Algemene Antroposofische Vereniging 2008/2009. Goetheanum

Transcriptie

1 Algemene Antroposofische Vereniging 2008/2009 Goetheanum

2 Inhoud Zoals u al enige jaren van ons gewend bent, geven wij ook dit jaar een Nederlandse vertaling uit van het jaarverslag van de Algemene Antroposofische Vereniging. Alle secties van de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen aan het Goetheanum beschrijven hierin het wereldwijde werk in het afgelopen jaar. Bovendien laat een interview met de secretaris-generaal van Italië nog speciaal een licht schijnen op de situatie aldaar en is door het bestuur van de Algemene Antroposofische Vereniging het algemene antroposofische werk vanuit het Goetheanum weergegeven. Tenslotte geeft de penningmeester een overzicht van de financiële stand van zaken in 2008/2009. Wij hopen dat u zo kunt meeleven met wat er op het Goetheanum en in de antroposofische wereld plaatsvindt. Jan Borghs, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in België, Ron Dunselman, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Nederland. Voorwoord... 3 Algemene Antroposofische Vereniging Interview met Stefano Gasperi... 4 Enkele aspecten van het werkjaar 2008/ De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Jongerensectie... 7 Mathematisch-astronomische sectie... 8 Medische sectie... 9 Natuurwetenschappelijke sectie Pedagogische sectie Sectie voor beeldende kunsten Landbouwsectie Sectie voor woord, muziek en euritmie Sectie letteren en cultuurwetenschappen Sectie voor sociale wetenschappen Goetheanum Het antroposofische werk aan het Goetheanum, kort belicht Financieel overzicht Adressen

3 Voorwoord Beste leden, Het wezen Antroposofie is een kracht die actieve aandacht vooropstelt Seija Zimmermann Seija Zimmermann is sinds 2006 lid van het bestuur. Daarvoor werkte ze als arts in Finland. Het bouwen van de kathedraal van Chartres heeft meer dan 100 jaar geduurd. Hele generaties handwerklieden, zoals bouwmeesters, steenhouwers, timmerlieden, beeldhouwers en anderen hebben hun aandeel geleverd aan dit machtige bouwwerk, zonder het zelf ooit met fysieke ogen als geheel voltooid gebouw te hebben gezien. Vanuit wat voor kracht konden zij deze reusachtige prestatie volbrengen? Sinds de Kerstconferentie 1923 zijn er 85 jaren voorbijgegaan. Bij de nieuwe oprichting van de Antroposofische Vereniging op deze Kerstconferentie heeft Rudolf Steiner de grondsteen in de harten gelegd van elk lid van de vereniging. In het voorgeboortelijke beleeft ieder mens ontmoetingen met geestelijke wezens die de ontwikkeling van de mensheid dragen en is hij verbonden met hun onderlinge verband. Op aarde gekomen, wil de mens deze onderlinge verbanden terugvinden. De weg naar de antroposofie op aarde is voor elk mens individueel en in uniciteit niet herhaalbaar. De zoekende schreden op deze weg laten sporen achter in onze harten en die sporen worden aangeraakt als het om antroposofie, de antroposofische vereniging en het lidmaatschap in deze vereniging gaat. Voelen wij onze verbondenheid met die krachten waarmee wij niet alleen voorgeboortelijk maar ook in het nachtbewustzijn in verbinding staan? Kunnen wij dat vinden en volgen? Op dit gebied zijn wij gauw in onzekerheid gebracht, kwetsbaar, soms wanhopig, maar aan de andere kant ook geraakt door diepste gevoelens van onze verbondenheid met het menszijn. De vraag naar de intiemste en meest persoonlijke krachten, die het ons mogelijk maken om wat we ons voorgenomen hebben hier op aarde te verwezenlijken, stond in het middelpunt toen de bestuursleden in de herfst van 2008 aan het begin van het vergaderjaar, in een levendige discussie over het geestelijk onderzoek, prioriteiten formuleerden voor het werk van de Algemene Antroposofische Vereniging. Deze vier prioriteiten: het christelijke van de antroposofie, de relatie tot het wezen Antroposofie, karma en reïncarnatie en het michaëlische karakter van de huidige tijd werden in het voorjaar van 2009 door elk van de bestuursleden in afzonderlijke mededelingen in Anthroposophie Weltweit weergegeven. Hier willen wij er alleen op wijzen hoe deze vier prioriteiten ons kunnen helpen om de kernopgave van de Antroposofische Vereniging bewust te krijgen. Als we met dit gezichtspunt de activiteiten van de afzonderlijke secties bekijken, wordt duidelijk dat het werk van de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen zonder de ondersteuning van alle leden dichtbij of veraf ondenkbaar zou zijn. Elk lid afzonderlijk kan alleen maar van harte worden bedankt, dat dit werk door zijn ideële en financiële medewerking mogelijk wordt gemaakt. Daarbij telt vooral ook de deelname van de leden aan het geestelijke werk, aan de conferenties, voordrachten en werkgroepen. Het wezen Antroposofie wil onder ons leven als een kracht waarvan de basis de constante aandacht is handelen uit vrijheid in het sociale waarnemen. Voor het Bestuur van het Goetheanum Seija Zimmermann 3

4 Algemene Antroposofische Vereniging Op de lagen van de geschiedenis zelf koning of paus worden Interview met Stefano Gasperi De arts Stefano Gasperi is sinds 2007 secretarisgeneraal van de Antroposofische Vereniging in Italië. Hoe kan de situatie in Italië worden beschreven? Stefano Gasperi: Het is moeilijk over je eigen land te spreken omdat de distantie ontbreekt. Het is alsof je over jezelf zou spreken. Italië is een jong land, dat pas sinds 160 jaar een eenheid is geworden. Dat geldt niet voor de nationale identiteit, die is nog niet helemaal gevonden. Er is een zin over de schepping van mijn land: Nu hebben wij Italië geschapen, wat nog ontbreekt zijn de Italianen. En zo is het inderdaad. Het zijn de politieke en kerkelijke machten die dit ontdekken van de eigenheid verhinderen. Bovendien werkt het rijke verleden nog na. Een fenomeen als de maffia met zijn enorme binding aan bloed, familie en wraak is alleen maar te verklaren als we begrijpen dat in Italië de voor-christelijke, de zogenaamde derde cultuurperiode nawerkt. Deze maffiose tendens met al haar privileges beschadigt ons politiek-economische leven. We leven sinds jaren in een decadentie van de politieke wereld. Dat zijn relicten uit deze tijd. Rudolf Steiner kenschetst Italië als omgestulpt Egypte en de volksgeest van dat Egypte is nu de geest van Italië. Wie door Italië reist, denkt aan het oude Rome. Precies, die rationele cultuur werkt ook na, met name in het katholicisme en in het groeiende intellectualisme. Maar dat is niet de enige kerk van Italië. Wij hebben een tweede kerkachtige vorm, dat was het communisme. Italië was na de tweede wereldoorlog het op één na grootste communistische land van Europa en dat heeft een krachtig stempel gedrukt op het hele culturele leven in scholen, economie en kunst. Het klinkt misschien verrassend maar in hun idee van de staat zijn katholicisme en marxisme niet zo ver van elkaar verwijderd. Deze macht van de staat, die geweldige bureaucratie, veroorzaakt de Italianen veel leed. Dat heeft Dante al gezien met zijn oproep: Wees jezelf, wees koning en paus. Daarmee bedoelde hij de beide machten: kerk en staat. Door de kerk is een zich vrij wenden tot de geest niet mogelijk, door de staat is het niet mogelijk met eigen wil en vrij engagement de sociale samenleving vorm te geven. Dat zijn fenomenen van de vierde, de Grieks-Romeinse cultuurperiode waardoor de kiemen van de bewustzijnsziel bedekt worden. En toch: wij moeten niet vergeten: de opkomst van de bewustzijnsziel vond in de Renaissance in Italië plaats. Hoort Italië tot Midden-Europa? Italië is een groot of beter een lang land. Het gaat in het Noorden tot Midden-Europa en in het Zuiden tot Afrika, is in het Noorden bergachtig, kristallijn, in het Zuiden vulkaanachtig rijk aan zwavel. Die wijdte spiegelt zich in onze bevolking; daarom zijn er verschillende ziele-kwaliteiten over het land verdeeld: Kwaliteiten van de bewustzijnsziel zijn eerder in het Noorden te vinden en kwaliteiten van de gemoedsziel meer in het Zuiden. Er is nog een thema waarover men niet graag spreekt, omdat het historisch te dichtbij is: de burgeroorlog aan het einde van de tweede wereldoorlog. Die bracht een enorme verdeeldheid in de bevolking. Het is nog niet gelukt om dat doorzichtig te maken. Het spiegelt zich nu in de vorming van kampen in het maatschappelijke leven. Italië is sterk gepolariseerd: niet alleen door de verschillen Noord-Zuid maar ook op politiek gebied: staat en kerk zijn moeilijk te scheiden; vooral op ethisch vlak is er een strijd tussen algemene en confessionele maatschappij. De wereld bewondert Italië om zijn kunstzinnige lichtheid, zijn dolce vita hoe is dat te verklaren? Rudolf Steiner ziet in het Italiaanse volk een bijzondere zonnekwaliteit en relatie tot de gemoedsziel, dat wil zeggen een relatie tot de wereld via de zintuigen. Zo zou het een opgave van Italië kunnen zijn om via de zintuigen een relatie tot de geest te vinden. De tendens tot luchtig, tot licht en lucht kan echter tot mysticisme afglijden, zoals het dichtbij de zintuigwereld zijn in het kleed van het materialisme kan verschijnen. Italië en Duitsland werden in de 20e eeuw een verschrikkelijke as, hoe is dat te verklaren? 4

