grote steden zoals Surakarta, Surabaya en Semarang. Er was sprake van straatgevechten waarbij Chinezen in elkaar werden geslagen en soms zelfs vermoord. 20 Waardoor ontstonden deze rellen? Takashi Shiraishi beantwoordt deze vraag in zijn artikel Anti-Sinicism in Java s New Order. Shiraishi noemt als eerste de verklaringen die de Nederlandse functionarissen hadden voor het toenemende geweld tussen de inheemse bevolking en de Chinezen. Volgens hen werden de Chinezen arrogant na de Chinese Revolutie van 1911, behandelden ze de inheemse bevolking slecht en hadden ze anti-chinese gevoelens uitgelokt. Bovendien waren anti-chinese gevoelens normaal, omdat de Sarekat Islam een instrument was van de 15 Ibidem, 36-37, Ibidem, Ibidem, 36-37, Ibidem, Ibidem, 69, Shiraishi, Takashi, Anti-Sinicism in Java s New Order, Essential Outsiders, Chinese and Jews in the Modern Transformation of Southeast Asia and Central Europe, Daniel Chirot en Anthony Reid (ed.) (1997) ,

5 inheemse middenstand om te concurreren met de handelingspositie van de Chinezen. 21 Volgens Shiraishi zijn beide argumenten niet overtuigend. Ten eerste was er al sprake van geweld tegen de Chinezen vóór de revolutie in Bovendien was het geweld tegen Chinezen niet beperkt tot de handelssteden. 22 Waar had het geweld dan wel mee te maken? Volgens Shiraishi had het geweld tegen de Chinezen te maken met structurele veranderingen op Java. De Chinezen maakten deel uit van de oude koloniale orde op Java en hadden een positie met veel privileges. De overheid probeerde vanaf het einde van de 19 e tot het begin van de 20 e eeuw een einde te maken aan de bevoorrechte positie van de Chinezen door hun economische positie aan te tasten. Daardoor konden Chinezen alleen beroepen in de middenklasse uitvoeren, zoals winkelier of handelaar en ze stonden daarmee in de weg van de opkomst van de inheemse middenklasse. 23 Daar kwam bij dat de overheid tot het besef kwam dat het geen moderne staat kon worden zonder native wakening zoals Shiraishi het noemt. Hij bedoelt daarmee de bewustwording van de inheemse bevolking. De overheid moest ook een einde maken aan de bevoorrechte positie van de Chinezen om een inheemse bureaucratische elite te creëren en daarmee te kunnen transformeren tot een moderne staat. De Chinezen waren volgens Shiraishi niet meer nodig als financiers van de staat en waren daarmee kwetsbaar voor geweld. 24 Naar mijn mening was het geweld tegen de Chinezen in de jaren 10 van de 20 e eeuw een botsing tussen twee bevolkingsgroepen die beide meer nationalistische gevoelens gingen ontwikkelen. De Chinezen richtten eigen scholen met een nationalistisch karakter op. In 1901 werd de Tiong Hwa Hwee Koan-school in Batavia opgericht. Al snel volgden er meer van deze scholen op Java. In de loop van de 20 e eeuw kwam er ook Chinees middelbaar onderwijs. Dit Chinese onderwijs was gestoeld op nationalistische gevoelens en moest van Chinese kinderen echte Chinezen maken. Vóór de oprichting van het Chinese onderwijs waren deze kinderen aangewezen op Europese of Maleis-Inlandse scholen, die uiteraard geen aandacht hadden voor de Chinese achtergrond van de kinderen. 25 Maar het Chinese onderwijs was niet het enige dat de nationalistische gevoelens van de Chinezen in Nederlands-Indië aanwakkerde. De Chinezen hadden een sterk samenhorigheidsgevoel en een bloeiend verenigingsleven. Er waren handelsverenigingen, sociale en culturele verenigingen en politieke verenigingen. 26 Er kwam volgens Eng Dei een Chineesche Beweging op gang die zich ten doel stelde de emancipatie der Chineezen tot gelijkgerechtigde en volwaardige burgers van Indonesië te maken. 27 Deze bewustwording en het nationalisme, gevoed door de Revolutie in China van 1911, zorgden ervoor dat de tot dan toe politiek ongeïnteresseerde Chinezen belangstelling kregen voor de politiek. Tegelijkertijd met de opkomst van het Chinese nationalisme onder de Chinezen in Nederlands-Indië, ontstond ook het nationalisme onder de inheemse bevolking. De Sarekat Islam ontstond in 1911 uit de Rekso Roemekso, een organisatie van fabriekseigenaren en handelaren. Langzaamaan werd de Sarekat een nationalistische organisatie die zich tegen Chinese ondernemingen keerden. Er ontstonden spanningen tussen leden van Sarekat Islam en Chinezen die uiteindelijk ontaardde in het geweld van de jaren 10 van de 20 e eeuw waarbij zelfs doden vielen Ibidem, IShiraishi, Ibidem Ibidem. 25 Eng Die, Ibidem, 220, Ibidem Taskashi, 190,

