Ontkerkelijking en vrijzinnigheid in Nederland

Transcriptie

1 Ontkerkelijking en vrijzinnigheid in Nederland Waarom progressieve en vrijzinnige kerken hun leden verliezen en orthodoxe kerken niet Maarten Nooteboom Onderzoeksseminar III J. Koch

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Blz. 1 Inleiding en verantwoording Blz. 2 I. Wat is het verschil tussen de orthodoxie en de vrijzinnigheid? Blz Het Nederlandse kerklandschap Blz Predikanten en vrijzinnigheid Blz. 10 II. Wat voor beeld geven de cijfers van de afgelopen 50 jaar? Blz De Rooms-Katholieke kerk Blz De protestantste kerken Blz. 15 III. Wat zeggen de nationale en internationale theorieën? Blz Kelley en Iannaccone Blz De gok van Pascal Blz Ontzuiling in Nederland Blz. 26 IV. Heeft de vrijzinnigheid toekomst in Nederland? Blz Vrijzinnige predikanten over de toekomst Blz Leidt vrijzinnigheid tot secularisatie? Blz. 29 Beantwoording hoofdvraag en discussie Blz. 31 Literatuurlijst Blz. 33 1

3 Inleiding en verantwoording Vrijzinnige vormen van het protestantisme bestaan in Nederland al heel lang, maar kwamen pas echt op in de negentiende eeuw. Waar in 1850 nog vrijwel iedereen lid was van een kerk, begon aan het begin van de twintigste eeuw de ontkerkelijking toe te slaan. Hoewel dit proces over de gehele breedte van christelijk Nederland plaatsvond, kwam de klap nergens zo hard aan als in de vrijzinnige kerken. De vrijzinnigheid heeft geen kinderen, is dan ook een veelgehoorde uitspraak in orthodox christelijk Nederland. 1 Een definitie van vrijzinnig christendom is niet zo eenvoudig te geven. Orthodoxe vormen laten zich vangen in traditionele dogma s als de zondeval, hemel en hel, de lichamelijke opstanding van Jezus en het bestaan van de duivel. Het problematische bij vrijzinnigen is dat er een grote variëteit aan geloofsovertuigingen bestaat. Sommigen zullen zeggen dat Jezus opstanding puur symbolisch moet worden gezien, anderen geloven in een letterlijke opstanding. Een centrale dogmatiek bestaat niet, wat voor veel onduidelijkheid kan zorgen. Filosoof en religiecriticus Paul Cliteur irriteerde zich in 1997 dan ook aan het feit dat veel vrijzinnigen zich niet meer konden vinden in vragen als Bestaat er een hel? of Gelooft u in een persoonlijke God? 2 Het valt mensen moeilijk te verwijten dat hun geloofsovertuigingen misschien wat minder uitgesproken zijn dan vroeger, maar het is wel praktisch om een goed onderscheid te maken tussen orthodoxie en vrijzinnigheid. Er zijn in Nederland verschillende kerkgenootschappen die zichzelf vrijzinnig noemen. Zo zijn er bijvoorbeeld de Remonstrantse Broederschap, de Vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB, de Algemene Doopsgezinde Sociëteit en Het Apostolisch Genootschap. 3 Mijn onderzoek draait echter niet alleen om deze van oudsher vrijzinnige kerken, maar ook om de kerken die de afgelopen 50 jaar steeds progressiever zijn geworden. Daarom zal in het eerste hoofdstuk de geschiedenis van het kerklandschap in Nederland aan de orde komen en een duidelijke definitie van het begrip vrijzinnigheid worden gegeven. Ook zal ik de bekendste Nederlandse kerken indelen van vrijzinnig tot orthodox om zo meer duidelijkheid te scheppen. 1 R. van den Berg, Geloof: Jarenzestiggeloof met dito gevolgen, Nederlands Dagblad, 27 april P. Cliteur, God houdt niet van vrijzinnigheid: Verzamelde columns en krantenartikelen (Amsterdam 2004) E.J. Tillema, Dé vrijzinnigheid (Uitgave Bureau Deus 2013) 7. 2

4 In het tweede hoofdstuk zullen een aantal van deze kerken worden geanalyseerd op basis van cijfermatig materiaal. Hierbij komen zowel de vrijzinnige als de orthodoxe kerken uitgebreid aan bod. Van sommige kerken is meer informatie beschikbaar dan van andere, maar het is goed mogelijk om uit de beschikbare cijfers conclusies te trekken. Waar de eerste twee deelvragen vooral beschrijvend zijn, zijn de laatste twee juist analytisch. Hier komt dan ook de kern van het onderzoek aan bod. Wat zijn de verschillende theses die er door de jaren heen zijn opgeworpen om de ontwikkelingen van de vrijzinnige en progressieve kerken te verklaren? Ik zal de verschillende opvattingen langsgaan en ze ook in de praktijk toepassen. In het slothoofdstuk werp ik een blik op de toekomst van de vrijzinnigheid. Hoe denken vrijzinnigen zelf over de toekomst van hun kerk? Tot slot komt ook het debat over ontkerkelijking en secularisatie nog kort ter sprake. Deze vier deelvragen geven samen een antwoord op de hoofdvraag. De hoofdvraag luidt: Wat verklaart de snelle ontkerkelijking van progressieve en vrijzinnige kerken in Nederland? De periode die ik onderzoek is vanaf ongeveer Vanaf dat jaar begon het CBS met enquêtes onder de Nederlandse bevolking, van eerdere periodes zijn veel minder gegevens beschikbaar. De tabellen en schema s die ik gebruik zijn grotendeels afkomstig uit andere rapporten, wel heb ik enkele tabellen aangepast. Niet van elke periode zijn cijfers beschikbaar en het komt regelmatig voor dat gegevens van de gebruikte rapporten van elkaar verschillen. Over het algemeen zijn deze verschillen echter klein genoeg om er toch conclusies uit te kunnen trekken. Voor ik aan de scriptie begon werd mij afgeraden om de Rooms-Katholieke kerk in mijn onderzoek te betrekken, omdat deze geen georganiseerde vrijzinnigheid kent. Toch heb ik er voor gekozen om ook de Rooms-Katholieke kerk vrij uitgebreid te behandelen, omdat deze in Nederland een cruciale rol speelde in het ontkerkelijkingsproces. 3