5 Algemene Antroposofische Vereniging De gemeenschappelijke oorlog was de groteske karikatuur van een diepe verwantschap. Bij alle verschillen hebben de twee volkeren een sterke relatie zowel tot het geestelijke als tot het fysieke. Hoe ontwikkelt de antroposofie zich in Italië? Ik woon in Trentino, een streek met een rijke katholieke historie en heden, maar de antroposofie bloeit ondanks dat sterk. Wij zitten in Italië in een jeugdfase van de antroposofie. Tot in de zestiger jaren van de 20e eeuw speelde het antroposofische leven zich af in privé kringen met theosofisch karakter. Nu ontplooien zich de docht e r b e w e g i n g e n. Daarom beleven wij nog die groei. Wij hebben 200 artsen. Er worden jaarlijks meer dan boeken van Rudolf Steiner en aanverwante literatuur verkocht en dat stijgt jaarlijks met 10%. Een van de grote Italiaanse uitgevers, Mondadori, Michelangelo s David laat aan het begin van de nieuwe tijd de heeft besloten de vier huidige gemoedsgesteldheid zien waarbij scepsis en vastberadenheid zich verenigen. hoofdwerken De Filosofie van de Vrijheid, De wetenschap van de geheimen der ziel, De weg tot inzicht in hogere gesprek komen. werelden en Theosofie uit te geven. Duizenden exemplaren worden verkocht. Ook de ledenaantallen groeien jaarlijks. Hoe zijn de perspectieven? Ik ben pas twee jaar secretaris-generaal. Een belangrijke vraag lijkt mij: welke vorm krijgt de bewustzijnsziel door Italië en zijn speciale gevoelsvermogens? In de gemoedsziel leeft een bijzondere gevoelskwaliteit, een ziele-warmte, die als een schaal van de bewustzijnsziel de Michaëlimpuls op kan nemen. Licht en warmte komen hier samen. Voor Italië gaat het erom de bewustzijnsziel warmte te geven. Buitendien heb ik een wens. Ik ben ervan overtuigd dat voor de opgaven van Midden-Europa, het Duitse en het Italiaanse volk moeten samenkomen. In de tweede wereldoorlog hebben wij daarvan een demonische karikatuur gezien. Ik zal proberen, een nieuwe, gezonde, vruchtbare verbinding en een intensivering van contacten en samenwerking te bevorderen. Daarnaast zou ik de relatie tussen de dochterbewegingen en antroposofische vereniging willen verbeteren. Daarvoor willen wij op onze komende jaarvergadering graag alle initiatieven en groepen van de antroposofische beweging uitnodigen met de vraag, hoe de christelijke impuls in de afzonderlijke beroepsgroepen vertegenwoordigd is. Ik heb Wat zou voor Italië te wensen zijn? deze jaarconferentie georganiseerd in de hoop dat moeder en dochter dan beter in Een mooie vraag. Ik denk; dat dit model van de staat uit de Grieks-Romeinse tijd verdwijnt. Giuseppe Verdi heeft in vele kleuren over de roep van Italië naar vrijheid gecomponeerd. Daar is zijn werk van doortrokken. Je zou de Italianen kunnen toewensen wat het koor van de gevangenen in Nabucco zingt: Va, pensiero, sull ali dorate. Vlieg, gedachten, op gouden vleugels. 5

6 Algemene Antroposofische Vereniging Antroposofische pioniersfase in het verre Oosten Enkele aspecten van het werkjaar 2008/2009 In de 90-er jaren groeiden talrijke antroposofische initiatieven in Zuid- en Midden- Amerika, in het huidige decennium zijn het vaak de landen van het verre Oosten waar de eerste antroposofische conferentie plaatsvindt, de eerste vrijeschool, de eerste therapieinstelling begonnen is. Zo werkt sinds vijf jaar de eerste vrijeschool in China. Inmiddels wordt aan 55 leerlingen in zes klassen onderricht gegeven. Een mijlpaal noemt Astrid Schröter uit Chengdu het eerste werkweekend over de grondsteenmeditatie in november Daaraan vooraf De bemiddelaars van de ging een ontmoeting op initiatief westerse cultuur kunnen in van Nana Göbel en Hans China zeer veel tot stand Florenstein Mulder in Hongkong, brengen, als ze bereid zijn waaraan 13 pedagogen uit China, op de vragen te wachten. Taiwan en Europa elkaar hebben Astrid Schröter ontmoet over de kwestie van het vertalen van teksten van Rudolf Steiner. Doel is om de beeldrijke Chinese schrifttekens zo te gebruiken voor de gedachten van Rudolf Steiner dat het taalkundige teruggrijpen naar de Chinese confucianistische traditie minder domineert. Dat vraagt om nieuwe scheppingen in de taal. 6 In Zweden zijn veelbelovende ontwikkelingen op gang gekomen: zo startte in Järna het uit de jongerensectie geboren Young Initiative Programme. Doel is om jonge ondernemers te helpen aan praktische en spirituele bekwaamheden zodat hun initiatieven werkelijkheid worden. In het tijdschrift Das Goetheanum werden een paar van de 27 jongeren uit 18 landen geportretteerd zoals bijvoorbeeld Ayman Zaher uit Libanon. Bovendien zijn daar 15 leden van verschillende beroepsgroepen met Arthur Zajonc/USA begonnen aan een driejarige cursus met als doel, meditatie als wetenschappelijke onderzoeksmethode te ontwikkelen. In deze initiatieven, evenals in de Noorse zomerconferentie Toekomst maken had Anders Kumlander nog de hand, die als Zweedse secretaris-generaal zijn Japanse vrijeschool leerlingen op de wereld lerarenconferentie: traditionele dans. functie in april 2008 aan Mats-Ola Ohlsson heeft overgedragen. Ook Nana Göbel beëindigde na drie jaar haar activiteit als secretaris-generaal in Duitsland en gaf de functie over aan Hartwig Schiller. De controversen in de Duitse landelijke vereniging maakten het voor Nana Göbel onmogelijk om naast het enerverende crisismanagement haar sociaal-ondernemende kwaliteiten verder zinvol in te zetten. Die stromen nu weer volledig in het researchwerk van de vrienden van de opvoedkunde van Rudolf Steiner. In de algemene vergadering van het afgelopen jaar is in Duitsland een koers gevonden met toekomstmogelijkheden. De derde verandering in het internationale gremium betreft Australië. Norma Blackwood, vroeger landelijk vertegenwoordigster, is nu secretaris-generaal van het zesde continent. Naast de tijdsvragen zoals economische crisis en klimaatverandering kwam in het Duitse taalgebied de vraag naar het christelijke en het Christus-begrip van de antroposofie centraal te staan. De Duitse landelijke vereniging is gestart in de Duitse uitgave van antroposofie wereldwijd in mei 2008 met een reeks essays: De toekomst van het christendom. De Zwitserse landelijke vereniging wijdde haar jaarconferentie aan het doorchristelijken van de levensgebieden. Sergej Prokofieff startte een reeks conferenties aan het Goetheanum over de christologische grondslagen van de basiswerken van Rudolf Steiner.

7 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Wakker worden voor de eigen vragen Jongerensectie In een tijd van maatschappelijke en ecologische crises is het zeer de moeite waard de blik te richten op de volgende generaties omdat daar het meest zuiver mentaliteit en vermogens zichtbaar worden die toekomstgericht zijn. Wat observeren de medewerkers van de jongerensectie? Guy Collins, medewerker van de sectie: Als ik aan de sfeer bij de zomerconferentie denk dan is het die bijzondere stemming van rust, van geëngageerde kalmte, zoals ik dat in die mate nog nooit heb beleefd. Er is Waarop komt het aan? een bijzondere kwaliteit van stilte, Elkaar ondersteunen! die makkelijk is mis te verstaan, Elizabeth Wirsching omdat ze parallel loopt met luchtigheid en hoog levenstempo. De jongeren lukt het om van het éne moment in het andere van instelling te veranderen: van zich verliezen aan de wereld naar aandacht voor existentiële vragen. Elizabeth Wirsching leidt sinds 2000 de jongerensectie. Daarvoor werkte ze als lerares in Noorwegen. Gevolg, maar net zo goed oorzaak van dit kunnen terughouden van de ziel, is het fenomeen dat steeds meer mensen voor hun innerlijke mens wakker worden. Er is waarschijnlijk vrijwel geen medium meer waar geen adviezen voor meditatie en innerlijke persoonlijkheidsontwikkeling hun plaats hebben. Het begon met een klein werkgesprek tijdens de jongeren-zomerconferentie in De discussie moest worden voortgezet vonden de jongeren. Er groeide een internationale kring van jongeren uit Duitsland, Finland, Brazilië, Holland en andere landen, die elkaar ontmoetten in het Goetheanum in de Michaëlstijd en ook op de twaalf dagen van de kersttijd, om die vraag naar de innerlijke mens te onderzoeken: We hebben geen programma nodig, geen lange voorbereiding, een korte notitie per mail is genoeg en 50 jonge mensen kwamen voor dit meditatieve werk bij elkaar. Zij die naar de waarheid op weg zijn, wandelen alleen. Deze uitspraak van Christian Morgenstern zal vermoedelijke iedereen beamen die zich op een spirituele ontwikkelingsweg bevindt. Dat ook het tegendeel geldt, daarop wijzen de ervaringen van de beschreven studiegroepen zoals ook de hogeschool-samenkomst met Hemelvaart Martin Stenius: Veel van de jonge mensen voelen dat zij voor de innerlijke weg de ondersteuning van de Onbevangen waarnemen. gemeenschap nodig hebben. Dat is geen idee, geen methode, maar dit feit berust op een existentiële ervaring. Deze ervaring laat zich moeilijk in bepaalde thema s vatten. Daarom hebben de samenkomsten weinig inhoudelijke tijdsraming. Back to the basics, terug naar de basis, zo beschrijven de trendsetters de tegenwoordige spirituele verlangens, schetst Elizabeth Wirsching. De zomerconferentie van waaruit de beschreven ontmoetingen zijn ontstaan was ook een nieuw experiment, een experiment vol tegenstellingen: inhoud en festival, ernst en feest. Uit het netwerk van de jongerensectie werden mensen uitgenodigd om over het motief van hun engagement te vertellen. Why do you do what you do? was de vraagstelling en leidde tot persoonlijke verhalen. Een ontdekking: zulke referaten waarin het om het Waarom en niet om het Hoe gaat, bieden vooral voor degenen zelf die de voordrachten houden nieuwe inzichten. De referaten zijn daarom vooral tot het eigen oor gericht, omdat zulke zelfbeschouwingen helpen om voor de diepere persoonlijke vragen wakker te worden of liever, voor de verborgen drijfveren van het eigen betere handelen. Dat toegankelijk te maken binnen het samenwerken, is het meest waardevolle doel van de jongerensectie. 7

