Combineer schrijven met fotografie, film en animatie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Combineer schrijven met fotografie, film en animatie"

Transcriptie

1 Kijk, schrijf, maak! Combineer schrijven met fotografie, film en animatie 1

2 Kijk, schrijf, maak! Inhoud? Inleiding pagina 4 Schrijven en fotografie, pagina 8 Vriend foto, vriendin gedicht Schrijven en film, pagina 20 Schrijven in goede tijden Schrijven en animatie, pagina 28 De letter spreekt en beweegt Voorwoord Hierbij presenteren wij u Kijk, schrijf, maak!, een drietal interviews over bijzondere samenwerkingen: die tussen de disciplines schrijven, fotografie, film en animatie. Elk van die disciplines vertelt een verhaal, zij het in tekst of beeld dat hun ideeën voor anderen opent. Alle vier kunnen zij de digitale ontwikkelingen goed gebruiken om hun kunst te verspreiden en onder de aandacht te brengen. Bovendien werken de makers van deze disciplines vaak alleen. En aan dat laatste willen wij wat doen. Met deze brochure hopen wij professionals uit verschillende hoeken te inspireren interdisciplinaire samenwerkingen aan te gaan. Docenten, kunstencentra of beleidsmakers: verbinding kan op verschillende niveaus worden gestart en zorgt op alle niveaus voor verrijking en inspiratie. Verschillende mensen durfden een dergelijke creatieve samenwerking aan. Lees hier de ervaringen van enkelen van hen. Wij wensen u veel nieuwe ideeën toe! Kunstfactor Wies Rosenboom Hoofd Dans & Schrijven 2 Combineer schrijven met fotografie, film en animatie 3

3 4 Inleiding Fotografie en film zijn van alle kunstuitingen misschien wel de twee meest concrete disciplines. Immers het basismateriaal is meestal een natuurgetrouwe weergave van een stukje uit de werkelijkheid. Zowel fotografen als de filmmakers werken met een camera als hun belangrijkste gereedschap. En wat er voor de lens gebeurt, is ook zonder lens met het blote oog te zien. Maar is de foto of scène die het publiek te zien krijgt dan een natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid? Zag de locatie er vlak voor het moment van de opname ook al zo uit? Heeft de maker ingegrepen in de compositie van de beeldelementen? Iets toegevoegd of juist iets weggehaald. Is alles wat het publiek te zien krijgt ook echt op dat ene moment in tijd vastgelegd? Of heeft er ook nog een (digitale) nabewerking plaatsgevonden om het eindresultaat vorm te geven? Welk gedeelte is een toevallige vondst en welk gedeelte is er van tevoren bedacht in juist die ene foto of juist dat ene filmshot? 5

