Leerlijn Waddenzeeschool Voortgezet onderwijs

Transcriptie

1 Leerlijn Waddenzeeschool Voortgezet onderwijs Algemene doelen Waddenzeeschool Zoveel mogelijk scholieren in aanraking brengen met het Waddengebied, zowel op school als op het wad, om zo het draagvlak voor het behoud van de Waddenzee te vergroten. De toekomstige generatie bewustmaken van de Waddenzee als international natuurgebied dat de moeite waard is om te beschermen. Leerlingen leren over het ontstaan van het waddengebied, de bijzondere natuurwaarden, ontwikkeling van het landschap en de rol van de mens daarin. Bij het veldwerk staan actieve werkvormen centraal, het gaat er niet om dat de educatief medewerker zijn/haar kennis overbrengt, maar dat de leerlingen het wad beleven en geprikkeld worden om er meer over te leren, dan pas kan de educatief medewerker gericht kennis aanbieden. Daarbij verschilt de aanpak per doelgroep. Er komt een doorlopende leerlijn voor de Waddenzeeschool waarbij er gekeken wordt naar een inhoudelijke én didactische leerlijn opbouw. Bij de jongste groepen in het basisonderwijs zal het accent meer liggen op ontdekking en verwondering, bij de bovenbouw van het voortgezet onderwijs zal meer nadruk liggen op ecologische principes en eigen onderzoek. Algemene uitgangspunten waddenzeeschool Voor elke doelgroep binnen het onderwijs wordt een passend educatief programma ontwikkeld, bestaand uit lesmateriaal dat op de scholen zelf gebruikt kan worden en een bijbehorend veldwerkaanbod dat op een van de waddeneilanden kan worden uitgevoerd. De educatieve programma s sluiten aan bij de ontwikkelingsfase van kinderen. De leerlingen maken in hun eigen klas kennis met de Waddenzeeschool en bereiden zich met de docent voor op het veldwerkdeel op een van de eilanden. De leerstof moet gemakkelijk in te passen zijn in de gewone schoolpraktijk, met keuzemogelijkheden in de activiteiten. In de activiteiten zijn er verbanden met andere vakken. Voor de intermediairen (de docenten) worden trainingen aangeboden, zodat ze vertrouwd raken met de Waddenzeeschool en de mogelijkheden voor lessen op school en veldwerkprogramma s op een van de waddeneilanden. INHOUDSOPGAVE Leerlijn VMBO 1e en 2e klas 2 3e en 4e klas 4 Leerlijn HAVO/VWO 1e en 2e klas 6 3e en 4e klas 9 5e en 6e klas 12 1

2 Eerste en tweede klas VMBO Eerste en tweede klas VMBO Algemene didactiek; vaardigheden & houdingen Vaardigheden: vragen stellen Motorische ontwikkeling is belangrijk Houding: alles is met elkaar verbonden nieuwsgierig naar achtergronden/ hoe dingen zitten eigen gevoel/ houding t.o.v. de natuur verwoorden, en/of creatief verwerken dichtbij eigen leefwereld en eigen persoon houden bewust worden van eigen rol/ invloed op de omgeving. speelse natuurbeleving, natuur helpen verband leggen met beroepskeuze Algemene inhouden Eenvoudige verbanden zien, onderzoek doen aan en eigen invloed op: Planten Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese. Uitgewerkte wadinhouden Aanpassing door drijfblazen. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten. Door wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van jonge vegetatie naar oude vegetatie. De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes. Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. Zouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel). Dieren Aanpassingen Biodiversiteit Ordening - schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechstreeks via de huid. - kreeftachtigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet - Kwallen: voeding, voortbeweging; voortplanting. Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc. 2