8 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap 400 jaar ademende planetenbanen Mathematisch-astronomische sectie elliptische baanvorm van Mars lukte het Johannes Kepler zijn wetten over de planetenbanen op te stellen. Beschouwingen over Mars in Rudolf Steiners werk, over Mars in mythen en menskunde alsook over Mars als representant van de tijdgeest Samael en zijn spiegeling in de mensheidsgeschiedenis gaven een rijk beeld over de rode planeet. Na Venus in 2007, is daarmee de tweede planetarische buur van de aarde onder de loep genomen. Naast dit studieweekend waren er twee vakcolloquia over mathematica en astronomie. Op uitnodiging komen vaklieden van beide disciplines bij elkaar voor een wetenschappelijke uitwisseling. In het afgelopen jaar werd er in astronomische werkgroepen bijvoorbeeld over de dierenriem en over de betekenis van de astrologie gesproken. In het midden van de rode planeet strekt zich Vallis Marineris uit, de grootste canyon onder de planeten van het zonnesysteem. Oliver Conradt, natuurkundige en pedagoog, leidt sinds 2005 de mathematischastronomische sectie aan het Goetheanum. In 1609, precies vierhonderd jaar geleden werd de kosmos menselijk. Zo is het historische feit te beschouwen dat Johannes Kepler zijn werk astronomia nova in dat jaar publiceerde. Het bevat de beschrijving dat de planeten niet in goddelijk-gelijkmatige kringen, maar in elliptische banen rond de zon trekken en dus ten opzichte van de zon dichtbij en veraf, sneller en langzamer kunnen zijn. Eveneens in dat jaar keek Galileï als eerste mens door een verrekijker naar het maanoppervlak en noteerde in zijn siderius nuncius (sterrekundige berichten) niet goddelijk, zoals Aristoteles ons leerde, maar vol dalen en ravijnen, net als de aarde. De kosmos wordt van zijn betovering ontdaan, want tot die tijd waren er tenminste nog in het mathematische calculeren van de planetarische kosmos, goddelijke tekens. Op instigatie van de Astronomische Union zag UNESCO aanleiding om het jaar 2009 tot jaar van de astronomie uit te roepen. De mathematisch-astronomische sectie nam aan deze kosmische herdenking al in de herfst van 2008 deel met een weekendconferentie over de planeet Mars. Aan de hand van de bijzondere Een hoogtepunt van de sectie-activiteit was de wiskunde studieweek in de herfst die dit jaar met de titel universele krachten van de mechanica aan het gelijknamige werk van George Adams was gewijd. Adams is voor de tweede wereldoorlog buitengewoon ver doorgedrongen tot in de consequenties van de projectieve meetkunde voor de natuurwaarneming. Bovendien werd de publicatie Projectieve microfysica door Peter Gschwind in uittreksels behandeld. Net zoals Elisabeth Vreede dat deed op het astronomische gebied, zou Oliver Conradt, leider van de sectie, ook in de mathematica de vroege basiswerken weer toegankelijk willen maken. Bij de conferentie van wiskundeleraren in het voorjaar 2008 ging het om het meetkundeonderwijs door alle twaalf klassen heen. Eenzelfde overzicht zouden de verantwoordelijken van de conferentie nu aan het begin van 2009, ook voor algebra, van het hoofdrekenen tot en met het integraal rekenen, willen doorvoeren. Daarmee opent zich vooral voor nieuwe collega s een mooie gelegenheid, om een overzicht te krijgen over het leerplan aan de vrije scholen. 8

9 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap De volgende fase Medische sectie Er is steeds meer vraag naar therapievormen die op totaliteit gericht zijn. Volgens een Zwitserse enquête onder 1200 patiënten laat 60% van de bevolking zich op die manier behandelen of helpen zichzelf met deze therapierichting. De wettelijke algemene voorwaarden voor erkenning en samenwerking tussen de verschillende complementaire medische methoden zijn in het proces van onderhandeling waarbij ook De identiteit van de antroposofische geneeskunde de (Anthroposophische de antroposofische geneeskun- wordt duidelijk in de ontmoeting tussen arts en pelijk en juridisch gebied door Medizin, AM) op wetenschap- patiënt, als het erom gaat, haar representanten in intuïtief te begrijpen langs Duitsland al sinds 1976 zijn welke ingang de ziekte haar betrokken. De meest veeleisende opgave waarvoor wij nu loop heeft genomen. staan is de antroposofische Michaela Glöckler geneeskunde in het academisch discours grond onder de voeten te geven en om de heugelijke ontwikkeling verder te intensiveren, antroposofische geneeskunde niet alleen in het kader van complementair medische colleges aan de medische faculteiten te organiseren, maar ook om jonge academici uit te dagen zich in dit vak in te werken. Aan de universiteit Witten-Herdecke bestaat al een begeleide studierichting die het voor studenten mogelijk maakt om parallel aan de voorgeschreven geneeskundige studie, zich als antroposofische arts te kwalificeren. Michaela Glöckler heeft sinds 1988 de verantwoordelijkheid voor de medische sectie. Zij is kinderarts en houdt zich naast de geneeskunde bezig met pedagogischsociale, christologische en kunstzinnige vragen. Met de oprichting van het algemene ziekenhuis Herdecke in 1969 en iets later de Filderkliniek trad de antroposofische geneeskunde met poliklinieken voor het brede publiek en kreeg veel aandacht. Maar met de wens van Steiner om de antroposofische geneeskunde volledig op het terrein van de academische geneeskunde te plaatsen, is alleen in Zwitserland (universiteit Bern) en in Duitsland een begin gemaakt. Naast de academiesering speelt de popularisering een even belangrijke rol, zegt Michaela Glöckler. Er wordt steeds meer werkgelegenheid geschapen voor public relations op het gebied van de AM niet in de laatste plaats ook binnen de medische sectie, waar Heike Sommer sinds het begin van 2009 belast is met de public relations. Wij moeten door engagement en inhoudelijke In het kader van ELIANT stegen 2000 luchtballonnen op vanaf het Goetheanum sommige lukte het over de Alpen te komen. substantie deze ontwikkeling rugdekking geven. Dat gebeurt op drie manieren: aan de ene kant wordt de internationale opleiding van artsen voortgezet nieuw daarbij komen Cuba en Midden-Amerika. Anderzijds wordt er in de opleiding gewerkt aan nieuwe lesmethoden zoals probleem- en dialooggerichte studieconcepten. Daarbij houden de opleiders elkaar ook op de hoogte en spiegelen zich aan elkaar. Zelfontwikkeling als instelling van de studentenleiding is het trefwoord. De jaarvergadering van de antroposofisch-medische beweging 2008 was aan het thema identiteit gewijd. Binnen de medische beweging werken wij eraan de afzonderlijke beroepstakken sterker te profileren. Afgelopen jaar lukte dit binnen het kader van de eerste internationale conferentie voor heileuritmie (documentatie hierover is verkrijgbaar). Dit jaar zijn het de fysiotherapeuten die in het kader van hun vakconferentie aan hun beroepsidentiteit willen werken. Ten derde werken alle antroposofisch-medische beroepsgroepen aan opleidingseisen en specifieke landelijke maatstaven voor wat betreft de opleidingskwaliteit en overheidseisen voor beroepskwalificatie. Intern werkt de medische sectie eraan om de door Rudolf Steiner en Ita Wegman geïnaugureerde medische circulaire na een paar jaar pauze weer op te starten. Daarin zullen gedachten, ervaringen, nieuws en tips wereldwijd worden gecommuniceerd, opdat in het gedifferentieerde landschap van de antroposofisch-medische beweging, de eenheidsimpuls en het gevoel in een samenwerkend geheel te staan, weer meer zorg krijgen. 9