6 Conclusie Ten eerste wil ik terugkomen op mijn veronderstelling dat Nederlanders met handelsbelangen degenen waren die de Chinezen vervolgden, omdat de Chinezen voor hen directe concurrenten waren. Deze veronderstelling blijkt, na het bestuderen van de literatuur, niet juist te zijn, omdat de overheid de vervolging mogelijk maakte. Bovendien was het directe geweld tegen de Chinezen in de jaren 10 van de 20 e eeuw afkomstig van inheemse nationalisten en niet van Nederlanders. Daar komt bij dat de Chinezen die in 1740 werden vermoord, niet de dood vonden omdat ze concurrenten van de Nederlandse inwoners van Batavia waren. Bij de Chinezenmoord van 1740 was de directe aanleiding van het geweld de wraak van de Nederlandse bevolking van Batavia op de Chinese inwoners van de stad, nadat Batavia was aangevallen door Chinezen van het platteland rondom de stad. Hoewel de inwoners van Batavia de uitvoerders waren van het geweld tegen de Chinezen, waren de maatregelen die de overheid nam tegen de Chinese bevolking van het platteland de aanleiding voor de Chinese aanval op Batavia. De overheid nam de maatregelen tegen de Chinezen uit de omgeving van Batavia, omdat men last had van ontevreden, werkloze Chinezen. Het directe geweld tegen de Chinezen kwam van onderop, namelijk van de Nederlandse inwoners van Batavia, maar de vervolging van de Chinezen in de zin van discriminerende maatregelen kwam van bovenaf, namelijk van de overheid. Het geweld tegen de Chinezen in de jaren 10 van de 20 e eeuw was een combinatie van een verzwakte positie van de Chinese bevolking en de botsing tussen het Chinese en het inheemse nationalisme. Daarbij werden Chinezen mishandeld en zelfs vermoord door inheemse nationalisten. Het directe geweld tegen de Chinezen kwam ook in dit geval van onderop, namelijk de inheemse bevolking, omdat zij moeite hadden met het opkomende nationalisme onder de Chinese bevolking. Maar ook hier ging de overheid niet vrijuit, omdat de overheid er voor zorgde dat de Chinezen in een kwetsbare positie werden geplaatst waardoor ze makkelijker slachtoffer konden worden van inheemse nationalisten. Bron afbeelding: VOC-kenniscentrum, (10 jun. 2009) 6

7 7

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/21954 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Erkelens, Monique Title: The decline of the Chinese Council of Batavia: the loss

Nadere informatie

5.2. Praktische-opdracht door een scholier 1531 woorden 18 september keer beoordeeld. Geschiedenis. Inleiding

5.2. Praktische-opdracht door een scholier 1531 woorden 18 september keer beoordeeld. Geschiedenis. Inleiding Praktische-opdracht door een scholier 1531 woorden 18 september 2003 5.2 49 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding Ik wil wat vertellen over sommige bevolkingsgroepen die uit andere landen in ons lang

Nadere informatie

Historische context: Nederlands-Indië in de 19e eeuw

Historische context: Nederlands-Indië in de 19e eeuw Universität zu Köln Institut für Niederlandistik WS 2008/09 HS: Neuere Literatur: Max Havelaar Dozentin: Prof. Dr. M.-T. Leuker Referentin: A. Theissing Do., 06.11.2008 Opbouw: Het Indonesische archipel