3 Vogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving. - schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet - Wormen: voedingssysteem; leefwijze Gele weidemier, steurgarnaal, vogels. Niet-levende natuur Vervuiling Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk. Getij Werken met zoekkaarten, determineren. Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide. Herkomst vuil; afbreekbaarheid; schadelijkheid. Vloedlijn Wat maakt de zee zout. Waterkringloop. Noord/zuid helling; kalkrijke duinen; natte duinvalleien. Duinafslag; zandtoevoer, natuurlijk en suppletie. Slikrijk/ zanderig wad; afwisseling zou/zoet; eb/vloed; warm/koud. Zout en zoet. Hoogteverschillen in het landschap. Verschil in bodemstructuur. Ecologie Voedselketen, voedselweb Ophoping van gif Effecten veranderend klimaat Voedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krab Ophoging strand en duin. Effecten van suppletie Nieuwe soorten in zee. Accumulatie/ophoping van gif in voedselketen. Primaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. Voedselketen van alg (benthos) naar vis/vogel. Effect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie. Mensen Gebruiksfunctie natuur Verstoring van de natuur Maakbaarheid van de natuur Eigen handelen van de leerlingen Beleving van de natuur Natuurbeheer Recreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: brandstoffen, transport, voeding. Duin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als speelplaats. Effecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning. Maakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet. 3

4 Derde en vierde klas VMBO Derde en vierde klas VMBO Algemene didactiek; vaardigheden & houdingen Vaardigheden: vragen stellen Motorische ontwikkeling is belangrijk Houding: alles is met elkaar verbonden nieuwsgierig naar achtergronden/ hoe dingen zitten eigen gevoel/ houding t.o.v. de natuur verwoorden, en/of creatief verwerken dichtbij eigen leefwereld en eigen persoon houden bewust worden van eigen rol/ invloed op de omgeving. speelse natuurbeleving, natuur helpen verband leggen met beroepskeuze Algemene inhouden Oorzakelijke verbanden zien, onderzoek doen aan en invloed van de mens op: Planten Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding. Zelfregulatie. Osmose Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese. Begrippen: benthos, fytoplankton. Dieren Aanpassingen/ zelfregulatie Biodiversiteit Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting Ordening Begrip: zooplankton Uitgewerkte wadinhouden Aanpassing door drijfblazen. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten. Door wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van jonge vegetatie naar oude vegetatie. De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes. Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. Zouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel). Osmose is een belangrijk biologisch proces waar de planten rekening mee moeten houden. - schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechtstreeks via de huid. Uitwendige bevruchting: geslachtelijk. - kreeftachtigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/ kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet - Kwallen: voeding, voortbeweging; ongeslachtelijke voortplanting. Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc. 4

5 Vogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving. - schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet - Wormen: voedingssysteem; leefwijze Gele weidemier, steurgarnaal, vogels. Niet-levende natuur Vervuiling Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk. Voedselrijkdom. Getij Werken met zoekkaarten, determineren. Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide. Ecologie Voedselketen, voedselweb Ophoping van gif Effecten veranderend klimaat Evenwicht in een systeem Dynamiek in een systeem Herkomst vuil; afbreekbaarheid; schadelijkheid. Vloedlijn Wat maakt de zee zout. Waterkringloop. Noord/zuid helling; kalkrijke duinen; natte duinvalleien. Duinafslag; zandtoevoer, natuurlijk en suppletie. Slikrijk/ zanderig wad; afwisseling zou/zoet; eb/vloed; warm/koud. Zout en zoet. Hoogteverschillen in het landschap. Voedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krab Ophoging strand en duin. Effecten van suppletie Nieuwe soorten in zee. Accumulatie/ophoping va gif in voedselketen. Primaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. Voedselketen van alg naar vis/vogel. Het is lastig om voorspellingen te doen over bodemdaling, zeespiegelrijzing en effecten op de Waddenzee. Effect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie. Mensen Gebruiksfunctie natuur Verstoring van de natuur Maakbaarheid van de natuur Eigen handelen van de leerlingen Beleving van de natuur Natuurbeheer Recreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: brandstoffen, transport, voeding. Duin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als speelplaats. Effecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning. Wad als ontspanningsgebied. Maakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet. Anders Agrarisch; recreatie, bewoning. 5