10 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Leven begrijpen, niet verklaren Natuurwetenschappelijke sectie/instituut voor wetenschappelijk onderzoek Johannes Kühl (natuurkundige) leidt sinds 1996 de natuurwetenschappelijke sectie. Zijn wetenschappelijke prioriteit is het water en ook de optiek. Na het betrekken van het gerenoveerde Glashaus namen de medewerkers van de natuurwetenschappelijke sectie en de landbouwsectie de cesuur als aanleiding tot bezinning en heroriëntering op hun werkzaamheden. In colloquia en een clausuur van één week zijn daarbij drie perspectieven ontstaan: de onderzoeksprojecten van de landbouwsectie werden in het instituut voor wetenschappelijk onderzoek geïntegreerd. De ondernemingsgeest van Nikolai Fuchs en de filosofisch-natuurwetenschappelijke inbreng van Johannes Kühl en Johannes Wirz, geven het werk door de wederzijdse aanvulling nieuwe dynamiek en daadkracht. De vraag, die steeds in het centrum van het wetenschappelijke werk stond, naar dat wat het leven uitmaakt, hoe het leven zich ontwikkelt, werd door de studie van verschillende filosofische en natuurwetenschappelijke grensgangers en beoefenaars van fundamenteel onderzoek in de 20e eeuw verdiept en verscherpt. De winst voor het begrip van de natuurwetenschappelijke voordrachten en geschriften van Rudolf Steiner is enorm, omdat tegelijkertijd een beeld van geestverwantschap ontstaat en het bijzondere en de originaliteit van Steiner duidelijk naar voren komt. De voor het eerst gemeenschappelijk georganiseerde zomer-universiteit werd door Johannes Wirz, bioloog van de sectie, de titel meegegeven Het leven begrijpen, niet verklaren grootse woorden, die oproepen tot inzicht vanuit deelname en niet vanuit distantie. Deze weg vereist innerlijke scholing en discipline, en daarom komen de medewerkers wekelijks bij elkaar zowel voor antroposofisch-wetenschappelijk basiswerk alsook voor een uitwisseling over actuele onderzoeksprojecten. In verband met de 200e geboortedag van Charles Darwin, heeft het hogeschoolcollege met de ervaring van dit nieuwe élan besloten in zijn inhoudelijke werk en in gemeenschappelijke bijeenkomsten zich aan te sluiten bij dit thema ook dat is een nieuwe vorm van gemeenschapsvorming aan het Goetheanum Dubbele stroom van de tijd. De embryonale vorm van de aap laat al de schedelvorm zien van de toekomstige hogere soort. Terwijl op die manier in de natuurwetenschappelijke sectie en in de landbouwsectie een klimaat van wetenschappelijke uitwisseling ontstond, spande Johannes Kühl als sectieleider op vijf grote reizen een wijde boog van het sectiewerk: Brazilië, Australië, Finland, Egypte en Japan werden bezocht. Na de renovatie van het Glashaus in de zomer 2007 vroegen sommigen zich af of de vele lichte werk- en vergaderruimtes gezien de zeer beperkte middelen voor onderzoek met leven zouden worden gevuld. Na twee jaar kan deze vraag gelukkig met Ja worden beantwoord. Met 13 onderzoekers volledig of in deeltijd werkend is het Glashaus het centrum van het wetenschappelijke leven aan het Goetheanum. De lange lijst van publicaties in het jaarverslag van het instituut voor wetenschappelijk onderzoek, documenteert de innovatiekracht van de collegiaal werkende gemeenschap. Het slot van het bericht waarin de talrijke onderzoeksprojecten worden voorgelegd, luidt: Wat wij nodig hebben Het goede bericht: 20 stichtingen en ondernemingen hebben in het laatste jaar met CHF geholpen, om de natuurwetenschappelijke en agrarische onderzoeksprojecten te verwezenlijken. De andere kant van deze medaille is: het geringe aandeel niet aan projecten gebonden schenkingen vraagt van de wetenschappers om voortdurend in projecten te denken, en dat beperkt de speelruimte. Daarom hebben wij als doel, het aandeel vrije, niet projectgebonden, middelen te verhogen, om natuurwetenschap en landbouw aan het Goetheanum naast aparte projecten, een verdere impuls te kunnen geven. 10

11 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Het beeld van de mens Pedagogische sectie De natuur houdt ervan zich te verbergen, schrijft Heraklites in een fragment. Om die reden is het niet voldoende om met nauwkeurige observatie op de natuur af te gaan en vanuit het aanschouwen meningen te vormen, maar er is tegelijkertijd een sturende idee nodig. Dat is nergens zo belangrijk als bij de vraag naar de natuur van de mens. De kinderbespreking is voor het kind een hulp, die niet liefdevoller kan zijn. Christof Wiechert Christof Wiechert, pedagoog en medeoprichter van de lerarenopleiding in Nederland, leidt sinds 2000 de pedagogische sectie. De grote tijd van de psychologie van de mens, die met Carl Rogers in Berkeley is begonnen, loopt ten einde. De mens wordt steeds meer als een constructie gezien. Zo beschrijft Christof Wiechert verantwoordelijk voor de pedagogische sectie het mensbeeld van de huidige onderwijswetenschappen. Dat is het resultaat als de mens alleen vanuit zijn materiële condities wordt verklaard. Drijvende kracht daarbij zijn de moderne inzichten uit de neurobiologie. Voor de pedagogie heeft deze kennis over de mens consequenties. Het betekent, zo zegt Wiechert, dat we ons los maken van de overtuiging dat de menselijke ontwikkeling in etappen plaatsvindt. De grenzen van onder- en bovenbouw, van kleuterklas en eerste klas, van puberteit en adolescentie vervagen. Wat door de gehele menskunde van Rudolf Steiner heengaat, wat pedagogen als Piaget, Guardini of Kretschmer als typische ontwikkelingsfasen van de jeugd observeerden, dat dreigt ten offer te vallen aan de ontdekking van de neurologische plasticiteit. Uit de beweeglijkheid van de hersenen wordt constructivisme geconcludeerd. De geweldige inzichten over de vitaliteit van de hersenen hebben weinig zin als daar niet de idee, wat de mens tot mens maakt, bij betrokken wordt. Voor de medewerkers van de pedagogische sectie betekent dit twee dingen: enerzijds gaat het erom de menskundige grondslagen van de vrijeschoolpedagogie bewust en modern te kunnen oppakken. Daartoe komt een onderzoeksgroep regelmatig bij elkaar die werkt aan afzonderlijke voordrachten van de algemene menskunde. De resultaten worden vervolgens toegankelijk gemaakt voor geïnteresseerde pedagogen. Op die manier wordt sinds enige jaren het antroposofische fundament van de vrijescholen voortdurend versterkt. Acrobatische leerlingenopvoering op de wereld lerarenconferentie 2008 aan het Goetheanum. Anderzijds is het belangrijk om kennis te nemen van de ontdekkingen van het moderne hersenonderzoek en de ontdekkingen tegen de achtergrond van een spiritueel mensbeeld te belichten. Zo werden op de grote internationale lerarenconferentie Hoofdgeest wekken Wil versterken Pasen 2008 op vier middagen resultaten van het nieuwe hersen- en slaaponderzoek besproken en belicht tegen de antroposofische achtergrond: bijvoorbeeld het feit dat niets de hersenen zo grondig activeert als musische bezigheden. Dit jaar wijdt de pedagogische sectie zich samen met de medische sectie, in een groots opgezette conferentie voor leerkrachten, aan het slaan van een brug naar het moderne academische onderzoek. De scholingscursussen voor kinderbesprekingen zijn een juweel van de sectie-activiteit. Daarbij gaat het om de techniek en gesprekskunst, zich als college te wijden aan een kind naar zijn wezenskenmerken van lichaam ziel en geest, om als gemeenschap een kennisorgaan te ontwikkelen. Dit engagement zetten wij voort, nu wordt het internationaal, verklaart Christof Wiechert en benadrukt de veelzijdigheid van dit bijzondere instrument van de vrijeschoolpedagogie: Het versterkt de collegiale gemeenschapsvorming, het is nascholing voor de leraren, het brengt ons de hemel dichterbij en is voor de kinderen een hulp, die niet liefdevoller zou kunnen zijn. 11