5 Wat is het verschil tussen de orthodoxie en de vrijzinnigheid? Al in 1915 vergeleek de vrijzinnige predikant Van Mourik Broekman de orthodoxe en moderne geloofsprediking met elkaar. De definities die hij gaf zijn exact 100 jaar later nog steeds bruikbaar. De orthodoxie leert volgens Van Mourik Broekman dat God zich heeft geopenbaard in de persoon van Jezus Christus. Zijn komst was al in het Jodendom voorspeld. De orthodoxie baseert zich verder op een geïnspireerd openbaringsboek, dat ook wel Gods Woord wordt genoemd. Op dit boek (de Bijbel) is de complete orthodoxe leer gebouwd. Volgens deze leer is de mensheid door de zonde van de eerste mens (Adam) verloren. Dankzij de genade van God kan de mensheid gered worden door de komst van de tweede Adam, Jezus Christus. Deze Jezus Christus is niet een symbolische opvatting, maar een bovennatuurlijke realiteit. Volgens Van Mourik Broekman kan geen enkele van deze dogma s uit de orthodoxe leer worden weggenomen, zonder dat de orthodoxie ophoudt orthodox te zijn. 4 In zijn definitie van orthodoxie kan ik mij goed vinden. De zonde van de mens, de verlossing door Jezus Christus en de letterlijke interpretatie van de Bijbel staan centraal. Bij de moderne geloofsleer ligt het iets ingewikkelder. Een van de belangrijkste kenmerken van de vrijzinnigheid is volgens Van Mourik Broekman dat het één specifieke openbaring verwerpt. De Bijbel bevat dus geen absolute waarheid, en wordt dus ook niet als Gods Woord gezien. De zonde-en verlossingsleer wordt verworpen. Er zijn verschillende interpretaties over de betekenis van de persoon Jezus Christus. Over het algemeen wordt hij echter niet als goddelijk gezien, maar als een groot leraar. 5 In het kort kan men stellen dat vrijwel alle dogma s van het orthodoxe christendom worden losgelaten en er een eigen invulling wordt gegeven aan de persoon van Jezus Christus. Dat deze definities nog steeds bruikbaar zijn, blijkt ook uit de rapporten van het CBS. Hierin is namelijk een zogenaamde orthodoxie-schaal te vinden. Als een ondervraagde gelooft in de goddelijkheid van Christus en de overtuiging heeft dat de Bijbel Gods Woord is, dan is hij sterk orthodox. Als hij minder van deze (voor het christendom centrale) 4 M.C. van Mourik Broekman, De orthodoxe en moderne geloofsprediking uit psychologisch oogpunt vergeleken (Zalt-Bommel 1915) 4. 5 Van Mourik Broekman, De orthodoxe en moderne geloofsprediking, 5. 4

6 geloofsuitspraken onderstreept, is deze persoon vrijzinnig te noemen. 6 Enkele geloofsuitspraken die als typisch vrijzinnig kunnen worden gezien: Ik wil niet wachten op een leven na de dood. Ik wil zorgen voor een hemel hier en nu. 7 God is voor mij nogal ondefinieerbaar. ( ) God is voor mij een soort kracht die ontstaat wanneer er mensen bij elkaar zijn. God is het onverklaarbare, is het lot en het toeval samen. 8 Zonde heb ik vervangen door onwetendheid. Die onwetendheid overwinnen, daarom lijkt het mij te gaan in het leven. 9 De verschillen met de orthodox-christelijke leer zijn duidelijk. Mensen geven hun eigen definitie aan bepaalde geloofsconcepten, en kunnen vaak weinig meer met begrippen als zonde of God. De leer is een stuk progressiever geworden en draait om het hier en nu. Progressief en vrijzinnig hebben in het geval van religie ongeveer dezelfde betekenis. 10 Tabel 1 11 De mate waarin leerstellingen worden onderschreven onder kerkleden, (in procenten) Verschil Het leven na de dood % De hemel % De hel % De duivel % Adam en Eva % Bijbel is het woord van God % Bidden is zinvol % Religieuze wonderen bestaan Tabel 1 biedt een zeer globaal overzicht van de mate waarin christelijke leerstellingen in de periode werden onderschreven door de Nederlandse kerkleden. Er is in 36 jaar tijd het nodige veranderd. De Nederlandse kerkleden zijn op alle vlakken een stuk vrijzinniger geworden. Zo wordt er minder geloofd in typisch christelijke leerstellingen als de 6 G. Dekker, J. de Hart en J. Peters, God in Nederland, (Amsterdam 1997) G. Dekker e.a., God in Nederland, Ibidem, Ibidem, R. de Wever, Bisdom haalt ook bezem door 'te progressieve' studentenkerk, Trouw, 20 november J. Becker en J. de Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie (Den Haag 2006) 64. 5

7 hel, de duivel en Adam en Eva. Toch valt de procentuele afname mee, er is sprake van een vrij langzame ontwikkeling. Opvallend is verder dat het geloof in de hel sinds 1975 niet meer is afgenomen. De Nederlandse kerkleden hebben zich de afgelopen 50 jaar ook een stuk vrijer opgesteld richting de regels van de kerk. In 1966 vond 51 procent van de kerkleden nog dat men zich aan alle regels van de kerk moesten houden, tegenwoordig is dit nog maar 28 procent. Opvallend genoeg is het percentage tussen 2002 en 2004 gestegen met liefst 10 procent. 12 Er lijkt dus een kentering zichtbaar, de vrijzinnigheid van de kerkleden komt tot stilstand. Het Nederlandse kerklandschap Nederland is dankzij de tachtigjarige oorlog verdeeld in het protestantste noorden en het Rooms-Katholieke zuiden. Het is niet zo dat we de grens zomaar bij de grote rivieren kunnen leggen, er zijn ook veel uitzonderingen. Zeeland is bijvoorbeeld grotendeels protestants, terwijl er in de achterhoek en Twente weer veel katholieke enclaves zijn. Hans Knippenberg verdeelt Nederland in drie confessionele zones : Beneden de grote rivieren bevinden zich de Rooms-Katholieke gebieden. Dwars door Nederland heen loopt de bekende orthodoxprotestantse bijbelgordel. Deze zogenaamde Bible Belt loopt vanaf Zeeland, via de Betuwe en de Veluwe naar Overijssel. De rest van Nederland is overwegend vrijzinnig protestants. 13 Men zou de remonstrantse broederschap de eerste vrijzinnige kerk van Nederland kunnen noemen. De remonstranten hadden zich na de synode van Dordrecht in 1619 afgescheiden van de oorspronkelijke Nederduits Gereformeerde Kerk. In de zeventiende eeuw stonden zij al snel bekend als een stedelijke groepering waarbij de nadruk op vrijheid en verdraagzaamheid lag. Hun aantal was echter zeer klein en haalde in 1809 maar 0,19 procent van de bevolking. 14 In 1816 kwam koning Willem I met het algemeen reglement, waarin het nieuwe bestuur van de Nederlands Hervormde kerk vastgelegd werd. In juli 1816 werd tijdens de algemene synode besloten dat de oude formulieren weliswaar moesten worden gehandhaafd maar dat men predikanten niet kon verplichten om deze ook na te leven. 15 Dit 12 Becker en De Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland, H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland. Omvang en geografische spreiding van de godsdienstige gezindten vanaf de Reformatie tot heden (Assen/Maastricht 1992) H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, J. de Jong-Slagman, Hofpredikers in de negentiende eeuw: Een carrière bij de koning (Hilversum 2013) 82. 6