4 vervolg Inleiding door Conny de Vugt Een geënsceneerde foto toont een bevroren moment uit een bedachte en (deels) vormgegeven scène. Denk hierbij aan de Amerikaanse fotograaf Spencer Tunick, die voor een Greenpeace campagne duizenden vrijwilligers naar de Aletschgletscher wist te krijgen om daar hoog in de Zwitserse bergen bij - 10º C naakt voor hem te poseren. Of een fotograaf als Erwin Olaf, bekend om zijn geënsceneerde foto s en inmiddels ook films. De keuze voor het medium is onlosmakelijk verbonden met de manier waarop de maker zijn idee voor zich ziet. Sommige ideeën zullen zich nu eenmaal beter laten fotograferen dan filmen en visa versa. Het belangrijkste verschil tussen beide disciplines is de dimensie tijd. Een stilstaand beeld geeft het publiek de vrijheid om naar believen te kijken. Hij krijgt daarbij alle gelegenheid het beeld op minutieuze manier te onderzoeken tot in elk detail. Een film neemt het publiek mee in het ritme dat de filmmaker voorschrijft. Hij manipuleert de tijdsbeleving van zijn publiek met de duur van de shots, camerabewegingen, scènewisselingen en tijdsprongen in het verhaal van en naar het heden, het verleden en/of de toekomst. Tekst als basis Voor beide disciplines geldt: hoe complexer het maakproces, hoe aannemelijker het is dat het eindresultaat werd bereikt vanuit een geschreven vertrekpunt. Dat vertrekpunt kan variëren van een verzameling inspirerende tekstnotities tot een volledig uitgewerkt scenario. Hoe belangrijk een uitgewerkt scenario is blijkt vooral uit het maakproces van een animatiefilm. Persepolis, van Marjane Satrapi en Vincent Paronnaud is hier een mooi voorbeeld van. De van origine Iraanse triptekenaar en illustrator Marjane Satrapi werkte haar autobiografische verhaal uit tot een vierdelige strip met de titel Persepolis. Haar strip werd zo n groot succes, dat zij diverse aanbiedingen kreeg om haar verhaal te laten verfilmen. Maar pas toen zij de Franse striptekenaar en animator Vincent Paronnaud ontmoette werd zij enthousiast over het maken van een verfilming. Zij besloten samen Persepolis tot een geanimeerde speelfilm te maken. Vincent Paronnaud werd co-auteur voor het filmscenario. De vier stripdelen werden omgeschreven naar een draaiboek waaraan de factor tijd werd toegevoegd. En dit alles moest weer gaan passen binnen een dramaturgisch kloppende spanningsboog van een speelfilmduur. Juist in animatiefilms is het eigenlijk onmogelijk om zonder goed uitgewerkt scenario te werken. Een animatiefilm wordt veelal beeld voor beeld gemaakt. Het houdt in dat er vierentwintig filmbeelden per seconde worden vormgeven. Er is nauwelijks sprake van montage, want het proces is zo arbeidsintensief dat er gestreefd wordt naar zo min mogelijk restmateriaal. Dat maakt het wenselijk om een geschreven scenario nog een stap verder uit te werken naar een heel gedetailleerd getekend storyboard. Hierin wordt ook de kadrering al helemaal vastgelegd. Vaak wordt er tegelijkertijd aan meerdere scènes gewerkt door een heel team van mensen, die elk een deel van de animatie voor hun rekening nemen. Niets in de film beweegt vanzelf. Elk bewegend onderdeel is van tevoren tot in het kleinste detail bedacht, voorbereid en definitief uitgewerkt. Een scenario en storyboard zijn onmisbaar in de communicatie. Maar ook wanneer een animator alleen werkt is het belangrijk alle nieuwe inzichten en daaruit voortvloeiende beslissingen te toetsen aan de consequenties met betrekking tot het oorspronkelijke idee. Een animator werkt vaak zo lang aan één scène, dat er vanzelf allerlei nieuwe ideeën en mogelijkheden opduiken. En daarin schuilt een gevaar. Als een spontane ingeving niet blijkt te passen in het masterplan kun je een substantieel deel van je film overdoen. Een goed scenario is het echt het halve werk. Scenario en interpretatie Het schrijven van een scenario vergt kennis van de discipline of combinatie van disciplines waarin de geschreven tekst zal worden verbeeld. Als een scenarist de opdracht krijgt een heel concreet draaiboek voor een uitgebreide mode- en styling fotoshoot te schrijven zal hij beslist anders te werk gaan dan wanneer hij vanuit zijn acteurservaring zelf besluit een toneelvoorstelling te gaan schrijven. Het schrijven van het draaiboek is veel concretere tekst dan het schrijven van een voorstelling, die vaak nog gekneed wordt door iedereen die er op de vloer mee aan het werk gaat. De meeste geschreven scenario s laten genoeg over aan de verbeelding van de maker om te spelen met de visuele interpretatie. Maar dat geldt ook andersom: beeld biedt vaak een ruime mogelijkheid tot tekstuele interpretatie. In sommige gevallen kiezen schrijver en beeldmaker vanwege juist die uitwisselingsmogelijkheid voor een gelijkwaardige samenwerking. En niet alleen schrijvers en beeldmakers gaan interdisciplinaire relaties aan. Eén van de meest spraakmakende hedendaagse projecten is misschien wel de samenwerking tussen topdanser/-choreograaf Akram Khan en topactrice Juliette Binoche die een disciplinaire symbiose nastreefden in hun performance In-I in een décor vormgegeven door Anish Kapoor. Over de kwaliteit van de uiteindelijke voorstelling verschillen de meningen. Maar het is onbetwist een zware, gewaagde en zeer bijzondere samenwerking gebleken, getuige de documentaire van het maakproces. Een geslaagde samenwerking Het is zeker heel inspirerend om onderdeel te zijn van een artistiek gelijkwaardig samenwerkingsverband. Het daagt de individuele makers uit buiten de bekende paden te treden. Dit jaar ging de korte animatiefilm Bokje & Li in première waar Harriët van Reek en ik, Conny de Vugt, het grootste gedeelte van 2008 aan werkten. Harriët is schrijfster, illustrator en maakt visueel theater, ik ben fotografe, (animatie)filmmaker en ontwerper van bewegende theaterbeelden. Ons doel was met deze film de artistieke vrijheid voorop te stellen en een mixed-media animatievorm ontwikkelen vanuit de mengvorm van ons beider handschrift. De basis werd gevormd door het verhaal De Vogel: een half a-viertje tekst en vier illustraties uit Harriët s prentenboek Bokje. De uiteindelijke animatie werd 5:30 minuten, 7920 frames. Het onderzoek hebben we vertaald naar een voor animatie-begrippen experimentele manier van werken. We besloten geen enkele montagetechniek te gebruiken maar alles in beweging te vertellen. We maakten een raamwerk van een ongeveer vaststaande volgorde van scènes en zijn halverwege de tijdlijn begonnen met werken. Tijdens het maken lieten we ons inspireren en bleven we vormonderzoeken doen en doorschrijven aan het script. Het storyboard pasten we tussendoor steeds aan. De film is daarmee ook veel meer geworden dan een illustratie van het oorspronkelijke verhaal: het werd een visuele vertelling. De bouwstenen van deze wereld bestonden uit getekende karakteranimatie, gefotografeerde animatiesequenties, foto-, video-, en geluidslandschappen en een onverwachte stem. Het is een bijzondere ervaring geweest en het geeft een enorme voldoening dat het gelukt is onze individuele en gezamenlijke ideeën en ontdekkingen tot één kloppend geheel in elkaar te vlechten. Vanuit dat enthousiasme zou ik iedere schrijver, maker, performer aanraden af en toe een samenwerking met één of meer andere disciplines te zoeken. Deze ontmoetingen tonen andere inspiratiebronnen, invalshoeken, technieken en natuurlijk vooral die opborrelende nieuwe ideeën. 6 7