6 Eerste en tweede klas HAVO/VWO Eerste en tweede klas HAVO/VWO Algemene didactiek; vaardigheden & houdingen Vaardigheden: vragen stellen informatie opzoeken resultaten noteren en verwerken begin van abstracter denken Motorische ontwikkeling is belangrijk Houding: alles is met elkaar verbonden nieuwsgierig naar achtergronden/ hoe dingen zitten eigen gevoel/ houding t.o.v. de natuur verwoorden, en/of creatief verwerken dichtbij eigen leefwereld en eigen persoon houden Bewust worden van eigen rol/ invloed op de omgeving. Speelse natuurbeleving, natuur helpen Duurzaamheid Algemene inhouden Eenvoudige verbanden zien, onderzoek doen aan en eigen invloed op: Planten Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese. Dieren Aanpassingen Ordening en ordeningscriteria: symmetrie, skelet, aantal poten, Biodiversiteit Uitgewerkte wadinhouden Aanpassing door drijfblazen. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten. Door wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van jonge vegetatie naar oude vegetatie. De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes. Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. Zouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel). Aanpassingen van dieren aan het mariene milieu: - schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechtstreeks via de huid. Uitwendige bevruchting: geslachtelijk. - kreeftachtigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/ kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet - Kwallen: voeding, voortbeweging; ongeslachtelijke voortplanting. - Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); 6

7 holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc. Vogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving. - weekdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet - Wormen: voedingssysteem; leefwijze Gele weidemier, steurgarnaal, vogels. Niet-levende natuur Vervuiling Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk. Getij Werken met zoekkaarten, determineren. Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide. Ecologie Voedselketen, voedselweb Ophoping van gif Energiestroom Effecten veranderend klimaat Mensen Gebruiksfunctie natuur Verstoring van de natuur Maakbaarheid van de natuur Eigen handelen van de leerlingen Beleving van de natuur Natuurbeheer Herkomst vuil; afbreekbaarheid; schadelijkheid. Vloedlijn. Wat maakt de zee zout. Waterkringloop. Noord/zuid helling; kalkrijke duinen; natte duinvalleien. Duinafslag; zandtoevoer, natuurlijk en suppletie. Slikrijk/ zanderig wad; afwisseling zou/zoet; eb/vloed; warm/koud. Zout en zoet. Hoogteverschillen in het landschap. Verschil in bodemstructuur. Voedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krab Ophoging strand en duin. Effecten van suppletie Nieuwe soorten in zee. Energiestroom door de voedselketen. Accumulatie/ophoping van gif in voedselketen. Primaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. Voedselketen van alg (benthos) naar vis/vogel. Energiestroom door de voedsleketen. Effect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie. Recreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: brandstoffen, transport, voeding. Duin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als speelplaats. Effecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning. Wad als ontspanningsgebied. Maakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet. Anders Agrarisch; recreatie, bewoning. 7

8 Derde en vierde klas HAVO/VWO Derde en vierde klas HAVO/VWO Algemene didactiek; vaardigheden & houdingen Vaardigheden: abstracter denken eenvoudige onderzoeksvragen stellen zelf antwoorden bedenken abstracte verbanden begrijpen en verbanden leggen oorzaak-gevolg Houding: kunnen inleven in ideeën van anderen uit de peergroup en daarvover kunnen uitwisselen. bewust worden van invloed van anderen uit de directe omgeving op de natuur. natuur als ontspanplek (rust en activiteit (survival)). onderwerpen uit leefwereld, beroepswereld en (toepassings) wetenschappelijke contexten. Verschil in leerstijlen wordt duidelijker. Sterk rechtvaardigheidsgevoel. Op zoek naar grenzen. Algemene inhouden Eenvoudige verbanden zien, onderzoek doen aan en invloed van de mens op: Uitgewerkte wadinhouden Planten Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding. Osmose Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese. Begrippen: benthos, fytoplankton. Aanpassing door drijfblazen. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten. Door wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van jonge vegetatie naar oude vegetatie. De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes. Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. Zouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel). Osmose is een belangrijk biologisch proces waar de planten rekening mee moeten houden. Dieren Aanpassingen Biodiversiteit Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting Ordening Begrip: zooplankton - schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechtstreeks via de huid. Uitwendige bevruchting: geslachtelijk. - kreeftachtigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/ kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet 8