8 was feitelijk het begin van de leervrijheid waar later Abraham Kuyper fel tegen zou ageren. De negentiende eeuw was dan ook de eeuw van de eerste kerkscheuringen en onder invloed van wetenschappelijke ontdekkingen werd de moderne theologie ontwikkeld. Men zou kunnen zeggen dat de vrijzinnigheid pas in de negentiende eeuw echt tot ontwikkeling kwam in Nederland. Schema 1 16 De Rooms-Katholieke kerk kent in Nederland maar één grote afscheiding: De Oud-Katholieke kerk. Deze Kerk ontstond in 1723 uit onvrede over het centralistische beleid van de Rooms- Katholieke kerk in Noord-Nederland. 17 In de negentiende eeuw werd ook het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid verworpen. Er was sprake van veel internationale contacten met gelijkgezinden en in 1889 werd er met de Duitse en Zwitserse kerken zelfs een gezamenlijke 16 G.P. Vos, Ontstaan van de verschillende stromingen in Nederland (versie 16 januari 2011), (28 november 2014). 17 H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland,

9 verklaring ondertekend waarin de grondslagen van de Oud-Katholieke kerken werden vastgelegd. 18 In protestants Nederland liggen de zaken een stuk ingewikkelder. Ons land telt volgens de laatste tellingen zo n 650 verschillende protestantse kerkgenootschappen. 19 De Nederlands Hervormde kerk kende in het verleden dan ook een groot aantal afscheidingen waarvan in schema 1 de belangrijkste te zien zijn. Voor een goed overzicht is het van belang om de kerken van dit schema onder te verdelen in categorieën. Daarbij is gebruik gemaakt van de indeling van het SCP-rapport Verenigd in verandering. Er is sprake van een orthodox-gereformeerde, bevindelijk gereformeerde en een vrijzinnig gereformeerde groep. Globaal gezien kunnen alle protestantse kerken bij een van deze drie groepen ingedeeld worden. Om dit te verduidelijken heb ik de gegevens van het SCP in schema 2 verwerkt. Schema 2 20 Groep Naam Kerk PKN Nederlands Hervormde Kerk Gereformeerde Kerken in Nederland Evangelisch-Lutherse Kerk Vrijzinnig gereformeerden Algemene Doopsgezinde Sociëteit Remonstrantse Broederschap Vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB Orthodox Gereformeerden Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland Gereformeerde Kerken in Nederland (hersteld) Christelijke Gereformeerde Kerken Gereformeerde Kerken in Nederland (vrijgemaakt) Nederlands Gereformeerde Kerken Bevindelijk Gereformeerden Hersteld Hervormde Kerk Gereformeerde Gemeenten Gereformeerde Gemeenten in Nederland Gereformeerde Gemeenten in Nederland (buiten verband) Oud- Gereformeerde Gemeenten in Nederland De bevindelijk gereformeerden zijn de meest orthodoxe christenen van Nederland. Hier wordt de Bijbel van kaft tot kaft geloofd. Bevindelijk gereformeerden worden in de rest van 18 Ibidem, J. de Hart, Geloven binnen en buiten verband: godsdienstige ontwikkelingen in Nederland (Den Haag 2014) H. Posthumus, J. den Ridder en J. de Hart., Verenigd in verandering. Grote maatschappelijke organisaties en ontwikkelingen in de Nederlandse civil society (Den Haag 2014)

10 Nederland ook wel reformatorischen genoemd. 21 Ik heb de PKN-gemeenten niet ingedeeld bij één van de drie hoofdgroepen omdat het hierbij gaat om drie zeer diverse kerkgenootschappen die variëren van uiterst vrijzinnig tot uiterst orthodox. Men kan globaal stellen dat de Evangelisch-Lutherse kerk vrijzinnig is geworden. 22 De synodaal Gereformeerde Kerken in Nederland varen een progressieve koers die vaak tegen het vrijzinnige aanzit. De Nederlands Hervormde kerk kent de meeste variatie en is dan ook van oorsprong de oudste kerk van Nederland. Tabel 2 23 Gelooft in een God die zich met ieder mens persoonlijk bezighoudt (kerkgenootschappen geordend naar mate van instemming) Leger des Heils 92% PKN Nederlands Hervormd, Gereformeerde Bond 91% Oud-Katholieke Kerk 65% PKN Gereformeerd 63% PKN Nederlands Hervormd 62% PKN Luthers 52% Overige kerkgenootschappen 44% Algemene Doopsgezinde Sociëteit 39% Remonstrantse Broederschap 33% Totaal 63% Tabel 3 24 Instemming met traditionele godsbeelden (kerkgenootschappen geordend naar mate van instemming) Leger des Heils 96% PKN Nederlands Hervormd, Gereformeerde Bond 84% PKN Nederlands Hervormd 30% PKN Luthers 29% Overige kerkgenootschappen 26% PKN Gereformeerd 25% Oud-Katholieke Kerk 10% Algemene Doopsgezinde Sociëteit 9% Remonstrantse Broederschap 0% Totaal 32% 21 A. Baars, Beleefde blijdschap tussen evangelisch en reformatorisch (versie 12 juli 2013), (28 december 2014). 22 H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, H.C. Stoffels, God is een verhaal. Resultaten van een onderzoek naar godsbeelden onder pastores van de in de IKON vertegenwoordigde kerkgenootschappen (Hilversum 2006) H.C. Stoffels, God is een verhaal, 26. 9

11 Protestantse predikanten Een goede indicator voor vrijzinnigheid is de opvatting die predikanten erop na houden. Een predikant geeft tenslotte zijn eigen overtuigingen door aan zijn kerkleden. In 2006 onderzocht Hijme Stoffels de opvattingen van de verschillende protestantste predikanten. De resultaten in tabel 2 en 3 bevestigen het beeld dat we al hadden. In orthodoxe kerken wordt uitgegaan van een traditioneel godsbeeld en een persoonlijke God die alles in de wereld bestuurt. In deze traditionele God gelooft vrijwel niemand van de doopsgezinde en remonstrantse predikanten meer. Het grootste gedeelte van de Nederlands Hervormde en Gereformeerde Kerken gelooft nog wel in een persoonlijke God maar niet meer in de traditionele godsbeelden. Alleen bij de Gereformeerde Bondspredikanten wordt hier nog van harte mee ingestemd. De Gereformeerde Bond is een aparte groep binnen de Nederlands Hervormde kerk die niet als een kerkgenootschap valt te beschouwen, maar wel zeer orthodox gereformeerd is. 25 Dankzij deze statistieken hebben we een aardig beeld van de verschillende geloofsovertuigingen binnen protestantse kerken. De PKN blijft op de orthodoxie-schaal lastig in te delen vanwege de grote diversiteit. Recent onderzoek liet opnieuw zien dat de PKN een groot aantal stromingen omvat. Slechts 16 van de ondervraagde leden zag zichzelf als orthodox. 26 procent beschouwde zich als confessioneel, 20 procent als middenorthodox, 8 procent als vrijzinnig, en 22 procent herkende zich niet in een van de genoemde stromingen. 26 Een eenduidige omschrijving is voor de PKN dus niet mogelijk. Wel is het aannemelijk dat ook de midden-orthodoxie vrij ver afstaat van de traditionele orthodoxie. De zonde-en verlossingsleer zal hier niet zo snel meer verkondigd worden. Vrijzinnigen en Orthodoxen willen nog weleens botsen binnen de PKN. Vrijzinnigen vinden dat kritisch geloven eigenlijk niet mogelijk is dankzij de orthodoxie. Orthodoxen vinden juist dat de PKN op drift geraakt is H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, Redactie religie en filosofie, Gematigde midden overheerst in PKN, Trouw, 9 september Ibidem. 10