5 Vriend foto, vriendin gedicht. wisseling het gekleurde blad maakt geen geluid valt geurt en kleurt de zomer uit storm schreeuwt tegen het stille vallen van blad en daglicht in getallen buigen bomen in het bos hun zware kruinen naar het mos ijzingwekkend is de stilte dikke vlokken witte kilte Ina Sousa Fotografie en creatief schrijven: verklarend, aanvullend, verrijkend 8 9 Ina Sousa

6 Wat heb je aan een goede vriend of vriendin? Een goede vriend verrijkt je leven met plezier, met een andere kijk op de zaken, met nieuwe inzichten. Ook kunstvormen zoals fotografie en schrijven kun je als vrienden zien. Voor sommigen misschien een onverwachte vriendschap die wat uitleg nodig heeft. Bij Kunstfactor, het sectorinstituut voor de amateurkunst, streeft men ernaar om kunstenaars met elkaar in contact te brengen. Amateurs met professionals, jongeren met ouderen en beoefenaars van de ene kunstvorm met aanhangers van de andere. Voor mensen die niet hun brood verdienen met kunst, staan de vrijheid en het plezier in hun artistieke vrijetijdsbesteding vaak voorop. Zij hebben veel aan de toegevoegde inspiratie, de invloed die anderen op hun werk kunnen uitoefenen, de kracht van het samen doen. Daarom volgen beginnende schilders, dansers, musici, schrijvers en fotografen graag cursussen en workshops: om elkaar te ontmoeten, om uit te wisselen, kortom: om artistieke vriendschappen te sluiten, al is het maar voor één avond in de week. Veel van dat soort artistieke vriendschappen liggen voor de hand: schrijvers en zangers maken samen een lied en voeren het uit met een band, schrijvers en theatermakers creëren een dialoog die gespeeld kan worden. Zelfs schrijven en dans hebben samengewerkt: in het jaarlijks dansfestival Dans voor mei En wat kunnen schrijven en fotografie dan samen, hoeveel houden tekst en beeld eigenlijk van elkaar? Als adviseur Schrijven bij Kunstfactor sprak ik erover met Tom Meerman, coördinator van de Fotovakschool Amsterdam, en Diana Bokje, coördinator van Fotografie. Tekst als toelichting Tom Meerman, die de leergang Fotoreflectie voor de Fotovakschool ontwikkelde, legt uit hoe een op zichzelfstaand beeld toch tekst nodig heeft om een context voor de kijker te verklaren. Wat we zien is maar een klein onderdeel van de werkelijkheid die op de foto destijds is vastgelegd. We zien er geen geluid meer bij, de geuren zijn verdwenen, de grootteverhoudingen zijn niet altijd in te schatten, beweging is bevroren en wat weten we eigenlijk van het tijdsbeeld dat er vertegenwoordigd wordt? Een tekst die toelicht, uitleg geeft, voegt een extra dimensie aan de foto toe. Daarom zal een redacteur van een boek, een curator van een tentoonstelling, teksten schrijven die het beeld voor de kijker begrijpelijk maken. Dit natuurlijk los van puur abstracte fotografie als beeldende kunst. Meerman wijst me op de fotografie van Simone Henken, die net in de Fotovakschool exposeert. Zij heeft jongeren uit Amsterdam Zuid-Oost geportretteerd en de portretten omlijst met teksten: naam en karakterisering, een ambitie en een toekomstperspectief. Centraal staat een prikkelende uitspraak, die uit de verte als eerste opvalt. Misdaad loont. Jorell zit in klas 1c en is 14 jaar. Zijn hobby s zijn voetbal, rugby en racen. Toekomstig politieagent. Over 10 jaar is hij agent en zorgt voor de veiligheid in de Bijlmer. Altijd bezig met lijnen. Toekomstig grafisch ontwerpster. Foto als inspiratiemiddel Ik vertel Tom Meerman dat in schrijfcursussen fotografie vaak gebruikt wordt als inspiratiemiddel. De schrijver die niet makkelijk uit zichzelf kan beginnen heeft houvast aan een beeld om vrijelijk over te associëren. Schrijvers houden van foto s omdat het al verhaaltjes zijn waar de schrijver een eigen draai aan kan geven. Omgekeerd kun je ook fotograferen bij een bestaande tekst, om je te laten inspireren door een gedicht. Meerman vult aan dat omgekeerd een foto ook een gewone illustratie van tekst kan zijn. Een boek over landschappen moet in onze tijd natuurlijk met beeld worden aangevuld. En ook kan een fotograaf tot beeld geïnspireerd worden door een verhaal. Trap van Interessant Filosoferend over de relatie tussen tekst en beeld komen we op verschillende stadia waar je doorheen kunt gaan totdat het artistiek interessant wordt. Ik noem het even de Trap van Interessant : de laagste sporten liggen tamelijk voor de hand en beginners zullen ze automatisch willen beklimmen. Dat is ook goed voor de oefening in het denken over de combinatie. 