12 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Zich door Rudolf Steiner scheppend laten inspireren Sectie voor beeldende kunsten Bij of aan de andere kant van de grenzen van zullen en moeten, waar een open veld ligt, staan tegenwoordig vele antroposofische georiënteerde kunstenaars. Nu komt het erop aan of wij onze innerlijke waarnemingskrachten individueel zo levendig kunnen maken, dat wij de inspiraties van Rudolf Steiner voor de beeldende kunsten, die per slot van rekening ook sociaal vormend werken, werkelijk kunnen oppakken en vruchtbaar kunnen maken. Zo omschrijft Mechthild Theilmann, medewerkster van de sectie voor beeldende kunsten, de huidige situatie. De zomerconferentie Kunst in de tegenwoordige tijd vragen van de tijdgeest, waar 70 kunstenaars en in kunst geïnteresseerden samen zijn gekomen, stond ook in het teken daarvan. Schilders als Filip Desmet uit België, die met Hoe meer het lukt antroposofie centraal te stellen, de krachten van de natuur op het machtige penseelstreken de vormen- des te groter is de interesse. Wessling uit Portugal, die zich tel- spoor komt, of de architect Fritz Ursula Gruber kens bij het begin van een ontwerpplan intensief met de sfeer van een terrein vertrouwd maakt, kregen de gelegenheid hun kunstzinnige aanpak te beschrijven. In open gesprekken volgde een discussie over de respectievelijke uitgangspunten van onderzoek. Daarbij was, zo vertelt Ursula Gruber, de stap van tolereren naar goedkeuren van de steeds andere werkwijze gelukt. Aan deze nieuwe collegiale stijl heeft ook Alexander Schaumann, die de conferentiedeelnemers door een expositie van werken leidde, een groot aandeel. Zijn vermogen om andere werkvormen naar waarde te schatten, werkt aanstekelijk. Ursula Gruber studeerde beeldhouwkunst in Salzburg en is sinds 2006 verantwoordelijk voor de sectie beeldende kunsten. De sectie voelt zich, wat de stemming betreft, op het moment bijna als een baby, zei Mechthild Theilmann. We maken ons nieuwe innerlijke werktuigen eigen, en dat gebeurt in kleine stapjes. Daarom gaat het in de kunstzinnige colloquia met Ursula Gruber om de vraag, hoe in het kunstzinnige observeren en scheppen een levendige waarnemende ingang gevonden kan worden tot de binnenkant van de wereld. Over gelijkluidende vragen ging het ook in de conferentie De geestelijke dimensie van de architectuur waar 80 architecten en in architectuur geïnteresseerden samenkwamen. Zo sprak Pieter van de Ree over de innerlijke scholingsweg in de omgang In de meer dan 1000 bewaard gebleven bordtekeningen is veel van Rudolf Steiners kunstzinnige presentie te vinden. met de vormen van het Goetheanum-gebouw en in de context van de moderne architectuur. Luigi Fiumara onderzocht op welke manier de architectuur de ontwikkeling van de individualiteit kan bevorderen. De ontmoeting van beeldhouwers over de ethersoorten ging dit jaar over de warmte. Alle beeldhouwers maakten een vrije vorm over dit thema. Aansluitend volgde er een uitwisseling over wat men werkelijk ziet en beleeft aan de schetsen van andere cursusdeelnemers. Een dergelijk werk vraagt om vertrouwen en wederzijds invoelingsvermogen, een eigenschap die sterker lijkt te worden. Bovendien onderzocht de beeldhouwgroep, waar en hoe op het Goetheanumterrein sculpturen zo kunnen worden opgesteld dat het karakter van het Goetheanum als spiritueel oord meer beleefbaar kan worden. Een hoogtepunt van de activiteit van de sectie was een tentoonstelling over de tijdgeest Michaël. Tweeëndertig kunstenaars hadden gevolg gegeven aan de open uitnodiging: 79 werken van hen werden tentoongesteld. De expositie representeerde een breed, vaak verwarrend spectrum van antroposofisch geïnspireerde kunstuitingen. Bij de volgende poging moet een duidelijke kwalitatieve optiek de expositie meer profiel geven. Mechthild Theilmann: In het kunstwerk gaan geest en stof een nieuwe, bewegelijk-labiele relatie met elkaar aan, waardoor de kijker zich aangesproken, gewekt en soms ook opgeheven kan voelen. In een tijd waarin het scheppende ontvankelijke midden verloren dreigt te gaan, herinnert een werkelijk kunstwerk ons aan wat mens-zijn betekent: Dat ben jij! Dat heeft Rudolf Steiner ons op zijn wijze voorgedaan. 12

13 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Zelf een organisme geworden Landbouwsectie Nikolai Fuchs, landbouwwetenschapper uit Duitsland, leidt sinds 2001 de landbouwsectie aan het Goetheanum. De financiële en economische crisis wordt in onze dagen overtroffen door een veel grotere dramatische uitdaging: de voedseltekorten en de gevolgen van de klimaatverandering. De verwarming van de aarde verstoort de landbouw vooral daar waar ze toch al wankel was, zoals in Centraal- Afrika. De oorlog tussen Arabische nomaden en Afrikaanse boeren in Darfour/Soedan, is de eerste klimaatoorlog aldus de sociaal filosoof Harald Welzer. Hoe zeer hier meer biologisch-dynamische en meer ecologische landbouw van node zijn, toonde het internationale agrarische verslag over het onderzoek naar kennis, wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling in de landbouw (IAASTD) dat in april 2008 verscheen. Daar krijgen ecologische vormen van de landbouw de voorrang boven de gentechniek, in het overwinnen van de wereldwijde honger. De landbouwcursus van Rudolf Steiner is geen bijbel of handboek, maar inspiratiebron Nikolai Fuchs In 2006 maakte de landbouwsectie het thema van de klimaatverandering tot speerpunt van het werk en Nikolai Fuchs nam in 2008 in de discussie van agrarische beroepsverbanden, de verplichting op zich om de mensen gevoelig te maken voor de gevaren van de verleiding van de groene gentechniek. De klimaatverandering en de hongercrisis laten zien hoe weinig het leven en zijn wetten begrepen worden. Ook daarom heeft Nikolai Fuchs van juli tot december een sabbattical genomen om een fundament en methoden te vinden voor het onderzoek naar het fenomeen leven. Daarbij ontdekte hij hoe vruchtbaar het is de idee van filosofen zoals Hans Jonas en leidende kwantumfysici te volgen om leven als potentialiteit en communicatie op te vatten en dat aan den lijve te ervaren. In verband met deze studie staat in farm research een onderzoeksidee vanuit de sectie, waarbij niet het wetenschappelijke instituut, maar het demeterbedrijf zelf de plaats van het onderzoek is. Het onderzoeksproject Waarom dieren houden op demeterboerderijen is op die manier begonnen. Talrijke activiteiten laten zich vanuit de in januari verschenen mededelingen over activiteiten van de sectie schetsen: op het gebied van het onderzoek bijvoorbeeld de studie van dr. Andreas Wolfart, hoe bescherming van het landschap individueel op boerderijen voor overheden begrijpelijk en stimulerend gemaakt kan worden; of de studie van dr. Andreas Werries naar de vraag over hygiëne met als resultaat dat verhoging van de bedrijfsidentiteit, de schade van microben kan indammen. Op het praktische vlak zijn het de talrijke reizen naar agrarische opleidingscentra en boerderijen, zoals die in Engeland door Jody Scheckter, de vroegere Formule-I-wereldkampioen; of de boerderij Marienhöhe uit de begintijd van de biologisch dynamische landbouw. Met de keuze voor het thema Spiritualiteit in de landbouw als jaarthema 2007 en De landbouwcursus hoe leef ik met die inspiratiebron? voor 2008 troffen de kring van vertegenwoordigers en de sectie-medewerkers beide keren een centrale zenuw bij de boerinnen en boeren. Zo kwamen op de jaarconferentie over Rudolf Steiners voordrachtcursus over landbouw meer dan 800 deelnemers. De uitspraak dat de landbouwcursus geen bijbel is noch een handboek, maar een inspiratiebron, vond ingang door de hele conferentie heen en bij de talrijke daaraan werkende studiegroepen in de biologisch-dynamische gemeenschap. Misschien kwam dat door de in de praktijk staande landbouwers die acht bijdragen hebben geleverd bij de acht voordrachten van Rudolf Steiner, of omdat alle werkgroepen zich streng aan het conferentiethema moesten houden, ofwel dat dit jaarthema het thema van 2004 Identiteit en openheid verder bracht in het opbouwen van identiteit. Landbouw als individualiteit opgevat kan het beste haar wezen verwerkelijken, zo zei Rudolf Steiner. Dat is op meer dan duizend plaatsen wereldwijd verwezenlijkt. Met de reeks van jaarlijkse speerpunten voor het werk, dat in 2009 uitmondt in het thema Christelijke ontwikkelingsmotieven voor een toekomstige landbouw, is een nieuwe uitdaging verbonden, om deze raad van Rudolf Steiner in nog sterkere mate werkelijkheid te laten worden. Over de exploitatie van het instituut voor wetenschappelijk onderzoek samen met de natuurwetenschappelijke sectie, zie bladzijde

14 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Ik kom van het Goetheanum! Sectie voor woord, muziek en euritmie Hoe word ik steeds meer mens? Deze vraag werd Margrethe Solstad, leidster van de sectie voor woord, muziek en euritmie, zich gewaar met zoals zij zegt schokkende conformiteit op de meest verschillende plaatsen. Het was haar eerste jaar als sectie-leidster en daarom stond het waarnemen van de wereldwijde initiatieven van euritmie en spraakkunst in het middelpunt. Bezoeken aan plaatsen waar opleidingen zijn voor euritmie, voor heileuritmie en spraakvorming, reizen door Midden-Europa, naar Engeland en de USA, lieten haar dat beeld zien. Hoe bewuster ik me doordring met de geest van de beweging des te vrijer ben ik in de toepassing. Margrethe Solstad Margrethe Solstad richtte de Noorse euritmieopleiding op en gaf daar vele jaren leiding aan, was secretarisgeneraal van Noorwegen en heeft sinds 2007 de verantwoordelijkheid voor de sectie voor woord, muziek en euritmie. Het hoort bij de studie van antroposofie dat de huidige vervreemding als kenmerk van onze tijd zich nog markanter aan ons voordoet. Antroposofie wordt tot brandglas. Rudolf Steiner heeft met de verrassende uitspraak onder woorden gebracht, dat men ziek zal worden wanneer men begint zich met antroposofie bezig te houden. Dat betekent voor de euritmie, zegt Margrethe Solstad, dat het gevaar dreigt dat je je kunt verliezen aan de omgeving. Je overgeven aan de bewegingsstroom, de vitaliteit en wijsheid daarvan, wordt alleen dan openbaring van de euritmie, als het lukt, het innerlijke houvast te versterken. Je werkt dagelijks in een veld waar je in een andere realiteit wordt gebracht heb je de basis om dat aan te kunnen? Zo beschrijft Margrethe Solstad de euritmie-vraag naar het innerlijke midden. Deze vraag doet zich tegenwoordig bijzonder dramatisch voor omdat het bewustzijn voor innerlijke beweging groeit. Waarnemingsvermogens die boven het fysieke uitgaan, nemen toe, ook bij kinderen, zoals ze in lekencursussen observeerde. Maar om deze innerlijke bewegelijkheid bewust te kunnen vasthouden dat is een volgende stap, en daarvoor is het belangrijk beweging en gebaren menskundig te begrijpen. Bij het onderdeel muziek stond voor Michael Kurtz continuïteit in het middelpunt: bij de jaarlijkse werkontmoeting van componisten ging het om het christelijke in de compositie. Onder de instrumenten was er vooral aandacht voor de lier en haar mogelijkheden voor euritmie. Symfonie / Euritmie 2008: Felix Mendelssohn-Bartholdy, Symfonie nr. 3 de Schotse symfonie. De spraakvorming is in een moeilijke situatie. De vernieuwing van de grondslagen heeft hier geen gelijke tred gehouden met wat in de euritmie al is verwerkelijkt. Niettemin zijn de cursussen op de toneelscholen in Berlijn en Stuttgart door Jobst Langhans en het echtpaar Schlösser vol bezet en zijn waar aan het Goetheanum de scholen voor spraakvorming werden gesloten nieuwe initiatieven ontstaan die reeds dit jaar hun opleiding willen starten. Tegenwoordig heeft nog maar een derde van de vrijescholen spraaktherapie als onderdeel van het leerplan, zodat er slechts beperkt van een beroepsterrein kan worden gesproken. Des te verheugender was de opkomst bij de conferentie voor spraakvormers in de herfst 2008, waaraan 130 kunstenaressen en kunstenaars deelnamen. In de komende zomer zullen spraak en euritmie elkaar de hand reiken, wanneer in een conferentie voor euritmie, de relatie tussen deze beide kunsten centraal zal staan. Aansluitend volgt een euritmiefeest, georganiseerd door de Goetheanum-Bühne: vier euritmie ensembles laten in een week grote symfonische werken zien. Margrethe Solstad straalt als ze over haar werk bericht. Als haar wordt gevraagd wat voor haar het allerbelangrijkste is, antwoordt ze: Elkaar bij het werk in levenden lijve ontmoeten, dat is het belangrijkste, juist voor ons medewerkenden van de sectie. Ik roep dan ook graag op mijn reizen de medewerkers in die plaatsen, toe: ik kom van het Goetheanum! 14