12 Wat voor beeld geven de cijfers van de afgelopen 50 jaar? Nog maar kortgeleden verscheen er in het Reformatorisch Dagblad een artikel waarin de methoden van het CBS bekritiseerd werden. Een duidelijke definitie van de begrippen protestants en gereformeerd ontbreekt namelijk in de nieuwste rapporten. Bovendien zou het CBS zich niet realiseren dat de hervormden een onderdeel vormen van de PKN. De indeling die wordt gehanteerd volgt nog grotendeels de oude indeling van vóór In het geval van de Nederlands Hervormde Kerk is dit niet zo n probleem, aangezien het overgrote deel van deze kerk gewoon onderdeel van de PKN is. Bij de gereformeerden is er echter een veel grotere diversiteit. Het is dus de vraag waarom er niet meer onderscheid tussen de verschillende kerkgenootschappen is gemaakt. In de inleiding van het CBSonderzoek De religieuze kaart van Nederland, wordt hier het volgende over gezegd: 7 procent zegt Nederlands hervormd en 4 procent gereformeerd te zijn en 5 procent geeft aan tot de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) te behoren. Deze verdeling is opmerkelijk aangezien de hervormde en gereformeerde kerken samen met de Lutherse Kerk in 2004 bijna allemaal zijn opgegaan in een gemeenschappelijke kerk: de PKN. Blijkbaar is een deel van de protestanten zich er niet van bewust dat ze in feite tot de PKN behoren, of voelen ze zich meer verbonden met de gezindte waar ze voor de fusie toe behoorden. 29 Het CBS kan de schuld misschien beter bij zichzelf zoeken dan bij de ondervraagden. De gereformeerde kerken zijn lang niet allemaal opgegaan in de PKN en zoals we in het vorige hoofdstuk hebben gezien zijn er minimaal tien verschillende kerkgenootschappen die de naam Gereformeerd in zich dragen. In het onderzoek wordt bijvoorbeeld gesproken van een relatief hoog percentage gereformeerden in Drenthe, Groningen en Friesland. 30 Omdat deze provincies van oudsher niet echt bekend staan als bevindelijk gereformeerd, lijkt het hierbij aannemelijk dat hiermee de synodaal Gereformeerde Kerken in Nederland bedoeld worden. Tegelijkertijd wordt er even verderop verklaard dat er minimaal 25 procent gereformeerden in de gemeenten Bunschoten, Urk, Reimerswaal en Grootegast zijn. 31 Het is aannemelijk dat de ondervraagden in deze gemeenten zich grotendeels met de 28 W. Hulsman, Statistici CBS verslikken zich steeds weer in kerkenland, Reformatorisch dagblad, 20 december H. Schmeets, De religieuze kaart van Nederland, (CBS 2014) Schmeets, De religieuze kaart van Nederland, H. Schmeets, De religieuze kaart van Nederland, 7. 11

13 Gereformeerde Gemeenten hebben geïdentificeerd. De groep gereformeerden is dus eigenlijk onbruikbaar. Eenvoudigweg vragen naar het kerkgenootschap zou voor veel meer duidelijkheid hebben gezorgd. De Rooms-Katholieke kerk Dit is de hoofdreden dat ik veel gebruik maak van het SCP-Rapport Verenigd in verandering dat nog maar zeer kortgeleden uitkwam. Dit onderzoek hanteert de indeling die ook in hoofdstuk 1 te vinden is. Er is dus opnieuw sprake van een orthodox-gereformeerde, bevindelijk gereformeerde en een vrijzinnig gereformeerde groep. Tabel 4 32 Naam /2011 Verschil (in %) Katholiek Protestantse Kerk in Nederland Orthodox-Gereformeerd Bevindelijk Gereformeerd Vrijzinnig Gereformeerd Evangelische en pinksterkerken Overig christelijk Totaal kerken (*1000) 9.738, ,4-32 Nederlandse bevolking (*1000) , ,5 28 Nederlanders lid van een kerk Tabel 4 geeft een exacte weergave van de ontwikkelingen in de ledenaantallen van de verschillende groepen kerken in Nederland in de periode /2011. De PKN verloor 55 procent van haar leden, de vrijzinnig kerken liefst 68 procent. Ook bij Rooms-Katholieke kerk was de afname fors. Bij de veel orthodoxere kerken nam het aantal leden juist flink toe. De relatief jonge evangelische kerken kenden bijvoorbeeld een groei van liefst 115 procent. Hierbij moet wel worden aangetekend dat de Nederlandse bevolking sinds 1970 ook flink gegroeid is. Dit zorgt ervoor dat het bevolkingsaandeel van Rooms-Katholieken en PKN-leden procentueel gezien nog sterker is afgenomen dan de ledenaantallen. 32 Posthumus e.a., Verenigd in verandering,