10 Vriend foto, vriendin gedicht 11

7 Geleidelijk komt er meer behoefte aan experiment en aanvulling van twee kanten. Uiteindelijk kun je wellicht als schrijver en fotograaf samen een werk ontwikkelen waarin je elkaar inspireert, helpt en stimuleert. Zo zijn we weer terug bij de vriendschap tussen foto en tekst. Hoe gaan anderen daarmee om? Een paar praktische voorbeelden. Combineren en verder komen Wat proberen mensen uit als ze fotografie en schrijven gaan combineren? Logische gedachten doorloop je allemaal, en je vindt ze terug op internet. Volg wat anderen doen om je te laten inspireren (de links vindt u aan het eind van dit artikel). Een tekst verklaart de foto en geeft meer begrip door de context. Op Art Amsterdam hingen foto s van autowrakken van fotograaf Frank Kouws. Het verhaal wordt pas duidelijk wanneer je de context hebt gelezen. Deze foto s hangen als een soort ex voto s in een kerkje in Italië als dank voor de genezing en het overleven van auto-ongelukken. Kijken we anders naar de foto s als we dit weten? Een poëtische tekst vult een foto aan met nieuwe sfeer op de site van Mathilde Rauwerda. Tekst en beeld worden samen gemaakt voor een dubbel effect: zie de digitale beeldenbundel van Emile Budé. Beeldend kunstenaar combineert schrijven en fotografie: Ina Sousa maakt beeldende poëzie, zij dicht gedichten in woord en beeld en heeft daarover ook een kindercursus gegeven. Fotograaf en schrijver biedt zich aan voor boekproductie: zoals Marlies Bouten, die fotografeert en poëtische teksten schrijft, waarvan ze boekjes maakt. Schilders- en fotografencollectieven ontwikkelen samen nieuw werk zoals in galerie Foto 21 in Bredevoort. Zij verzorgen in de tuin van verzorgingstehuis St. Bernardus een expositie van foto s en gedichten. In samenwerking met het Poëziecentrum Nederland hebben fotografen van het Oost Gelders Fotografen Collectief zich laten inspireren door het werk van bekende dichters. Hoe ga je te werk? Je kunt natuurlijk alleen werken als fotograaf/schrijver in één persoon, te vergelijken met een singer/songwriter. Maar overweeg ook eens om vanaf het begin samen te werken: schrijver/dichter en fotograaf overleggen samen wat ze interessant vinden en maken samen een product. Het kan gebeuren dat je door de input van een ander nieuwe richtingen kunt vinden waar je in je eentje niet op gekomen was. Ook kun je zo als amateurfotograaf of schrijver wellicht eens met een vakman of vrouw samenwerken. Bij Centra voor de Kunsten vind je natuurlijk vaak cursussen fotografie en schrijven, maar meestal apart. Wellicht kun je de docenten motiveren om eens samen te werken met een andere groep! Fotogedichten Een tekst wordt geschreven bij foto s, een foto wordt gemaakt bij een gedicht. Een heel aparte categorie hierin zijn de Fotogedichten (zoek maar eens op google!), zoals die van Agnes van Eck. Op Switilobi vinden we combinaties van Anja en Paul. Paul zegt daarover op hun homepage: Ik vind het fijn om te fotograferen en de foto s te bewerken. Een goed fotogedicht is geen gedicht met een plaatje erboven maar een compositie waarbij in harmonie foto en gedicht elkaar aanvullen en samensmelten. Hierbij nemen vorm, kleur en lettertype een belangrijke plaats in. Soms inspireren gedichten van Anja Paul tot prachtige foto s en soms ontstaat door een foto van Paul weer een prachtig gedicht van Anja Marianne Grimmelius