15 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap De wording van de taal Sectie letteren en cultuurwetenschappen Martina Maria Sam heeft sinds 2000 de sectie letteren en cultuurwetenschappen onder haar hoede. Haar studies over de taal van Rudolf Steiner vonden in 2004 hun neerslag in het boek Im Ringen um eine neue Sprache. (In het Nederlands vertaald: De woordkunst van Rudolf Steiner.) In het leven van alledag gaan wij er naïef van uit dat taal een neutraal medium is met behulp waarvan wij mededelingen doen; dat de taal ons een vorm biedt waarin wij een inhoud verpakken. Maar zoals in de linguïstiek en de literatuurwetenschap van de 20e eeuw duidelijk werd, is de taal naar haar wezen erop toegesneden dat vorm en inhoud een eenheid vormen: haar vormelementen (klank, ritmen, enz.) vertonen achter een abstracte betekenis inhoudelijke kwaliteiten, die nauw verbonden zijn met dat waarover ze iets zeggen. Taal is niet alleen een medium, dat informatie transporteert, maar taal heeft een eigen leven, is wezenlijk. De wording van de taal is ten nauwste verbonden met de geestelijke evolutie van de mensheid: onze verhouding tot haar (en daardoor ook haarzelf) heeft zich door de tijden heen veranderd. Door deze verandering is te begrijpen waarom wij nu in de boven gekenschetste betekenis ten opzichte van de taal staan. Hoe verder wij teruggaan in de geschiedenis, des te meer was taal als wezen beleefbaar dat tot in het voelen en willen van de mensen doorwerkte. En zo komen we tenslotte tot aan het scheppende Woord, dat in het oerbegin was, zoals het in de proloog van het Johannesevangelie staat. Tegenwoordig hebben wij in het alledaagse gebruik van de taal als informatiedrager geen beleving meer van iets wezenlijks. Want opdat de mens ook in deze sfeer vrijheid kon verwerven, moest hij voor een bepaalde tijd taal vooral beleven in het denken, als begripstaal. Maar nu gaat het erom vanuit deze verworven vrijheid weer te komen in de sferen die we verlaten hebben om weer een verhouding te krijgen tot de taal, die in de dichtkunst altijd behouden is gebleven. In plaats van de taal in gedefinieerde begrippen in te snoeren, moet de taal weer gaan ademen want alleen daardoor kan het wezenlijke van ziel en geest beleefbaar worden. Een eenvoudig middel daarvoor is de oorspronkelijke plasticiteit van de woorden bloot te leggen: be-grijpen wijst op een tastbelevenis, in het her-inneren laten wij een indruk in ons weer opstaan. Het ont-dekken van de beeldgestes verwijdt het begrip van het woord, verbindt het met ons gevoel en haalt het zo uit al te abstracte begripsniveaus terug. Op deze manier de taal beschouwen, verzorgen en vruchtbaar maken, is een basisverlangen van de sectie letteren en cultuurwetenschappen. In dit jaar vond het werk haar neerslag o.a. in een conferentie voor vertalers met de titel Het esoterische in de taal pogingen en eerste kiemen. Hoe kunnen we voor de fijne nuances van een taal juist als daar geestelijke dingen mee worden uitgedrukt in andere talen overeenkomstige vormen vinden? De cultuurconferenties hadden in 2009 de focus op het Perzische tijdperk gericht de impulsen van Zarathoestra en Mani en de verandering van het bewustzijn en de bebouwing van Egypte tot de nieuwe tijd. De jaarlijkse bijeenkomst met Pinksteren Het psychische samen met de zintuigwaarneming leren ontvangen over het etherische schouwen en de Christusverhouding tot de natuur, vindt deze keer in samenwerking met de School of Nature plaats. Voor het eerst wordt er dit jaar aan het Goetheanum een conferentie over leven en werk van Owen Barfield gehouden. Een overzicht van alle conferenties en initiatieven is te vinden in het evenementenprogramma van de sectie. De halfjaarlijks verschijnende circulaire bundelt zowel verdiepende bijdragen op de verschillende vakgebieden als berichten over afzonderlijke evenementen. 15

16 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Zonder kunst gaat het niet Sectie voor sociale wetenschappen Paul Mackay heeft de Triodosbank (NL) geleid voordat hij in 1996 tot het bestuur aan het Goetheanum toetrad. Met steun van Ulrich Rösch leidt hij ook de sectie voor sociale wetenschappen. De wereld verliest haar omhullingen zo beschreef Leena Westergrén, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Finland bij een bezoek aan het Goetheanum de actuele situatie van de vereniging. Ze bedoelde daarmee dat financiële crisis, klimaatverandering, maar ook de gebeurtenissen op het individueel sociale gebied, in gezin en beroepsleven steeds meer het wezenlijke zichtbaar laten worden. De financiële crisis liet zien dat geld niet kan werken, door de klimaatverandering wordt de focus gericht op de economische onrechtvaardigheid, want de gevolgen treffen in de eerste plaats de landen met een ontwikkelingsachterstand. Paul Mackay, leider van de sectie en bankspecialist: De financiële crash van de banken is voor de werknemers en vele anderen die bijvoorbeeld op ouderdomsvoorzieningen zijn aangewezen, een catastrofe, maar voor het mondiale bewustzijn is het belangrijk, omdat wij als samenleving collectief uit de illusie worden gewekt, dat meer geld een werkelijke winst zou betekenen. De stap van sociaal idee naar haar vruchtbare verwezenlijking stond in het afgelopen werkjaar bij de sectie centraal. Paul Mackay gaf in anderhalve dag voor de studenten van de economische faculteit aan de Alanus-universiteit en aan algemeen belangstellenden een overzicht van Rudolf Steiners nationaal-economische cursus. Dit basiswerk voor de economie werd door antroposofen zeer verschillend geïnterpreteerd: Deze intellectuele strijd over de interpretaties behoort tot het verleden, want dat brengt ons niet verder. Wat ons verder brengt is de dialoog over de kracht van het verwezenlijken van sociale ideeën. Ulrich Rösch gaf daarbij een enthousiasmerende omschrijving van de methodische vragen. Interessant was dat er met Wilfried Reindl en Hermann Pohlmann twee kunstenaars waren die de impuls gaven om de beide belangrijkste buiten- Europese sociale projecten vanuit antroposofische geest, aan het Goetheanum uit te nodigen. Zo vonden in het voorjaar 2008 de conferentie Sekem Een sociale kunst en in de herfst Sociaal beeldhouwwerk Monte Azul plaats. Zowel Sekem het ten noorden van Cairo gelegen cultureel- en economisch initiatief als Monte Azul het ontwikkelingshulp project in de Favelas van Saõ Paulo tonen dat verwerkelijking van sociale ideeën met grote toekomstmogelijkheden altijd een kunstzinnig proces zou moeten zijn, als we de vrijheid en initiatiefkracht van de enkeling beogen. Zo ging het er op de conferenties om, zoals het in het boek van de grondlegster van Monte Azul, Ute Craemer, staat de gemeenschappelijke weg te vinden uit de gegeven omstandigheden van armoede naar de zelfbeschikking van het wakkere ik. Gerald Häfner, een van de inleiders op de conferentie Monte Azul. Het ging Paul Mackay en Ulrich Rösch er in de eerste plaats om de bijzondere door het lot gewilde omgeving van de beide initiatiefnemers Ute Craemer en Ibrahim Abouleish te begrijpen. Want of het nu om Rudolf Steiner, Ute Craemer of Ibrahim Abouleish gaat: ideeën van de enkeling zijn altijd aangewezen op de steun van de omgeving, die dikwijls meer dan de initiatiefnemers zelf over het door het lot bepaalde bijzondere en de bovenzinnelijke dimensie van grote ideeën kan vertellen. Hoogtepunt van het sectiewerk was in het afgelopen jaar het samenkomen van meer dan 300 mensen in Praag: De ziel van Europa aan de drempel van een nieuwe samenleving. Met de oude getuigen uit die tijd waartoe ook Anezka Janatova en Ulrich Rösch behoren, ontstond precies 40 jaar na de Praagse lente weer het beeld van een samenleving met menselijk gezicht. 16