9 - Kwallen: voeding, voortbeweging; ongeslachtelijke voortplanting. Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc. Vogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving. - schelpdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet - Wormen: voedingssysteem; leefwijze Gele weidemier, steurgarnaal, vogels. Niet-levende natuur Vervuiling Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk. Voedselrijkdom. Getij Werken met zoekkaarten, determineren. Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide. Herkomst vuil; afbreekbaarheid; schadelijkheid. Vloedlijn Wat maakt de zee zout. Waterkringloop. Noord/zuid helling; kalkrijke duinen; natte duinvalleien. Duinafslag; zandtoevoer, natuurlijk en suppletie. Slikrijk/ zanderig wad; afwisseling zou/zoet; eb/vloed; warm/koud. Zout en zoet. Hoogteverschillen in het landschap. Verschil in bodemstructuur. Ecologie Voedselketen, voedselweb Ophoping van gif Effecten veranderend klimaat Begrippen: microklimaat; nis/niche; biotoop; dynamiek; successie, competitie Gelaagde systemen in de zee. Voedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krab Ophoging strand en duin. Effecten van suppletie Nieuwe soorten in zee. Onderscheid tussen bodembewoners, pelagische soorten en oppervlakte soorten. Al het organisch materiaal regent uiteindelijk op de bodem. Accumulatie/ophoping va gif in voedselketen. Primaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. Successie in de duinen. Microklimaten in de duinen. Voedselketen van alg (benthos) naar vis/vogel. Het is lastig om voorspellingen te doen over bodemdaling, zeespiegelrijzing en effecten op de Waddenzee. Niches in het wadsysteem. 9

10 Effect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie. Niches als zones in de vegetatie te herkennen. Mensen Gebruiksfunctie natuur Recreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: Verstoring van de natuur brandstoffen, transport, voeding. Maakbaarheid van de natuur Eigen handelen van de leerlingen Duin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als Beleving van de natuur speelplaats. Natuurbeheer Effecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning. Wad als gebied om tot rust te komen. Maakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet. Anders Agrarisch; recreatie, bewoning. 10

11 Vijfde en Zesde klas HAVO/VWO Vijfde en Zesde klas HAVO/VWO Algemene didactiek; vaardigheden & houdingen Vaardigheden: Complexe, gerichte, onderzoeksvragen stellen Eigen antwoorden vergelijken met theorieën Eigen theorieën van anderen verwoorden. Complexe abstracte verbanden bedenken Reflecteren Houding: Inleven in ideeën en belevingen van andere groepen. Bewust worden van de invloed van andere groepen op de natuur. Bewust worden van de eigen invloed op anderen. Bewust worden van de esthetische en intrinsieke waarde van de natuur Natuur als langdurige recreatieplek: sport, vakantie. Zingeving mens en natuur Interesse voor eigen omgeving, beroepsomgeving en (toepassings en fundamentele) wetenschappelijke contexten. Algemene inhouden Oorzakelijke verbanden zien, onderzoek doen aan en invloed van de mens op: Uitgewerkte wadinhouden Planten Aanpassingen van planten: drijfblazen; zouthuishouding. Osmose Ordening: Onderscheid algen van dieren en landplanten: geen wortels, stengel, blad en vaatbundels; bladgroen en fotosynthese. Begrippen: benthos, fytoplankton. Dieren Aanpassingen/zelfregulatie Biodiversiteit Geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting Ordening Begrip: zooplankton Aanpassing door drijfblazen, oppervlaktevergroting en beweging. Veel microscopisch kleine algen in zee. Er zijn plantjes die bewegen en dieren die vastzitten. Door wortels wordt duin vastgehouden. Met lopen door duin, loop je als het ware door de tijd, van jonge vegetatie naar oude vegetatie. De viltlaag op het wad bevat zeer veel kleine plantjes. Vooral bij droogvallende bodem veel fotosynthese en algengroei. Zouthuishouding en aanpassingen aan zout milieu (zoutuitscheiding, groeivorm, bloemen op stengel). Osmose is een belangrijk biologisch proces waar de planten rekening mee moeten houden. : - weekdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet. Ademhaling rechtstreeks via de huid. Uitwendige bevruchting: geslachtelijk. - geleedpotigen: voortplanting; ademhaling via tracheeën/ kieuwen; voedingssysteem; zintuigen; uitwendig skelet 11