14 Verschil % % katholieken op de bevolking 39,5 38, ,8 31,7 31, ,4-25 Aantal doopsels (*1000) 55, ,1 46,4 42,4 41,4 39,2 37,1 34,6-31 Aantal eerste communies (*1000) 74,2 53,3 46, , ,4 38,5-28 In de R.-K. Kerk gesloten huwelijken (*1000) 28,1 20,3 18,6 14,1 10,7 9,2 8,9 7,7 6,8-67 R.-K. kerkelijke uitvaarten, beaardingen en crematies (*1000) 33,5 36,5 37,9 39,6 38,5 38,3 37,9 37,1 35,6-2 Aantal kerkgangers: Abs. aantal (*1000) , ,7 438,7 417,9 408,5 385,7 348,8-61 Als % van de katholieken van 7 jr. e.o. 23,7 17, ,3 9,2 8,8 8, Actieve priesters Permanente diakens Pastorale werk(st)ers Aantal parochies Aantal kerkgebouwen Ledenaantallen zeggen natuurlijk niet alles, het is in theorie mogelijk dat een kerk veel leden maar een nauwelijks actieve kerkgemeenschap heeft. Dit is echter niet het geval bij de Rooms-Katholieke kerk. Een afname in actieve betrokkenheid in de periode blijkt niet alleen uit de kerkgang, maar ook uit een groot aantal andere factoren. Het aantal leden, doopsels, communies en begrafenissen nam fors af. Maar de drie grootste dalingen waren toch de huwelijken, kerkgangers en het aantal priesters, allemaal tussen de 60 en 70 procent. We kunnen uit deze gegevens afleiden dat het aantal actieve Rooms-Katholieken gereduceerd is tot slechts een klein gedeelte van de Nederlandse bevolking. Hoewel tabel 3 alleen het procentuele verval sinds 1985 geeft, zijn in de periode de grootste klappen gevallen. Het aantal communies nam in deze vijf jaar af met liefst 28 procent, het aantal kerkgangers met 27 procent en het aantal actieve priesters met 21 procent. Het gaat hierbij om een periode van slechts 5 jaar, we kunnen in deze periode dus gerust spreken van een zeer grote terugval van het actieve Rooms-Katholieke kerkleven. 33 Becker en De Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland,

15 In de periode verliep dit proces iets langzamer. Toch nam de kerkgang nog steeds af met liefst 61 procent. De cijfers in de periode geven een zelfde verhaal. De afname van leden mocht dan misschien nog meevallen, de afname in kerkgang was enorm. Het aantal katholieken dat nog wekelijks de kerk bezocht nam af van 81 naar 38 procent, een afname van liefst 53 procent in 13 jaar tijd! 34 De periode is dus de periode van grote neergang voor de Rooms-Katholieke kerk. In de 20 jaar hierna leek het proces trager te verlopen, maar sinds 2003 zien we toch weer een versnelling. In de periode nam het aantal weekendkerkgangers af met liefst 36 procent. Vergelijkbare cijfers waren er voor de rituelen, het aantal doopsels nam af met 41 procent en het aantal huwelijken met liefst 58 procent. 35 Vroeger stond de Rooms-Katholieke kerk bekend als een conservatief bolwerk. Nog in 2001 zei kardinaal Simonis dat vrijzinnigheid tot niets leidt. 36 En in 2010 werd een pastoor in Obdam geschorst door het Bisdom Haarlem omdat hij een oranjemis had gehouden. 37 De meeste kerkleden vonden de schorsing ronduit onzinnig en zeiden dat pastoor Paul veel goede werken deed en ervoor zorgde dat de kerk weer volstroomde. 38 Of er sprake is van een historisch conflict tussen het Rooms-Katholieke gezag en de kerkleden is niet geheel duidelijk, dat is een vraagstuk wat we in dit onderzoek niet zullen behandelen. In de periode veranderden de opvattingen onder Rooms-Katholieke kerkleden hoe dan ook flink. In 1966 beschouwde 38 procent van de katholieken zichzelf nog als sterk orthodox en nam 48 procent een middenpositie in. 39 Dit was in 1996 wel anders. Slechts 45 procent van de katholieken geloofde in 1996 nog in een leven na de dood. Ook zag nog maar 32 procent van de katholieken de Bijbel als het Woord van God. Slechts 3 procent van de katholieken beschouwde zich als sterk orthodox, 40 procent nam een middenpositie in. 40 Op basis van 30 jaar CBS-statistieken werd in 1996 dan ook de volgende conclusie getrokken: 34 G. Dekker e.a., God in Nederland, Posthumus e.a., Verenigd in verandering, Kerkredactie, Paars kabinet negeert geloof en kerk volledig, Reformatorisch Dagblad, 6 maart RTV Noord-Holland, Pastoor Vlaar geschorst door bisdom (versie 15 juli 2010), (13 december 2014). 38 C. Hendriks, Parochianen betreuren schorsing pastoor Vlaar, Trouw, 17 juli G. Dekker e.a., God in Nederland, Ibidem. 14

16 Orthodoxie is nog slechts kenmerkend voor alle kerkleden, katholieken zijn zelfs nog minder orthodox dan de Nederlandse bevolking als geheel. 41 De laatste 20 jaar zijn deze opvattingen niet veel veranderd, het grootste deel van de Rooms-Katholieken heeft nog steeds vrijzinnige denkbeelden. 42 Hoewel de Rooms- Katholieke kerk geen georganiseerde vrijzinnigheid kent, is deze in feite dus volop aanwezig onder de Rooms-Katholieke bevolking van Nederland. Dat de term vrijzinnig Katholiek niet nieuw is gaf de Vlaamse socioloog Karel Dobbelaere al in 1987 aan. Hij beschouwde zichzelf als vrijzinnig Katholiek, in de zin van niet-orthodox. 43 De protestantse kerken Het moge inmiddels duidelijk zijn dat Nederland een groot aantal gereformeerde kerken kent. De grootste hiervan is de synodaal Gereformeerde Kerk in Nederland. Dit kerkgenootschap ontstond uit een fusie tussen de dolerenden van Abraham Kuyper en een groot gedeelte van de Christelijke Gereformeerde Kerken. 44 Hoewel de synodaal Gereformeerden in eerste instantie zeer orthodox waren, kwam daar met name vanaf de jaren 80 verandering in. In 1980 verscheen het rapport God met ons. Hierin werd vastgesteld dat er geen sprake meer was van het absolute Schriftgezag van de Bijbel. De objectieve waarheid van de Bijbel werd verworpen. 45 Is het toeval dat het ledental van de Gereformeerde Kerken sinds dat moment fors is teruggelopen? In 1980 waren er mensen lid van de Gereformeerde Kerk, in 2000 waren hier nog maar van over. In de periode was er sprake van een afname van 8,6 procent, in de periode was dit al gestegen tot 14,8 procent. 46 Helaas ontbreken de meest recente cijfers omdat de Gereformeerde Kerken zijn opgegaan in de PKN. Desalniettemin lijkt het gezien de snelle leegloop van de PKN niet onaannemelijk dat het percentage kerkverlaters in de synodaal Gereformeerde Kerken de afgelopen 15 jaar zelfs nog is toegenomen. 41 Ibidem, J. de Hart, Geloven binnen en buiten verband, K. Dobbelaere, Religie, secularisatie, vrijzinnigheid, Tijdschrift voor de studie van de Verlichting en van het vrije denken, jg , afl. 3 (1987) , H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, S.M. de Bruijn en W.B. Kranendonk, Het is echt kiezen tussen God of Darwin Reformatorisch Dagblad, 13 februari Posthumus e.a., Verenigd in verandering,