Nadere informatie

De koloniale relatie Indonesië Nederland kerndeel antwoorden

De koloniale relatie Indonesië Nederland kerndeel antwoorden De koloniale relatie Indonesië Nederland kerndeel antwoorden 1 2 1. De VOC werd opgericht in 1602. 2. Dergelijke Nederlandse nederzettingen heetten factorijen/handelsposten. De Nederlanders stichtten deze

Nadere informatie

Examen HAVO. Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)

Examen HAVO. Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen HAVO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 22 mei 9.00 12.00 uur 20 02 Voor dit examen

Nadere informatie

Amersfoort. De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van de steden. Voorbeeld van stadsrechten

Amersfoort. De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van de steden. Voorbeeld van stadsrechten Onderzoeksvraag; Waardoor kregen mensen in de steden en op het platteland steeds meer vrijheid en kregen stedelingen steeds meer bestuursmacht? (VOGGP) ontwikkeling Dit deden ze bijvoorbeeld door de steden

Nadere informatie

Toespraak van Anouchka van Miltenburg, Voorzitter van de Tweede Kamer, bij de bijeenkomst van de Stichting Herdenking 15 augustus 1945, op 14 augustus 2015 in de Tweede Kamer We dachten dat we na de capitulatie

Nadere informatie

Indonesian Times blz. 4 toch niet vrij? en spotprent

Indonesian Times blz. 4 toch niet vrij? en spotprent Indonesian Times 28-12-1949 blz.2 eindelijk onafhankelijk!! blz. 5 het dagelijks leven en advertentie Blz. 3 onafhankelijkstrijd? blz.6 eerlijke strijd? blz. 4 toch niet vrij? en spotprent blz.7 column

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen HAVO 2007 tijdvak 1 dinsdag 22 mei 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 78 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein De oude Grieken en Romeinen hadden ze al en later ook de Vikingen. Koloniën. Koopmannen voeren met hun schepen over zee om met andere landen handel te drijven. Langs de route richtten ze handelsposten

Nadere informatie

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet

Nadere informatie

: de komst van contractarbeiders

: de komst van contractarbeiders Geschiedenis van Suriname 1853-1939: de komst van contractarbeiders 1853-1890: de Chinezen als eerste contractarbeiders Vanaf 1853 werden de eerste Chinese contractarbeiders naar Suriname gebracht. In

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2003 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2003 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOLONIALE RELATIE INDONESIË NEDERLAND + HET INDONESISCH NEDERLANDS CONFLICT 1945 1949 Gebruik bron 1. 1p 1 Er is een verschil

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo 2007-I

Eindexamen geschiedenis vwo 2007-I Van kind tot burger: Volksopvoeding via het onderwijs in Nederland (1780-1920) Patriotten gaven aan het begrip burger een nieuwe betekenis. 2p 1 Noem deze nieuwe betekenis en geef aan tot welke visie op

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-GL en TL 2003

Examenopgaven VMBO-GL en TL 2003 Examenopgaven VMBO-GL en TL 2003 tijdvak 1 woensdag 21 mei 09.00-11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-D Gebruik het bronnenboekje. Dit examen

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines De sociale kwestie.

Tijd van burgers en stoommachines De sociale kwestie. Onderzoeksvraag: Waardoor ontstonden het liberalisme en het socialisme, en hoe dachten liberalen en socialisten over de sociale kwestie? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2003 - I

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2003 - I Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOLONIALE RELATIE INDONESIË - NEDERLAND + HET INDONESISCH NEDERLANDS CONFLICT 1945 1949 1p 1 De VOC kreeg van de Staten-Generaal

Nadere informatie

Praktische opdracht Economie Wat voor rol heeft de opkomende economie van China in de wereldeconomie?

Praktische opdracht Economie Wat voor rol heeft de opkomende economie van China in de wereldeconomie? Praktische opdracht Economie Wat voor rol heeft de opkomende economie van China in de wereldeconomie? Praktische-opdracht door een scholier 2129 woorden 18 juni 2006 6,5 45 keer beoordeeld Vak Economie

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Onafhankelijkheid Indonesie

Samenvatting Geschiedenis Onafhankelijkheid Indonesie Samenvatting Geschiedenis Onafhankelijkheid I Samenvatting door een scholier 956 woorden 17 januari 2004 4,4 48 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Multatuli is de grondlegger van de ethische koers. KPM:

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2007-I

Eindexamen geschiedenis havo 2007-I Van kind tot burger: Volksopvoeding in Nederland (1780-1901) De Calvinisten hechtten er veel belang aan dat de mensen zelf de Bijbel konden lezen. 1p 1 Welk gevolg had dit voor het onderwijs in de Republiek?