17 Goetheanum Wat aan het begin staat Het antroposofische werk aan het Goetheanum, kort belicht Ondanks de financiële crisis en de gespannen politieke situatie word ik gewaar dat er een nieuwe tijd is aangebroken, schreef Carina Schmid, leidster van de Goetheanum Eurythmie-Bühne. Inderdaad is er in 2008 aan het Goetheanum van alles in gang gezet. Met een gestructureerd basis- en vervolg-studiejaar in het Duits en in het Engels, met een jaarcursus Innerlijk leven en meditatie' begint een gevarieerd aanbod aan opleiding en bijscholing in antroposofie in het kader van de algemene antroposofische sectie werkelijkheid te worden. De meditatiecursus en weekendevenementen met eenzelfde thematiek waren snel volgeboekt. Deze worden vanaf de herfst 2009 voortgezet onder de titel: Grondslagen van de antroposofie en Innerlijke cultuur en meditatie. Aan deze leergang is een bijzonder onderzoeksinitiatief gekoppeld. Een groep van twaalf antroposofen uit Zweden, Denemarken, de USA, Oostenrijk, Nederland, Duitsland en van het Goetheanum komen een paar keer per jaar bijeen om het antroposofische werk met oefeningen en meditaties te verdiepen en van elkaar te leren. Het Goetheanum Meditation Initiative Worldwide heeft tot doel spirituele praktijkervaring als centrale competentie van de antroposofie beter zichtbaar te maken en mensen die op dit gebied docerend werkzaam zijn met elkaar in contact te brengen. In 2008 heeft de Goetheanum-Bühne de eigen vorm voor de nieuwe enscenering van de mysteriedrama s gevonden; Kerstmis werd gevierd met De poort van de inwijding en Pasen 2009 met de première van De beproeving van de ziel. De regisseurs Gioia Falk en Christian Peter willen graag door lichteffecten en het spaarzame gebruik van coulissen de grensoverschrijdingen van fysieke naar innerlijk geestelijke ruimten beleefbaar maken. Bovendien begon bij de Bühne een tweejarige opleiding voor podiumeuritmisten, opdat vanuit enthousiasme bekwaamheid groeit, beschreef Elsemarie ten Brink de motivatie. Het Hogeschool-college aan het Goetheanum. Op initiatief van geëngageerde moeders rond Franziska van Nell kreeg de gezinscultuur-conferentie in de herfst 2008 nieuw leven. Het onversaagde spirituele realisme, zoals een deelneemster het schetste, was er vermoedelijk de oorzaak van dat een derde van de deelnemers mensen waren die voor het eerst de weg naar het Goetheanum hadden gevonden. Met de cultuurdag Soefisme De binnenkant van de Islam werd een samenwerking met de Festival Culturescapes Basel mogelijk gemaakt. De organisator Jurriaan Cooiman plaatst elk jaar het muziek- en dansleven van een Oosters land centraal. Met de antroposofische Islamkenners Christine Gruwez en Joachim Daniel en de bekende deskundige in de islamitische wereld voor soefisme, Mahmud Kilic, lukte het op hoog niveau een brug te slaan tussen de religies. Met een tweemaal per jaar verschijnend evenementenblad, waarin conferenties en studie-aanbod worden gepresenteerd, moet de weg naar het Goetheanum makkelijker worden gemaakt. Vooral mensen moeten met hun initiatieven en competenties de brug slaan en daarom komen de organisatoren en voordrachtskunstenaars in interviews aan het woord. Eerste interdisciplinair bedrijfsforum zo luidde een ander nieuw begin. Op initiatief van Christine Blanke kwamen 80 verantwoordelijken uit bedrijfsleven en cultuur samen over de kwestie Warmte in het bedrijfsleven. In 2009 vindt met Vaart in het bedrijfsleven het tweede forum plaats. En ook over de kwestie duurzaamheid: Alexandra Traun organiseerde in 2008 met kunstenaars en onderzoekers naar duurzaamheid, een eerste colloquium en dit jaar volgt een tweede colloquium onder de titel Het boze tot staan brengen. Opdat veel nieuws kan beginnen, moeten sommige zaken tot een einde komen. Het schitterendste einde was de derde en voorlopig laatste Symfonietournee van de Goetheanum Eurythmie-Bühne met het Else-Klink-Ensemble Stuttgart. 17

18 Algemene Antroposofische Vereniging Jaarverslag 2008 en toelichting op de begroting 2009 van de Algemene Antroposofische Vereniging balans De huidige economische crisis laat het Goetheanum niet onberoerd. Daarom is een zorgvuldige planning van onze activiteiten belangrijk. Tegelijkertijd is er tegenwoordig vraag naar het aanbieden van een spiritueel perspectief. Juist daarom zijn wij voor de ideële en materiële ondersteuning door vrienden en leden bijzonder dankbaar. Resultatenrekening 2008 Het financiële jaar hebben wij afgesloten met een klein verlies van CHF op een totale begroting van CHF. Bijna alle onderdelen konden binnen hun begroting blijven, met uitzondering van het theater, waar de begrote uitgaven met rond 1,1 miljoen werden overschreden. Dit is toe te schrijven aan de nieuwe enscenering van de mysteriedrama s en de renovaties van het podium en de installaties. alle bedragen in 1000 CHF activa passiva activa passiva kas, bank, giro 634 3'048 vorderingen 854 1'918 vooruitbetaalde kosten vlottende activa 2'273 5'196 verplichtingen 1'672 1'382 reserveringen overlopende posten kort vreemd vermogen 2'970 2'558 effecten, onder voorwaarde beschikbare tegoeden 1), leningen 5'096 4'544 deelnemingen 2) 3'738 3'738 financiële activa 8'834 8'282 onroerende goederen 3) 5'875 6'046 Goetheanumgebouw 2'344 3'736 vaste activa 8'219 9'782 leningen en hypotheken 4) 5'201 7'418 rente voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht 5) 7'995 8'140 langlopend vreemd vermogen 13'593 16'052 fondsen 6) 2'151 3'960 eigen vermogen batig saldo saldo tekort totaal 19'326 19'326 23'260 23'260 1) Betreft voorwaardelijke tegoeden, die teruggevorderd kunnen worden. Deze zijn opgevoerd als uitgaven bij de passiva; bij 'voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht'. 2) Deelneming WELEDA AG en minderheidsdeelname Vital Restaurant AG. 3) Dit betreft huizen/appartementen voor personeel. 4) Rente op leningen aan personen/instellingen en hypotheken bij banken. 5) Dit betreft voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht. Dit komt echter zelden voor. 6) Dit betreft interne geoormerkte fondsen (voorzieningen) voor activiteiten (projecten) van de Hogeschool. De personeelskosten daalden in 2008 van 12,7 miljoen CHF naar 12,4 miljoen CHF, die daarmee iets minder dan 50% van de uitgaven uitmaken. (Bij de meeste NGO s ligt dit bij 75%). De kosten voor opvoeringen, inclusief het eerste mysteriedrama, lagen rond 1,1 miljoen CHF hoger dan verleden jaar. In totaliteit namen de nettokosten van 10,3 miljoen CHF voor de AAG met slechts rond 217 duizend CHF. toe. Dat was mogelijk door een aantal besparingen te realiseren. Ondanks de omvangrijke afschrijvingen op het Glashaus en de grote zaal, lagen afschrijvingen op investeringen 1,3 miljoen CHF onder het niveau van Gelukkig konden bijna alle landen hun aandeel aan ledenbijdrage opbrengen. Desalniettemin daalden de inkomsten met 256 duizend CHF. De opbrengsten uit eigen activiteiten stegen met 12,3 miljoen CHF. Daarin zijn ook schenkingen zoals die voor de mysteriedrama s meegerekend. Het totaal van de geoormerkte schenkingen is een kleine 1 miljoen CHF hoger dan in het afgelopen jaar een belangrijk teken voor de generositeit van de leden en vrienden, ook al bleven de vrije schenkingen en legaten met 281 duizend CHF onder de begroting. In 2008 verkochten wij aan twee antroposofische stichtingen onroerend goed in Arlesheim. De opbrengst van 3 miljoen CHF diende zowel om de uitgaven van het theater te dekken als om leningen terug te betalen. Over een onroerend goed, waarvan de overdracht al langer was toegezegd, kan nu vrijelijk worden beschikt was een moeilijk jaar voor het Goetheanum. Extra kosten (theater: 1,1 miljoen CHF), minder bijdragen van instellingen en leden dan verwacht (676 duizend CHF), minder legaten (770 duizend CHF) en de aflossing van leningen (1,9 miljoen CHF) en hypotheken (330 duizend CHF) in totaal samen ca. 4,8 miljoen CHF, deden de reserves slinken en zorgden voor een krappe liquiditeit. Balans per 31 december 2008 Om aan betalingsverplichtingen te kunnen voldoen werden beleggingen verkocht en liquide gemaakt. Door mutaties in het vreemd vermogen en financiële activiva nam het balanstotaal met 3,9 miljoen CHF af tot 19,3 miljoen CHF. Bovendien 18