17 Zoals al eerder vermeld zijn de cijfers van de Nederlands Hervormde kerken het meest open voor interpretatie vanwege het grote aantal stromingen. De Nederlands Hervormde kerk had in 1970 nog leden, waarvan er in 2000 nog maar over waren. Dit betekent een afname van liefst 49 procent. 47 Ondanks dit hoge percentage is de regelmatige kerkgang in de Nederlands Hervormde kerken vrij hoog gebleven. In 1970 bezocht 50 procent van de leden regelmatig de kerk, in 2004 was dit nog altijd 46 procent. 48 Het lijkt er dus op dat met de uitschrijvingen een groot gedeelte van de randkerkelijken is verdwenen. De van oudsher meest vrijzinnige kerken zijn de remonstranten en de doopsgezinden. De remonstranten kenden hun grootste ledenstijging in de periode Deze periode wordt ook wel gezien als de bloeitijd van het vrijzinnig protestantisme. In de periode bleef het aantal remonstranten grotendeels gelijk. De jaren 60 betekenden een keerpunt, in 11 jaar tijd nam het aantal remonstranten af van naar leden. Dit betekent een afname van zo n 33 procent. 49 Sinds 1971 is dit proces geleidelijker verlopen, al mag men wel stellen dat de kerk tegenwoordig op sterven na dood is, in 2011 waren er nog maar leden over. 50 Het ontkerkelijkingsproces kwam al eerder op gang in de doopsgezinde sociëteit. Daar begon het proces kort na de Tweede Wereldoorlog. Van de leden in 1947waren er in 1971 nog maar over, een afname van 45 procent. 51 Tegenwoordig zijn er nog ongeveer leden, de ontwikkeling is de laatste 40 jaar dus een stuk langzamer verlopen. 52 Helaas beschikken we alleen in het geval van de Rooms-Katholieke en Nederlands Hervormde kerken over informatie omtrent de kerkgang. Hieruit kunnen we concluderen dat de groep randkerkelijken bij de Rooms-Katholieke kerken enorm is toegenomen, terwijl deze bij de Nederlands Hervormde kerk procentueel gezien vrijwel gelijk is gebleven. Hervormden schrijven zich dus sneller uit dan Rooms-Katholieken. Over de Remonstranten en Doopsgezinden valt hierover geen uitsluitsel te geven, maar het lijkt gezien de grote afname in leden wel aannemelijk dat ook hier de kerkgang fors achteruit is gegaan. 47 Ibidem. 48 Becker en De Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland, H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, Posthumus e.a., Verenigd in verandering, H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, L. Born, Doperse stillen in den lande zetten Menno Simons op de kaart, Friesch Dagblad, 5 januari

18 Tabel 6 53 Naam Verschil 1970 en Orthodoxe kerken Christelijk Gereformeerde Kerken Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt Nederlands Gereformeerde Kerken in Nederland Bevindelijk Gereformeerden Gereformeerde Gemeenten Gereformeerde Gemeenten in Nederland Gereformeerde Gemeenten in Nederland (buiten verband) Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland Evangelische en Pinksterkerken Unie van Baptistengemeenten Broederschap van Baptistengemeenten Onafhankelijke Vrije Baptistengemeenten Zevendedagsadventisten Bond van Vrije Evangelische Gemeenten Diverse Pinkstergemeenten en Evangelische Gemeenten Evangelische Broedergemeenten De cijfers van de orthodoxe en bevindelijke kerken zijn een stuk positiever. Tabel 6 geeft een uitgebreid overzicht van het verloop van de ledenaantallen in de belangrijkste orthodoxe en bevindelijke kerken van Nederland. Evangelische kerken zijn misschien niet conservatief te noemen, maar geloven wel zeer trouw in alle orthodoxe geloofsdogma s. De bekendste bevindelijk Gereformeerde Kerken zijn waarschijnlijk de Gereformeerde Gemeenten. Zoals in schema 1 is te zien, kende deze kerk zelf ook weer afsplitsingen, waaronder de Gereformeerde Gemeente in Nederland en de Oud Gereformeerde Gemeente. Deze takken 53 Posthumus e.a., Verenigd in verandering,

19 zijn zelfs nóg orthodoxer. 54 Na 1971 slaagden de Gereformeerde Gemeenten erin om dwars tegen de ontkerkelijking in het ledenaantal nog te doen stijgen en het aandeel in de totale Nederlandse bevolking op peil te houden. 55 Tabel 6 bevestigt dan ook maar één ding: De bevindelijken weten niet alleen hun leden te behouden, ze zijn de afgelopen 45 jaar ook nog eens gestaag gegroeid. De Gereformeerde Gemeenten en de Gereformeerde Gemeenten in Nederland kenden een groei van respectievelijk 38 en 50 procent in ledentallen. In 1970 bezocht 89 procent van de gereformeerden regelmatig de kerk. In 2004 was hier nog 63 van over. 56 Het lijkt aannemelijk dat dit procentuele verval veroorzaakt wordt door de snelle achteruitgang van de kerkgang in de synodaal Gereformeerde Kerken. Het percentage kerkgangers in de bevindelijke kerken is hoogstwaarschijnlijk zeer hoog, ook gezien het feit dat er de afgelopen vijftien jaar verscheidene nieuwe bevindelijke kerken gebouwd zijn. 57 Een andere bekende groep orthodox-protestantse christenen zijn de evangelischen. De meeste Evangelische kerken vallen niet onder een officieel kerkverband en zijn in tabel 3 dan ook onder het kopje Diverse Pinkstergemeenten en Evangelische Gemeenten geplaatst. Zoals we kunnen zien is de groei in de periode enorm geweest, van naar Dit is een toename van liefst 356 procent. Wel is er sinds 2000 een stilstand in dit proces gekomen. In sommige gemeenten is er zelfs sprake van een lichte terugval. Dit neemt niet weg dat de evangelische kerken van alle kerkgenootschappen in Nederland de grootste stijgers sinds 1970 zijn. We hebben de groei of krimp van de bekendste kerkgenootschappen nu uitgebreid onderzocht. Alle onderzoeken geven in feite hetzelfde beeld: In 50 jaar tijd is een groot gedeelte van de Nederlandse bevolking ontkerkelijkt. De grootste leegloop kenden de Rooms-Katholieke en PKN-kerken. Er lijkt bovendien een oorzakelijk verband te zijn tussen de progressieve koers van de synodaal Gereformeerden en de terugloop van de ledenaantallen. Toch zijn er ook kerkgenootschappen die sinds 1970 een grote groei hebben gekend. Dit zijn met name de bevindelijk gereformeerden en evangelischen. Orthodox gereformeerden zoals de Christelijk Gereformeerden of Nederlands Gereformeerden wisten hun ledental op peil te houden, maar zagen hun totale bevolkingsaantal wel afnemen. 54 H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, Ibidem, Becker en De Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland, J. van Reenen, Gelderland als kerkelijk Mekka, Reformatorisch Dagblad, 18 juli