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info De Chinese Muur 1. Voorwoord. 2. Wat is de Chinese Muur? 3. Waar ligt de Chinese Muur? 4. Waarom bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 5. Hoe bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 6. Hoe lang en hoe groot

Nadere informatie

Geschiedenis van Suriname : Suriname van Engelse naar Nederlandse landbouwkolonie

Geschiedenis van Suriname : Suriname van Engelse naar Nederlandse landbouwkolonie Geschiedenis van Suriname 1667-1683: Suriname van Engelse naar Nederlandse landbouwkolonie 581-1795: De Republiek In de 17e en 18e eeuw spraken we nog niet van één Nederland maar, van de Republiek der

Nadere informatie

Aantekening Aardrijkskunde Hoofdstuk 1: Globalisering

Aantekening Aardrijkskunde Hoofdstuk 1: Globalisering Aantekening Aardrijkskunde Hoofdstuk 1: Global Aantekening door F. 617 woorden 6 maart 2013 5,9 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Hoofdstuk 1: Wereldglobal 2,3 Global: Global verandert

Nadere informatie

Bronnenboekje examen VMBO-KB 2003

Bronnenboekje examen VMBO-KB 2003 Bronnenboekje examen VMBO-KB 2003 tijdvak 1 GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C 300005-633-527b DE KOLONIALE RELATIE INDONESIË - NEDERLAND bron 1 E A C F

Nadere informatie

HET VERHAAL VAN KATRIN

HET VERHAAL VAN KATRIN HET VERHAAL VAN KATRIN Katrin begon heroïne te gebruiken toen ze ongeveer 12 was. In het begin deed ze dat nog af en toe. We hadden er niet genoeg geld voor. Door een ingrijpende gebeurtenis ging ze steeds

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

heel veel was er nodig.

heel veel was er nodig. Samenvatting door Leonie 2033 woorden 26 maart 2015 0 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden 1: Kenmerken van de industriële samenleving Machines spelen in ons leven een grote rol.

Nadere informatie

Interview protocol (NL)

Interview protocol (NL) Interview protocol (NL) Protocol telefoongesprek slachtoffers Goedemorgen/middag, u spreekt met (naam) van de Universiteit van Tilburg. Wij zijn op dit moment bezig met een onderzoek naar straat- en contactverboden

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-KB 2003

Examenopgaven VMBO-KB 2003 Examenopgaven VMBO-KB 2003 tijdvak 1 woensdag 21 mei 09.00-11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit

Nadere informatie

Migratie in China vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Migratie in China vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 30 August 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/82650 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

ingebed in specifieke politieke, sociale en economische ontwikkelingen zowel in Europa als in China gedurende de tweede helft van de achttiende

ingebed in specifieke politieke, sociale en economische ontwikkelingen zowel in Europa als in China gedurende de tweede helft van de achttiende 279 SAMENVATTING Deze studie richt zich op de meest winstgevende fase van de theehandel van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) met China. Daarbij komen vragen aan bod zoals waarom en hoe in 1757

Nadere informatie

PVA AFSTUDEERPROJECT BRITTA ZIMMERMAN 2015

PVA AFSTUDEERPROJECT BRITTA ZIMMERMAN 2015 PVA AFSTUDEERPROJECT BRITTA ZIMMERMAN 2015 H1 AANLEIDING WAT IS MIJN IDENTITEIT? Geboren uit een combinatie van een Indonesische vader en een Nederlandse moeder, ben ik al sinds kleins af aan bezig geweest

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/25770 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/25770 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/25770 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Van Thuy, Pham Title: Beyond political skin : convergent paths to an independent

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen HAVO 2007 tijdvak 2 woensdag 20 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 29 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 78 punten te behalen. Voor elk

Nadere informatie

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Filips II In 1566, meer dan vierhonderd jaar geleden, zijn veel mensen boos. Er is onrust in de Nederlanden. Er zijn spanningen over het geloof, veel mensen