19 werden fondsen voor de afschrijving op het Glashaus en de grote zaal opgeheven evenals de reservering voor verliesdekking van secties. De afname van de liquide middelen vergeleken met het vorige jaar met 2,4 miljoen CHF is hoofdzakelijk terug te voeren op het feit dat door de krappe liquiditeitssituatie verschillende activaposten werden gewisseld, respectievelijk voor de betaling van de lopende onkosten moesten worden gebruikt. De vorderingen lagen rond 1,1 miljoen CHF lager dan het vorige jaar, en de vooruitbetaalde kosten liggen rond de 550 duizend CHF hoger. De verhoging van de beleggingen is alleen op de hierboven genoemde mutaties terug te voeren. De deelname in Vital (150 duizend CHF) werd op 1 CHF afgeschreven. Wij hebben t.b.v. de liquiditeitspositie zowel effecten als de onroerende goederen verkocht. De vaste activa verminderden met 8,2 miljoen CHF (afschrijvingen Glashaus 911 duizend CHF, grote zaal 480 duizend CHF en afschrijving op woningen 171 duizend CHF). resultatenrekening Alle bedragen in 1000 CHF uitgaven personeelskosten 12'405 12'742 beheer en administratie reis- en vautokosten informatie en publiciteit evenementen 1) 5'015 3'933 materiaal- en productiekosten ouderhoud gebouwen, terrein, meubilair energie en schoonmaakkosten heffingen en belastingen schadeverzekering en advieskosten afschrijving en herwaardering 2) dotaties aan fondsen en voorzieningen rente en andere kosten 3) 1'445 4'611 kosten personeelswoningen 1'188 1'083 overige uitgaven 186 1'152 investeringen en afschrijving gebouw 4) 1'437 2'765 batig saldo totaal 26'977 32'714 inkomsten bijdragen leden 4'500 4'757 bijdragen instellingen 1'990 2'409 conferenties/cursussen/evenementen 1'783 1'279 publicaties/brochures opvoeringen rondleidingen en tentoonstellingen diverse diensten 1'352 1'322 weekblad 'Das Goetheanum' 1'415 1'483 studie- en lesgelden geoormerkte schenkingen 4'251 3'298 giften 1'460 1'567 legaten vrijval fondsen en leningen 2'107 2'571 rente en overige opbrengsten 1'028 10'399 personeelswoningen 5) 4'646 1'898 diversen saldo tekort Total 26'977 32'714 1) Mysteriedrama's en conferenties. 2) Afschrijving beleggingsvermogen en vlottend kapitaal. 3) Rente, effectenverlies, koersverlies, interne uitgaven. 4) Vooral afschrijving grote zaal en Glashaus. 5) Verkoop onroerende goederen, opbrengst 3 milj. CHF. De korte termijn verplichtingen stegen met 3 miljoen CHF, terwijl de lange termijnverplichtingen met 2,5 miljoen naar 13,59 miljoen CHF daalden, inclusief hypotheken, leningen en schenkingen. Van de leningen werd 1,9 miljoen terugbetaald. De belangrijke stap om de lange termijn verplichtingen af te bouwen, ging ten koste van de liquiditeit. Bijna 150 duizend CHF aan schenkingen met recht van terugvordering konden in definitieve schenkingen worden omgezet. Wij hebben bovendien interne fondsen (ook voor afschrijvingen) aangesproken met een bedrag van 1,8 miljoen CHF. Het balanstotaal verminderde daardoor met rond 3,9 miljoen CHF. Begroting 2009 en toekomst Het bestuur aan het Goetheanum verwacht voor 2009 een niet minder moeilijk financiële situatie. Daarom gaat het erom alle uitgaven zorgvuldig te overwegen en de kosten verder te laten dalen. Daarnaast zullen pogingen in het werk worden gesteld om de inkomstenkant te verbeteren. Hoewel het werk toeneem wordt er geen extra personeel aangenomen, behalve voor de mysteriedrama s. Integendeel: door meer flexibele samenwerking lukte het om in de administratie te besparen. Het bestuur stond wel een algemene compensatie voor prijsstijgingen toe van 1% van het inkomen. De begroting van administratie en beheer van de vereniging is onveranderd, respectievelijk licht gedaald evenals voor wat betreft het beheer van het gebouw. Hetzelfde geldt voor het theater met uitzondering van de mysteriedrama s, op welk onderdeel de honoraria van euritmisten en toneelspelers worden geboekt. De mysteriedrama s zijn de kernopgave van het Goetheanumtheater. De netto kosten voor de enscenering van de mysteriedrama s zijn 2,2 miljoen CHF. Dit bedrag stelt bijzondere eisen aan de fundraising aan het Goetheanum. Om met de productie van de drama s door te kunnen gaan, moet dit bedrag tot de zomer 2009 geschonken of toegezegd zijn. Een groot deel hiervan is zeker gesteld. Niettemin is nog rond 1 miljoen CHF nodig. De nog niet gegarandeerde middelen zijn onder buitengewone kosten begroot. Het gaat er nu om alles te doen opdat per 2010 alle vier drama s kunnen worden opgevoerd. De geschatte inkomsten uit legaten hebben wij van 1,5 miljoen naar 700 duizend CHF gereduceerd. Daarmee is een moeilijke maar noodzakelijke stap gezet. Dit verlies aan geschatte inkomsten laat zich slechts moeilijk door bezuinigingen compenseren. Door een paar kostenreducties in de verenigingsactiviteiten en besparingen in het beheer van het gebouw en in de secties kon dit 19

20 Resultaat begroting begroting 2009 Alle bedragen in 1000 CHF resultaten 2008 begroting 2007 begroting 2008 A. bedrijfskosten uitgaven inkomst Inkomst inkomst resultaat uitgaven resultaat uitgaven en en en resultaat AAG bestuur en secretariaat 1' '486 1' '506 1'431-1'431 publiciteit documentatie conferenties AAG afdeling financiën personeelsafdeling automatisering weekblad Das Goetheanum 1'444 1' '375 1' '349 1'350 1 onroerende goederen 1'220 4'679 3'459 1'175 1' ' giften 28 2'234 2'206 2'300 2'300 2'300 2'300 instituutsbijdragen 1'837 1'837 2'300 2'300 2'300 2'300 ledenbijdragen 24 4'500 4'476 4'540 4'540 4'675 4'675 legaten '500 1' overige inkomsten 0 1'592 1' '322 2'322 overige uitgaven totaal AAG 7'890 18'215 10'325 6'418 14'415 7'998 6'213 15'638 9'425 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen algemene sectie (incl. studie en bijscholing) pedagogische sectie '073 1' natuurwetenschappelijke sectie 1' landbouwsectie mathematisch-astronomische sectie medische sectie 1'960 1' '950 1' '570 1' sectie voor sociale wetenschappen sectie letteren en cultuurwetenschap sectie voor woord, muziek en euritmie sectie voor beeldende kunsten jongerensectie totaal hogeschool 7'137 5'398-1'739 6'675 4'910-1'765 5'967 4'150-1'817 Goetheanum Goetheanum-theater 5'758 1'892-3'866 4'536 1'746-2'790 5'332 1'424-3'908 (incl. mysteriedrama's 2009) 2' '204 congressen en evenementen 1' '138 1' '069 1' '225 Goetheanumgebouw 3' '432 3' '491 3' '475 totaal Goetheanum 10'491 3'054-7'437 9'147 2'797-6'350 10'051 2'443-7'608 totale kosten bedrijfsvoering 25'518 26'667 1'149 22'240 22' '231 22'231 0 investeringen incl. afschrijving 1' ' samenvatting kosten bedrijfsvoering 25'518 26'667 1'149 22'240 22' '231 22'231 0 investeringen incl. afschrijving 1' ' totaal generaal 26'977 26' '590 22' '855 22'855 0 Cornelius Pietzner is sinds 2002 penningmeester van de Algemene Antroposofische Vereniging. enigszins worden opgevangen. De begrote ledenbijdragen zijn met 135 duizend CHF verhoogd. Met deze maatregelen presenteert het bestuur een evenwichtige begroting voor het jaar 2009 van met een totaal van CHF. Dit is 265 duizend CHF hoger dan de begroting van het afgelopen jaar. De vraag blijft in welke mate de economische crisis in de wereld een schaduw op het Goetheanum zal werpen. Het is daarom mogelijk dat wij in het jaar 2009 een grotere inspanning moeten leveren of maatregelen moeten treffen om de kosten verder te verminderen. Wat in deze moeilijke situatie vertrouwen geeft, is dat de opgaven en doelstellingen niets aan duidelijkheid hebben ingeboet. En bij deze opgave, dat antroposofie gezien kan worden als moderne vorm van spiritueel leven, horen de mysteriedrama's in het middelpunt te staan. Zo hopen wij dat voldoende leden en vrienden van het Goetheanum zich bij deze opgave zullen aansluiten. Daarnaast staan wij voor een renovatie van het Goetheanumgebouw die allang had moeten plaatsvinden. De verweerde dakleien moeten dringend worden vervangen. Het terras rondom het Goetheanum moet een nieuwe weerbestendige, waterdichte vloer krijgen om de lekkages te verhelpen. Tenslotte zouden wij ook graag de betonrot in de wanden laten repareren. Alle drie saneringsprojecten met een kostenraming van 3,7 miljoen CHF hangen met elkaar samen, zodat het gunstiger is deze werkzaamheden tegelijk uit te voeren. Dit voornemen, dat tot nu toe niet in de begroting werd opgenomen, en waarvan het behoud van het Goetheanumgebouw op de langere termijn afhangt, zal in de komende jaren alleen uitgevoerd kunnen worden met extra ondersteuning door vele vrienden en partners van de Antroposofische Vereniging en het Goetheanum. Cornelius Pietzner, penningmeester Verschillen in de optellingen zijn ontstaan door afrondingen. 20