8 Gedichten overdenking tijdens het darwinjaar waarom zou de schoonheid van de liefde voorbehouden zijn aan de man die pas komt kijken aan de vrouw die nog meisje is waarom zou eeuwige trouw het hoogste goed onder de hemel zijn vraag het aan de vogels spreek met de vlinders en al wat zwemt kruipt loopt rent wie meent zoveel wijsheid in pacht te hebben dat hij ons wet en zede voor kan schrijven terwijl er overal om ons heen zoveel meer is tussen hemel en aarde dan bedacht is in onze dromen willem van de vrande Gedicht bij de foto op pagina 12 De maan verrijst Het duister doet de tinten samenvlieten, En dekt met fulpen nacht het schel azuur, - Nu gaat de glimvlieg heen en weder schieten, Gelijk een star, gelijk een dansend vuur: De stilte bidt... Een tempel is natuur, En de aard voelt zich met vrede als overgieten... Het is dezelfde heilige avonduur, Als toen ik t eerst heur aanblik mocht genieten: Eerbiedig denk ik aan het jong verleden: Ik hoor heur stem, ik hoor heur zachte schreden... Op bloemengeuren stijgt haar naam omhoog - Wat zou dat zilver op den bergtop wezen?... Dáar is de maan in al haar glans verrezen... Zóo rijst Mathilde voor het droomend oog! Jacques Perk Gedicht bij de foto op pagina Vriend foto, vriendin gedicht 15