Nadere informatie

TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS

TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS Q1. Denkt u dat het voor de toekomst van Nederland het beste is als wij actief deelnemen in de wereldpolitiek of moeten wij ons niet in de wereldpolitiek mengen? 1

Nadere informatie

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB

geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Examen VMBO-KB 2007 tijdvak 2 dinsdag 19 juni 9.00-11.00 uur geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 32 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 48 punten

Nadere informatie

Bruggenbouwers Linko ping, Zweden

Bruggenbouwers Linko ping, Zweden Bruggenbouwers Linko ping, Zweden Het Bruggenbouwers project wordt in de Zweedse stad Linköping aangeboden en is één van de succesvolle onderdelen van een groter project in die regio. Dit project is opgezet

Nadere informatie

Henk Oostdam is fiscaal adviseur bij zijn eigen praktijk Tax Consult Network en is de vertrouwenspersoon van Tim Coronel en Peter Ouwehand

Henk Oostdam is fiscaal adviseur bij zijn eigen praktijk Tax Consult Network en is de vertrouwenspersoon van Tim Coronel en Peter Ouwehand Henk Oostdam is fiscaal bij zijn eigen praktijk Tax Consult Network en is de vertrouwenspersoon van Tim Coronel en Peter Ouwehand 30 RBA_Fiscale Opleidingen 2015-2016 30 mijn Henk Oostdam We kijken samen

Nadere informatie

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen HAVO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Voor dit examen zijn maximaal 83 punten te behalen; het examen

Nadere informatie

Bronnenboekje examen VMBO-GL en TL 2003

Bronnenboekje examen VMBO-GL en TL 2003 Bronnenboekje examen VMBO-GL en TL 2003 tijdvak 2 GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-D 300030-582-528b DE KOLONIALE RELATIE INDONESIË NEDERLAND + HET

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2007 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2007 - II De koloniale relatie Indonesië - Nederland + Het Indonesisch-Nederlands conflict 1945-1949 Gebruik bron 24, 25, 26 en 27. 2p 18 Vier begrippen over de geschiedenis van de VOC: a factorij b hongi-tochten

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)

Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen HAVO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Voor dit examen zijn maximaal 82 punten te behalen; het examen

Nadere informatie

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden

Nadere informatie

Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten

Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten 1.2-2.3-3.3 Inleiding Deze opdracht gaat over de ontwikkeling van de burgerrechten. Hierbij staat de status van de zwarte bevolking in de Verenigde Staten

Nadere informatie

3. Door de kruistochten werden de wegen naar het Oosten weer bekend en werd

3. Door de kruistochten werden de wegen naar het Oosten weer bekend en werd Samenvatting door M. 1059 woorden 9 december 2013 6 13 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 3.2 Waardoor de handel herleeft in de hoge middeleeuwen 1. Handelaren gingen zicht weer organiseren en gingen samenwerken

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-BB 2003

Examenopgaven VMBO-BB 2003 Examenopgaven VMBO-BB 2003 tijdvak 1 donderdag 22 mei 09.00-10.30 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE BB Beantwoord alle vragen in het uitwerkboekje. Dit examen bestaat uit 40 vragen. Voor dit examen

Nadere informatie

Stedelijke armoede in Rusland

Stedelijke armoede in Rusland Stedelijke armoede in Rusland Jan Limbeek De sociologische afdeling van de Financiële Universiteit, verbonden aan de Russische regering, heeft in januari de gegevens gepubliceerd van een studie naar het

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp

Nadere informatie

Fact sheet. Concentraties van allochtone ouderen en jongeren,

Fact sheet. Concentraties van allochtone ouderen en jongeren, Fact sheet nummer 1 maart 2004 Concentraties van allochtone ouderen en jongeren, 1994-2003 Waar in Amsterdam wonen allochtone jongeren en ouderen? Allochtonen wonen vaker dan autochtonen in gezinsverband

Nadere informatie

B. Geef aan om welke soort vluchtelingen het gaat: 1) Zij zijn een bedreiging voor de macht van politieke leiders en worden daarom gestraft.

B. Geef aan om welke soort vluchtelingen het gaat: 1) Zij zijn een bedreiging voor de macht van politieke leiders en worden daarom gestraft. Vluchtelingen Inleiding: De afgelopen weken was de zeventienjarige Angolese asielzoeker Mauro Manuel veel in het nieuws. Als negenjarig jongetje werd hij door zijn ouders in 2002 naar Europa gestuurd.