20 Wat zeggen de nationale en internationale theorieën? Kelley en Iannaccone De snelle ontkerkelijking van de vrijzinnige en progressieve kerken is niet alleen een Nederlands fenomeen, maar speelt ook in de rest van de wereld. In de Verenigde Staten zijn er enkele grote vrijzinnige kerken zoals de episcopale kerk, de presbyteriaanse kerk en de United Church of Christ. Alle drie kenden zij een grote afname in ledenaantallen. 58 Schema 3 59 Doelen Controles Communicatie 1. Toewijding 2. Discipline 3. Missionaire ijver De wil om status, bezittingen en veiligheid op te offeren voor de kerk en haar overtuigingen. Het voldoen aan de totale eisen van de kerk. De totale identificatie van de doelen van het individu met die van de groep. De wil om de charismatische leider van de kerk zonder vragen te gehoorzamen. Liever sancties voor overtredingen ontvangen, dan de groep te verlaten. De wil om het goede nieuws van iemands redding aan anderen te vertellen. Deze boodschap blijven verkondigen, zelfs als dit tot vervolging leidt. Interne communicaties verlopen vaak via een cryptische taal die alleen insiders begrijpen. Al in 1972 publiceerde de socioloog Dean Kelley een studie over dit verschijnsel. Hierin legde hij uit dat conservatieve kerken meer aantrekkingskracht hebben omdat ze meer vragen van hun leden. In schema 3 verklaart hij wat de belangrijkste factoren voor een zeer succesvolle kerk zijn. De leden van zo n kerk moeten de wil hebben om status en bezit op te offeren voor de organisatie van de kerk en haar overtuigingen. Daarnaast moet het individu zich vereenzelvigen met de doelen en de eisen van de kerk, zodat er een gezamenlijke solidariteit ontstaat. Ook moet de charismatische leider gehoorzaamd worden zonder te veel vragen te stellen. Eventuele straffen of sancties voor het overtreden van de regels moeten geaccepteerd worden. Tot slot moet er missionaire ijver in de kerken aanwezig zijn. Mensen moeten bereid zijn om het goede nieuws van Jezus te vertellen aan de rest van de wereld, zelfs als dit tot vervolging leidt L.R. Iannaccone, Why strict churches are strong. In: American Journal of Sociology, volume 99, nummer 5 (Chicago 1994) , D.M. Kelley, Why conservative churches are growing : a study in sociology of religion (New York 1973) D.M. Kelley, Why conservative churches are growing,

21 De these van Kelley is ook in Nederland toe te passen. Neem bijvoorbeeld de Doorbrekers uit Barneveld, de snelst groeiende kerk van Nederland. 61 Deze evangelische gemeente kwam de laatste 10 jaar op en voldoet aan alle drie de kenmerken voor een succesvolle kerk. Zo is er sprake van het brengen van grote offers, kerkleden moeten bijvoorbeeld een tiende van hun inkomen afstaan aan de kerk. 62 Ook is er een charismatische leider, voorganger Peter Paauwe staat bekend om zijn enthousiaste manier van preken. Tot slot wordt er veel geëvangeliseerd, wat een belangrijke verklaring biedt voor de snelle groei van de laatste tien jaar. 63 Ook de Gereformeerde Gemeenten voldoen aan de succesfactoren van Kelley. Er worden grote offers gevraagd, reformatorischen mogen bijvoorbeeld geen televisie en vrouwen moeten verplicht een rok dragen. De invloed van de predikanten is eveneens groot. Wel wordt er vanuit Gereformeerde Gemeenten over het algemeen minder geëvangeliseerd. Er is echter zo n groot geboorteoverschot dat eventuele kerkverlaters ruimschoots gecompenseerd kunnen worden. 64 Bovendien bestaat er binnen de Gereformeerde Gemeenten een cryptische taal die het gemeenschapsgevoel waarschijnlijk alleen nog maar zal bevorderen, de zogenaamde tale Kanaäns. 65 Kleine details kunnen volgens het model van Kelley voor grote veranderingen zorgen. De absentie van een goede dominee kan in reformatorische kerken bijvoorbeeld leiden tot een grote afname in het kerkbezoek. Het komt in reformatorische kring regelmatig voor dat dominees achterna worden gelopen, de beste voorgangers trekken de volste kerken. 66 Zowel in evangelische als in reformatorische kringen is de leider van de kerkgemeenschap dus erg belangrijk. De vrijzinnige kerken voldoen juist niet aan de voorwaarden van toewijding, discipline en missionaire ijver. Hier ontstaat al snel een zekere mate van lauwheid of onverschilligheid. Als iedereen een stuk van de waarheid bezit, wat maakt het dan uit of je naar de kerk gaat? Waarom zou je voor een relatieve waarheid offers gaan brengen? Het individualisme van de vrijzinnige leden staat tegenover de discipline van orthodoxe kerken. 61 L. Born, DoorBrekers, de snelst groeiende kerk van Nederland (versie 20 februari), (23 december 2014). 62 G-J. Kleinjan, Geroepen door God in Barneveld, Trouw, 26 april Ibidem. 64 H. Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland, M. van Beek, 'God heeft ons groei beloofd, Gods geest is niet te stoppen', Trouw, 8 september G. Bruins, Schraalheid van het geloof is het probleem, Nederlands Dagblad, 22 april

22 Over alles worden vragen gesteld en als een voorganger te extreme denkbeelden heeft wordt dit niet zomaar geaccepteerd. Ook op het gebied van evangelisatie bestaat er veel gereserveerdheid. Het is niet de bedoeling om jouw waarheid aan iemand anders op te dringen. Evangelisatie ontbreekt dan ook in vrijzinnige kerken. 67 Kelley trekt dus een zeer duidelijke lijn tussen de conservatieve en vrijzinnige kerken. Hij legt uit dat de Rooms-Katholieke kerk in deze twee categorieën eigenlijk een uniek geval is, de kerk heeft zich in een zeer korte tijdsperiode in de jaren 60 verschoven van de tweede naar de eerste groep. Volgens Kelley is het tweede Vaticaanse Concilie hiervan de hoofdoorzaak. Na dit concilie, dat van 1962 tot 1965 duurde, stelde de Rooms-Katholieke kerk zich een stuk progressiever op. Huwelijken tussen Katholieken en niet-katholieken werden toegestaan, en andere christelijke kerken werden ook geaccepteerd. Ook werd voortaan gesteld dat God zich niet alleen via het christendom openbaart, maar dit ook via andere religies kan doen. Volgens Kelley werd de Rooms-Katholieke kerk hierdoor een van de vrijzinnige, oecumenische kerken. Een beslissing die vergaande gevolgen zou hebben. 68 Zo n 20 jaar later nam politiek econoom Laurence Iannaccone de these van Kelley grotendeels over. De neergaande lijn in vrijzinnige kerken had doorgezet, terwijl de orthodoxe kerken nog steeds nauwelijks leden verloren. Iannaccone paste de uit de economie afkomstige rationele keuze-theorie toe op religie. Volgens hem zorgt striktheid (of strengheid) ervoor dat kerken sterker en attractiever worden. De eisen die er door orthodoxe kerken worden gesteld zorgen ervoor dat randkerkelijken wegblijven. Juist onder de mensen die wél blijven wordt de deelname gestimuleerd. Er ontstaat dus een hechtere groep. Dit verklaart ook het succes van sektes zoals de Amish-gemeenschap. 69 Iannaccone was net als Kelley van mening dat de Rooms-Katholieke kerk bij het Tweede Vaticaans Concilie een grote fout had gemaakt, maar vond ook dat Kelley maar de helft van het probleem onderkende. De andere helft van het probleem was volgens Iannaccone dat de Rooms-Katholieke kerk vasthield aan enkele conservatieve standpunten zoals geboortebeperking en het priestercelibaat. Precies de standpunten die voor veel kerkleden moeilijk te accepteren waren. 67 D.M. Kelley, Why conservative churches are growing, Ibidem, Iannaccone, Why strict churches are strong,