9 Foto s zijn beelden van fotografie zoals woorden dat zijn van taal Kunstproject Beeldschrift: Een bijzonder kunstproject, Beeldschrift, werd voorjaar 2009 uitgevoerd door de Goirlese foto- en videovereniging FAK Lumen. Het kernidee achter het project vormt een kunstzinnige kruisbestuiving tussen fotografie en poëzie. Voor de samenwerking tussen deze twee kunstvormen werden twaalf fotografen van Lumen gekoppeld aan evenveel dichters. Dichters en fotografen ontmoetten elkaar tijdens een kennismakingsavond, waarna ze via loting aan elkaar gekoppeld zijn. Elke dichter schreef in de periode hierna één nieuw gedicht naar aanleiding van een bestaande foto van de fotograaf. Andersom maakte elke fotograaf één nieuwe foto die is geïnspireerd op een bestaand gedicht van zijn partnerdichter. Op deze manier leverde het project twaalf nieuwe foto s en evenveel nieuwe gedichten op. Samen met de bestaande foto s en gedichten is er zo een expositie van 48 werkstukken gecreëerd. Hierbij ontstond Overdenking tijdens het Darwinjaar van Marianne Grimmelius en Willem van de Vrande. Marianne is enthousiast over het project, het is de deelnemers goed bevallen. Wij waren erg tevreden over het resultaat en de reacties op de tentoonstelling waren heel positief, vertelt ze kort na het einde van de expositie. De combinatie heeft een mooie tentoonstelling opgeleverd. Bovendien werden de deelnemers min of meer gedwongen zich in de andere kunstvorm te verdiepen. Zelf heb ik toch eens een paar dichtbundels uit de bibliotheek meegenomen om te kijken wat de deelnemers aan de tentoonstelling nog meer geschreven hebben. Je kunt je als fotograaf inderdaad laten inspireren door de sfeer of het verhaal van een tekst, net als andersom! In 2006 stond in tijdschrift De Moanne het Friese project Tsjin it ferjitten. In datzelfde jaar maakte de Almeerse dichtersvereniging Aldichter samen met een fotoclub gezamenlijk een aantal fotogedichtkaarten. Estafette, reactiespel voor 2 clubs: fotografen en dichters Estafette, reactiespel voor 2 clubs: fotografen en dichters Wie begint? Dichter of fotograaf? Laten we zeggen: de fotograaf. Hij geeft als start een voor dit project nieuw gemaakte foto aan een dichteres. Zij maakt een gedicht bij de foto en geeft haar gedicht door aan een van de fotografen. Deze fotograaf richt zich uitsluitend op haar gedicht en maakt er een nieuwe foto bij. Deze reist vervolgens door naar de volgende dichter. Alle regels van dit spel worden door de deelnemers zelf bepaald. Hoe lang de estafette duurt, of er tijdsgrenzen worden aangegeven. De estafette kan op twee of drie punten in de clubs beginnen zodat mensen niet te lang hoeven wachten voordat ze aan de beurt zijn (en misschien ook meer dan een product maken). De expositie kan ook in de virtuele werkelijkheid plaatsvinden! Marianne Grimmelink Frank Kouws 16 Vriend foto, vriendin gedicht 17

10 Een nieuwe vakantieliefde? Fotografie en schrijven: leren kijken, denken en omzetten. En liefhebben! Dichters kijken, tasten, ruiken, horen, proeven en zetten dit alles in woord om. Tom Meerman zegt: Foto s zijn beelden van fotografie zoals woorden dat zijn van taal. Zoals een fotograaf leert kijken, doet een dichter dat ook. Zoals je kunt praten over fotografie, kun je ook praten over poëzie. Daarbij zijn de twee kunstvormen uitstekend te combineren, zowel in je eentje als gezamenlijk. Dus om nog even op die artistieke vriendschappen voor één avond in de week terug te komen: dat zouden wel eens heel gepassioneerde relaties kunnen worden. En voor de komende tijd: een nieuwe vakantieliefde? Naast je camera straks ook een schrijfboekje in je koffer? Weet waar je aan begint! Artistiek daten hoe vind je elkaar? In de rubriek Salon in het forum Oproepen kunnen schrijvers en dichters elkaar benaderen. Op en zijn Fora waar fotografen elkaar kunnen vinden. Via de rubriek Café leggen kunstenaars in alle richtingen contact en tonen hun werk. Inspiratie Fotografie Poëzie ezine.meandermagazine.net poezie.startpagina.nl poezie.startkabel.nl En verder natuurlijk de bibliotheek en de boekhandels! Websites Mathilde Rauwerda: web.mac.com/rauwerda Emile Budé s Aanbeelden: Ina Sousa: Marlies Bouten: Agnes van Eck: fotogedichten.net Switilobi: Beeldschrift: Foto 21: Tsjin it ferjitten: moanne pdf Aldichter: 18 Jan Kraijenbrink Vriend foto, vriendin gedicht 19

11 Schrijven in goede tijden Scriptschrijven: voor wie van schrijven houdt en ook niet vies is van een beetje glamour Ludo wil scheiden van Janine, en Robbert en Laura verwekken een liefdesbaby. Gebeurtenissen in een soap lijken zich op natuurlijke wijze te ontwikkelen. Toch zijn ze het resultaat van de grillen van één iemand: de scriptschrijver. Een schrijver die verplicht is het geschrevene direct naar beeld te vertalen. Maar ook een schrijver die geen stoffige redacteur maar een beroemde acteur als samenwerkingspartner heeft én een schrijver die beter betaald krijgt dan de gemiddelde romancier. In april 2009 kregen tijdens een uniek project tien jongeren de kans klaargestoomd te worden als scriptschrijver. Een interview met Branca Schellevis, directeur van De Scriptschool, over Project Jouw Stad! foto s Stichting Mytikas