12 - holtedieren: voeding, voortbeweging; ongeslachtelijke voortplanting. Hoog percentage diersoorten en groot aantal rijken in het zoute milieu. Voorbeeldsoorten noemen: geleedpotigen (kreeftachtigen); wormen (wadpier, zeeduizendpoot); stekelhuigen (zeesterren en zeeegels); holtedieren (anemonen en kwallen); sponzen; weekdieren etc. Vogels en hun gedrag; insekten, aanpassingen en hun leefomgeving. - weekdieren: voedingssystemen; spieren; uitwendig skelet - Wormen: voedingssysteem; leefwijze Gele weidemier, steurgarnaal, vogels. Niet-levende natuur Vervuiling Abiotische factoren: zout, zoet, temperatuur, nat/droog, kalkrijk. Voedselrijkdom. Getij Werken met zoekkaarten, determineren. Kringloop water, zuurstof en koolstofdioxide. Stikstof? Herkomst vuil; afbreekbaarheid; schadelijkheid. Vloedlijn Wat maakt de zee zout. Waterkringloop. Noord/zuid helling; kalkrijke duinen; natte duinvalleien. Duinafslag; zandtoevoer, natuurlijk en suppletie. Slikrijk/ zanderig wad; afwisseling zou/zoet; eb/vloed; warm/ koud. Zout en zoet. Hoogteverschillen in het landschap. Verschil in bodemstructuur. Ecologie Voedselketen, voedselweb, voedselpiramide Accumulatie/ Ophoping van gif Effecten veranderend klimaat Begrippen: microklimaat; nis/niche; biotoop; dynamiek; successie, competitie Gelaagde systemen in de zee. Voedselketen/web van alg tot zeehond/vogel/mens/krab Ophoging strand en duin. Effecten van suppletie Nieuwe soorten in zee. Onderscheid tussen bodembewoners, pelagische soorten en oppervlakte soorten. Al het organisch materiaal regent uiteindelijk op de bodem. Accumulatie/ophoping van gif in voedselketen. Primaire en secundaire duinvallei. Opeenvolging van vegetatietypen. Successie in de duinen. Microklimaten en niches in de duinen. Voedselketen van alg (benthos) naar vis/vogel. Het is lastig om voorspellingen te doen over bodemdaling, zeespiegelrijzing en effecten op de Waddenzee. Microklimaten en niches in het wadsysteem. 12

13 Effect zeespiegelstijging op zonering in kweldervegetatie. Niches als zones in de vegetatie te herkennen. Mensen Gebruiksfunctie natuur Recreatie en visserij. Gebruiksfunctie van de zee: Verstoring van de natuur brandstoffen, transport, voeding. Maakbaarheid van de natuur Eigen handelen van de leerlingen Duin als beschermer. Duin als waterzuiveraar. Duin als Beleving van de natuur speelplaats. Complexere ecologische beheersvragen Effecten wadlopen; varen en droogvallen op vogels, zeehonden. Effecten visserij op de bodem. effecten gaswinning. Wad als gebied om tot rust te komen. Maakbaarheid van de natuur, inpolderen of niet. Anders Agrarisch; recreatie, bewoning. 13