Nadere informatie

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te kijken...4 De mensenmenigte opende zich in het midden...5 Toen

Nadere informatie

gegeven. Op een later moment lieten de handtekeningenjagers het afweten.

gegeven. Op een later moment lieten de handtekeningenjagers het afweten. In herinnering ga ik terug naar het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw. Radio was als het ging om de commerciële stations actief vanaf internationale wateren glorieus. Hilversum 3, dat 6 jaar

Nadere informatie

De Franse keizer Napoleon voerde rond 1800 veel oorlogen in Europa. Hij veroverde verschillende gebieden, zoals Nederland en België. Maar Napoleon leed in 1813 een zware nederlaag in Duitsland. Hij trok

Nadere informatie

2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw

2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw 2,1: Nederlands-Indië, 19 e eeuw 1830 1870: Javaanse boer werkt voor Nederlandse staat: - cultuurstelsel - Herendiensten van verliespost naar wingewest Vanaf 1870: modern imperialisme particuliere bedrijven

Nadere informatie

Over dit boek. Max Havelaar was meteen een bestseller, en Multatuli was in één klap beroemd.

Over dit boek. Max Havelaar was meteen een bestseller, en Multatuli was in één klap beroemd. Over dit boek Max Havelaar is het beroemdste boek uit de Nederlandse literatuur. Het is geschreven in 1860 en wordt nog steeds herdrukt en gelezen. Het verhaal van Max Havelaar speelt in Nederlands-Indië

Nadere informatie

Hoofdstuk 1. namelijk afschuwelijke dingen! Daders zijn soms zo creatief en geslepen, daar kunnen we ons maar amper een voorstelling bij maken.

Hoofdstuk 1. namelijk afschuwelijke dingen! Daders zijn soms zo creatief en geslepen, daar kunnen we ons maar amper een voorstelling bij maken. Hoofdstuk 1 Het beestje bij de naam Wat gebeurt er precies? In dit hoofdstuk wil ik graag stilstaan bij geweld en misbruik en wat het precies is. We hebben hier allemaal onze eigen ideeën over. Schelden,

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2008-I

Eindexamen geschiedenis havo 2008-I De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië De volgende gebeurtenissen uit de geschiedenis van Nederlands-Indië staan in willekeurige volgorde: 1 Johannes van den Bosch introduceert

Nadere informatie

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische

Nadere informatie

Hieronder volgt een chronologisch overzicht van de ontwikkelingen van de handelsstromen. Verder in dit werkstuk

Hieronder volgt een chronologisch overzicht van de ontwikkelingen van de handelsstromen. Verder in dit werkstuk Werkstuk door een scholier 1433 woorden 1 november 2017 7 6 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inhoudsopgave 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Inleiding; Wat zijn handelsstromen? Wat zijn kolonies? Chronologisch

Nadere informatie

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010.

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Buitenlandse handel Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Link naar editie 2008/2009 van de Europese Schoolagenda: www.ec.europa.eu/consumers/empowerment/cons_education_en.htm#diary

Nadere informatie

Geschiedenis van Suriname : de slavenhandel

Geschiedenis van Suriname : de slavenhandel Geschiedenis van Suriname 1502-1808: de slavenhandel 1502: het begin van de Europese slavenhandel Na de ontdekking van Amerika werden er door de Spanjaarden en Portugezen al snel plantages aangelegd. Op

Nadere informatie

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648)

Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648) 1 Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648) H!to"sche context Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 meneervanempel.nl 2 Hoofdvraag Waardoor ontstond in de Republiek de Gouden Eeuw, 1588-1648?

Nadere informatie

Het mysterie: Moord op Lumumba

Het mysterie: Moord op Lumumba Het mysterie: Moord op Lumumba Lumumba was de eerste premier van onafhankelijk Congo in 1960. Twee weken na zijn aantreden werden Lumumba en zijn regering afgezet tijdens een staatsgreep en werd Lumumba

Nadere informatie

(dit verhaal is mogelijk gemaakt door een gulle gift van Giessen Schoenmode in Wehl).