23 De Rooms-Katholieke kerk heeft volgens Iannaccone dus op twee manieren gefaald. Aan de ene kant is de opstelling te progressief geworden, aan de andere kant is de kerk juist op enkele moeilijk te accepteren punten conservatief gebleven. 70 Dit leidde tot een afkeer van het kerkelijke gezag onder kerkleden. Ook dit is een onderdeel van de rationele keuze theorie. Niet alle orthodoxe kerken en sektes zijn succesvol, omdat ze ook té streng kunnen zijn. Hierdoor worden leden soms weliswaar binnenboord gehouden, maar is de kans zeer klein dat buitenstaanders toe zullen treden tot de gemeenschap. 71 De gok van Pascal Een verklaring die Kelley en Iannaccone niet noemen is het verschil in dogmatiek tussen vrijzinnige en orthodoxe kerken. In bevindelijk gereformeerde en evangelische kerken zijn de dreiging van de eeuwige hel en de beloning van de eeuwige hemel nog volop aanwezig, in vrijzinnige kerken niet. Het idee dat het verstandig is in God te geloven vanwege de risico s ná je dood bestaat eigenlijk al heel lang. Het werd bedacht door de Franse filosoof Blaise Pascal. Pascal geloofde dat je je leven beter kunt leven in de veronderstelling dat God bestaat dan andersom. Hetgeen dat geriskeerd wordt als je niet gelooft is verschrikkelijk (de eeuwigdurende hel) en de uitkomst is onbeschrijfelijk goed (de eeuwige hemel) als je wél gelijk hebt. Dit principe wordt in het Engels ook wel Better safe than sorry genoemd. In het Nederlands staat het bekend als de gok van Pascal. 72 Het is een vrij simpel concept, zó simpel dat ook de gewone burger het voor zichzelf kan bedenken. Het gaat te ver om te zeggen dat dit de hoofdreden is van het succes van de orthodoxie. Feit blijft echter dat miljoenen orthodoxe christenen in hun leven zijn opgegroeid met de permanente dreiging van de hel. De bekende 19 e eeuwse Engelse schrijver en schilder John Ruskin is hier een goed voorbeeld van, hij leefde als kind van evangelische Anglicanen in een wereld waar eeuwige verdoemenis voor de meeste mensen wachtte en de dood voor iedereen, een wereld die gedomineerd werd door een immanente, straffende God die slechts weinigen aan de pijn en horror van de hel liet ontsnappen Ibidem. 71 Ibidem, L. Armour, Infini Rien: Pascal's Wager and the Human Paradox (The Journal of the History of Philosophy Monograph Series) (Carbondale 1993) S.E. Guthrie, Faces in the Clouds: A New Theory of Religion (New York 1993)

24 Men kan wel stellen dat dit principe ook tegenwoordig nog aanwezig is in veel Gereformeerde Gemeenten. Op het internet zijn reacties te vinden van mensen die bang zijn voor de hel. 74 Enkele jaren geleden maakte Nieuwsuur een reportage over bevindelijk gereformeerden waarin een meisje van een jaar of 12 het volgende zei: Als je bidt vraag je of je een nieuw hart mag krijgen. Iedereen heeft een oud hart, een stenen hart, en je moet eigenlijk een vlezig hart hebben. Als je dan sterft, dan kun je in de hemel komen. Als je dat niet hebt, kom je in de hel bij de duivel. Op de vraag hoe vaak ze naar de kerk moest, verklaarde ze dat ze elke week twee keer ging en om de week ook nog mee moest naar de woensdagavonddienst. Ze zei dat ze het regelmatig saai vond maar dat ze het toch belangrijk vond om naar de kerk te gaan omdat je anders bij de duivel in de hel komt. Daar is altijd pijn en verdriet. 75 Het zou onredelijk zijn om één meisje als representatief voor een gehele geloofsgemeenschap te nemen. Toch zit de angst voor de hel er bij veel reformatorischen goed in. Bij de evangelisatie wordt er dan ook gewaarschuwd voor de gevaren van de hel, zodat mensen zich hier bewust van zijn. 76 De geloofsbeleving van bevindelijk gereformeerden is anders dan bij evangelischen, een evangelicaal zal niet zo snel zeggen dat hij naar de kerk gaat omdat hij anders in de hel komt. Toch wordt er ook in evangelische kringen regelmatig voor gewaarschuwd. 77 Dit is niet zo heel vreemd, als je als mens overtuigd bent van de realiteit van een leven na de dood (hemel en hel) is het een zeer redelijke beslissing om in Jezus te blijven/gaan geloven. In de vrijzinnige kerken werkt dit principe al lang niet meer. In 2012 presenteerde de EO een enquête waaruit bleek dat van de kerkgaande katholieken nog maar 15 procent in een hel gelooft. Dat de hel een plek van eeuwige pijniging zou zijn, daar gelooft nog slechts 1 procent in. Bij de PKN ers is dit aandeel een stuk hoger, zo n 36 procent. 78 De overige resultaten zijn in tabel 7 weergegeven. 74 Anoniem, Ik ben bang voor de hel (versie 25 september 2005), (17 december 2014). 75 Redactie digitale media, Nieuwsuur zendt portret SGP-achterban uit (minuut 01:30-01:50 en minuut 12:40-13:00) (versie 10 april 2012), 76 M.G. De Koning, Getuigen: Motivatie en Toerusting voor Evangelisten (Evangelisatiefolder, jaar onbekend) 77 Auteur onbekend, Hemel of hel! (z.d.), (28 november 2014). 78 W. Roose en M. de Groot, De hel onder vuur, resultaten opinieonderzoek onder christenen (Blauw Research 2007) 4. 23