12 Wat de jongeren gemeen hadden was de interesse in het schrijven BS: Stichting Mytikas benaderde mij met de vraag of De Scriptschool in samenwerking met jongeren een landelijke dramaserie wilde maken. Het zou voor het eerst zijn dat jongeren van diverse culturele komaf gezamenlijk aan een dergelijk scenario zouden werken. De bijzonderheid van het idee sprak mij aan en op 18 april 2009 startte Jouw Stad! Doel van dit eenjarige project was het om jongeren bewust te maken van hun eigen talenten. Of, zoals het persbericht dat Mytikas verspreidde het verwoordt: Dat zij [jongeren] oorzaak en gevolg in kunnen schatten, hun zelfbeeld vergroten en hun foto s Stichting Mytikas competenties gericht kunnen inzetten om hun doelstellingen te bereiken. Mytikas zal er naar streven dat de jongeren gemotiveerd zijn om naar school te gaan of te werken. Het is van belang eigen gedragsanalyse te leren en te komen tot wat wij noemen een uitbreiding van het beschikbare gedragsrepertoire. Om dat doel te bewerkstelligen werd er een superteam samengesteld. Er werden allereerst tien jongeren geselecteerd die beschikten over de vooraf door Mytikas vastgestelde competenties: een goede houding, discipline, motivatie, voldoende school/werk prestaties en geen crimineel gedrag. BS: Imro Blom, directeur van Stichting Mykitas, selecteerde de jongeren. Ik heb op mijn beurt Ger Beukenkamp, bekend scenarioschrijver, winnaar van diverse Gouden Kalveren en een van onze vast gastdocenten, benaderd. Beukenkamp is een éminence grise, een oude rot in het vak. Naast hem zette ik de jonge Ruben Picafet, een oud-student van de vakopleiding van de Scriptschool die ervaring heeft met lesgeven. Die combinatie bleek een goede. De jongeren volgden de basiscursus scenarioschrijven maar waar tijdens die cursus normaliter gewerkt wordt aan het opdoen van inzicht en techniek werd tijdens dit project ook nog eens richting een specifiek en gezamenlijk einddoel gewerkt: een televisieserie. De serie die is ontstaan bestaat uit tien afleveringen van elk ongeveer vijfentwintig minuten. De rode draad is auditeren: alle hoofdpersonen in de serie willen auditie doen voor een muziekoptreden of bijvoorbeeld de toelating op een dansschool. BS: De auditie zelf zie je niet. Als kijker maak je alleen het etmaal dat er aan vooraf gaat mee. In elke aflevering staat één persoon centraal en diens culturele achtergrond speelt een rol tijdens de voorbereidingen op de auditie. In één aflevering wil de hoofdpersoon bijvoorbeeld een dansauditie doen als ze er achterkomt dat de auditie op de dag van het Suikerfeest valt. Er ontstaat dan een worsteling; met zichzelf, met haar cultuur, met haar bevlogenheid. Werkproces BS: Gedurende tien weken kwamen Imro en de jongeren iedere zaterdag vanuit Den Haag naar De Scriptschool in Amsterdam. Sommigen wisten al heel duidelijk wat ze wilden, anderen niet. Als iemand bleef steken stelden de docenten vragen. Wie is je hoofdpersoon? Wie vervullen de bijrollen? Maar vooral: lukt het? Lukt het Pietje om datgene voor elkaar te krijgen wat hij wilde? De jongeren leerden op die manier gestructureerd denken en konden zo op de best mogelijke manier hun eigen authentieke verhaal vertellen. Dat werkte. De talentontwikkeling ging zo snel, de jongeren waren er zelf ook van onder de indruk. Op de laatste dag werden de scenario s van de jongeren door mensen van buitenaf voorgelezen. Je zag dan zulke uiteenlopende reacties. Sommigen zaten te stralen, anderen werden verlegen. Maar zo n voordracht van je eigen werk is hoe dan ook heel leerzaam. Je hoort meteen of het goed is wat je hebt geschreven of niet. 22 Schrijven in goede tijden 23