(dit verhaal is mogelijk gemaakt door een gulle gift van Giessen Schoenmode in Wehl). Wie de schoen past, zaterdag 19 juli 2014 (dit verhaal is mogelijk gemaakt door een gulle gift van Giessen Schoenmode in Wehl). De meeste ouders zullen het wel herkennen: je kind heeft zijn nieuwe schoenen

Nadere informatie

8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit.

8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit. Gebruik bron 1 en 2 In 1897 werd in de venen bij Yde het lijk van een ongeveer zestienjarig meisje gevonden. Deze vondst gaf aanleiding tot twee voorlopige conclusies over de leefwijze van het volk waartoe

Nadere informatie

22 januari 2015. Onderzoek: Jouw vrijheid, mijn vrijheid

22 januari 2015. Onderzoek: Jouw vrijheid, mijn vrijheid 22 januari 2015 Onderzoek: Jouw vrijheid, mijn vrijheid 1 Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online

Nadere informatie

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis PTA Module 1 Hoofdstuk 1, 2, 3

Samenvatting Geschiedenis PTA Module 1 Hoofdstuk 1, 2, 3 Samenvatting Geschiedenis PTA Module 1 Hoofdstuk 1, 2, 3 Samenvatting door een scholier 2290 woorden 12 januari 2004 6,1 105 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Geschiedenis PTA H. 1, 2, 3 Jaargetallen

Nadere informatie

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke

Nadere informatie

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk). Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest

Nadere informatie

Naam KIDS FOR WARCHILD Oorlog en vrede in de wereld

Naam KIDS FOR WARCHILD Oorlog en vrede in de wereld Naam KIDS FOR WARCHILD Oorlog en vrede in de wereld In meer dan dertig landen in de wereld is er oorlog. Wereldwijd zijn er dus miljoenen kinderen die een oorlog meemaken. Vraag 1. Kun je drie landen noemen

Nadere informatie

6 Stefanus gevangengenomen

6 Stefanus gevangengenomen 6 Stefanus gevangengenomen 8. En Stefanus, vol geloof en kracht, deed wonderen en grote tekenen onder het volk. 9. En enigen van hen die behoorden tot de zogenoemde synagoge van de Libertijnen, van de

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-GL en TL 2003

Examenopgaven VMBO-GL en TL 2003 Examenopgaven VMBO-GL en TL 2003 tijdvak 2 woensdag 18 juni 09.00-11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-D Gebruik het bronnenboekje. Dit examen

Nadere informatie

Examen VBO-MAVO-C. Geschiedenis en staatsinrichting

Examen VBO-MAVO-C. Geschiedenis en staatsinrichting Geschiedenis en staatsinrichting Examen VBO-MAVO-C Vragenboekje Voorbereidend Beroeps Onderwijs Middelbaar Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 23 mei 9.00 11.00 uur 20 01 Voor dit examen zijn

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2008 tijdvak 2 woensdag 18 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 25 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

Hans van Rooij VERSTAG

Hans van Rooij VERSTAG Hans van Rooij VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van

Nadere informatie

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte

Nadere informatie

Inleiding Transmigratie (HAVO stof Indonesië)

Inleiding Transmigratie (HAVO stof Indonesië) Inleiding Transmigratie (HAVO stof Indonesië) De Indonesische archipel strekt zich uit over meer dan 18.000 eilanden in het zuidoosten van Azië. Gewoonlijk wordt de archipel ingedeeld in 5 grotere eilanden

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

Welke opdracht gaf Jakob aan zijn zonen vanwege de hongersnood?

Welke opdracht gaf Jakob aan zijn zonen vanwege de hongersnood? Jozefs broers bij de onderkoning. Welke opdracht gaf Jakob aan zijn zonen vanwege de hongersnood? Genesis 42:1-2 1 Toen Jakob zag dat er koren in Egypte was, zei Jakob tegen zijn zonen: Waarom kijken jullie

Nadere informatie

Datum: Ons koningshuis. 1. Hoe heet onze huidige koning? 3. Hij volgde zijn broer na diens dood op. Hoe heette hij?

Datum: Ons koningshuis. 1. Hoe heet onze huidige koning? 3. Hij volgde zijn broer na diens dood op. Hoe heette hij? Ga naar deze website: www.monarchie.be Klik op de koninklijke familie. 1. Hoe heet onze huidige koning? 2. Hoe oud was hij toen zijn moeder, koningin Astrid, omkwam bij een auto-ongeluk? 3. Hij volgde

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting door een scholier 990 woorden 24 februari 2018 4,2 7 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Geschiedenis samenvatting hoofdstuk 3 + kenmerkende

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo 2008-II

Eindexamen geschiedenis vwo 2008-II De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië In 1596 bereikte een Nederlandse expeditie onder Cornelis de Houtman Bantam. 2p 1 Leg uit welk verband er bestaat tussen deze expeditie en

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd?

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Kenmerkende aspecten: * Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces. * De opkomst van

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 Samenvatting door M. 1184 woorden 8 juni 2013 4 3 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi Hoofdstuk 1 De staat kan wetten maken, regels die voor alle

Nadere informatie

Toespraak 4 mei 2010 dodenherdenking Ds. A.J. Haak 1

Toespraak 4 mei 2010 dodenherdenking Ds. A.J. Haak 1 Toespraak 4 mei 2010 dodenherdenking Ds. A.J. Haak 1 Beste mensen, De meimaand is een mooie maand. Mei betekent zon en voorjaar, het betekent weer buiten kunnen zitten. Maar de maand mei betekent ook denken

Nadere informatie

Verslag van het nationaal archief Den Haag

Verslag van het nationaal archief Den Haag Verslag van het nationaal archief Den Haag Verslaggevers: Nafthali en Rens Wij gaan maandag 12 juni naar het nationaal archief in Den Haag. we gaan op zoek naar het gezonken schip van de VOC. VOC betekent:

Nadere informatie

Emigrerende Nederlander heeft nooit heel erge haast

Emigrerende Nederlander heeft nooit heel erge haast Tekst 4 Emigrerende Nederlander heeft nooit heel erge haast 5 10 15 20 25 30 35 40 (1) Postbodes gezocht. Standplaats: Reykjavik. Vereist: een goede conditie. Kennis van de IJslandse taal niet nodig. Zomaar

Nadere informatie

Maria, de moeder van Jezus

Maria, de moeder van Jezus Maria, de moeder van Jezus Kerstoverdenking Rotary 2014 1. Maria in de kerkgeschiedenis 2. Maria in de Bijbel 3. Boodschap 1. Wees gegroet Wees gegroet Maria, vol van genade. De Heer is met u. Gij zijt

Nadere informatie

Hoe heetten de zonen van Adam en Eva?

Hoe heetten de zonen van Adam en Eva? Hoe heetten de zonen van Adam en Eva? Genesis 4:1-2, eerste deel 1 En Adam had gemeenschap met Eva, zijn vrouw, en zij werd zwanger en baarde Kaïn, en zei: Ik heb een man van de HEERE gekregen! 2 En zij

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 paragraaf 1 t/m 5

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 paragraaf 1 t/m 5 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 paragraaf 1 t/m 5 Samenvatting door Sven 1427 woorden 12 april 2018 7,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Paragraaf 3.1 In de wereld van

Nadere informatie

Mijn dochter; boulimia en borderline

Mijn dochter; boulimia en borderline Mijn dochter; boulimia en borderline Mijn dochter; boulimia en borderline E.M. van der Linden Schrijver: E.M. van der Linden Coverontwerp: via Brave New Books ISBN: 9789402130331 E.M. van der Linden Dit

Nadere informatie

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1 2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1! " #$% & #& '$' '& + ()" *% $, $ -% 1 H. Jagersma en M. Vervenne, Inleiding in het Oude Testament, Kampen, 1992. J. Bowker, Het verhaal

Nadere informatie

PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA

PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA 0 Lesschema 1 WAT IS PLANTAGELANDBOUW? 1.1 Bestudeer de afbeeldingen en satellietbeelden van plantages 1.2 Input, proces en output 2 WAAR DOET MEN AAN PLANTAGELANDBOUW?

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Tweede Wereldoorlog

Werkstuk Geschiedenis Tweede Wereldoorlog Werkstuk Geschiedenis Tweede Wereldoorlog Werkstuk door een scholier 1663 woorden 7 juni 2004 6,3 124 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud Inleiding Hoofdstuk 1: Spanning voor de oorlog Hoofdstuk 2:

Nadere informatie