13 Scenarioschrijven is beeldend schrijven Het feit dat de jongeren echt iedere zaterdag kwamen was een prestatie op zich. Maar wat vooral opviel was dat de jongeren goed konden schrijven. Ook verwerkten ze heel goed wat ze meekregen aan huiswerk. Dat was veel want ze moesten in korte tijd leren over samenhang, opbouw, helpers, harmers. Het programma was, kortom, pittig maar de deelnemers hebben zich er kranig doorheen geslagen. Het was daarnaast ook nog leuk om te zien dat de jongeren onderling gingen praten over elkaars cultuur omdat ze verrast waren of verbaasd, of omdat ze elementen uit hun eigen cultuur in die van een ander herkenden. Achtergronden BS: Wat de jongeren met elkaar gemeen hadden was de interesse in het schrijven. Sommigen waren ook al met schrijven bezig voor ze aan het project begonnen. Eén deelnemer wil uiteindelijk een boek schrijven, een ander wil naar de theaterschool, weer een andere naar een musicalopleiding. Het waren dus wel de bij voorbaat creatieve jongeren die aan Jouw Stad! meededen. En die jongeren hadden niet allemaal een niet-nederlandse achtergrond. Eén Nederlandse jongen uit VWO5 deed mee en kreeg zo op een andere manier te maken met zijn allochtone medemens. Die wisselwerking was ontzettend boeiend om te zien. Toekomst Het mooie aan project Jouw Stad! is volgens Branca Schellevis dat de jongeren niet het idee hebben dat ze een cursus hebben gevolgd. Ze hebben iets gedaan wat ze leuk vonden en leerden ook nog eens scenarioschrijven. Tegelijkertijd hielp Jouw Stad! ook de Scriptschool zelf. Het project trok mensen naar de Scriptschool die gewoonlijk hun weg naar de school niet weten te vinden. Zoals meer culturele instellingen wordt ook de Scriptschool namelijk grotendeels bezocht door de autochtone Nederlander. Het bereiken van Nederlanders van andere culturen wordt door de Scriptschool wel als doel geformuleerd maar blijkt moeilijk haalbaar. Project Jouw Stad! was voor beide partijen daarom een zeer leerzame ervaring die voor herhaling vatbaar is. Maar dat is toekomstmuziek, want nu eerst: de serie van de jongeren verkopen! BS: Het idee leeft bij stichting Mytikas om, mocht een zender de serie in productie willen nemen, de jongeren zelf in de serie te laten acteren en ze ook verantwoordelijk te maken voor de productie, ze dus bij alle facetten te betrekken. Scenarioschrijven doe je nooit alleen Wij als Scriptschool leveren normaliter tot en met het papier maar we proberen ook te helpen de stap te maken naar het vervolg zodat het proces doorgaat. Dat is niet alleen leuk voor ons maar ook voor de scenarioschrijver. Daarbij maken wij gebruik van ons netwerk. Zo zijn we elk jaar op het Nederlands Filmfestival waar onze eindexamenstudenten pitchen voor een vakjury. Ik stuur ook ex-studenten naar de 24 Schrijven in goede tijden 25 foto s Stichting Mytikas

14 De talentontwikkeling ging zo snel, de jongeren waren er zelf ook van onder de indruk televisiewereld en laat ze vragen of ze kunnen meeschrijven. Dat gaat dus verder dan het scenarioschrijven zelf, studenten moeten zichzelf min of meer verkopen bij de andere disciplines. Tijdens de tweejarige vakopleiding volgen onze studenten stages onder begeleiding van producenten en/of scenarioschrijvers. Bij scriptschrijven is het dan ook vanzelfsprekend dat het geschrevene direct wordt verbeeld. Scenarioschrijven is beeldend schrijven, zegt Schellevis terecht. Een boek is schrijven op papier. Poëzie of proza, dat wordt verbeeld in de hoofden van de lezer. In scenario s geef je als schrijver meer richting aan het verhaal. Scenarioschrijven is het direct visualiseren van wat je in je hoofd hebt. Je moet letterlijk zeggen: Hij loopt naar de deur. Regieaanwijzingen als deze horen er bij want de letters moeten uiteindelijk van het papier. Scenarioschrijven is kortom het verzinnen van verhalen en het maken van films tegelijkertijd. Nergens kom je zo automatisch bij een andere discipline terecht als bij scenarioschrijven en film. Het een bestaat niet zonder het ander; het is afhankelijkheid die de innige band definieert. Dat maakt de verbinding schrijven-film misschien wel een van de interessantste. Omdat het niet uitgaat van een creatieve uitdaging of een leuk-voor-een-keer uitstapje, nee, de samenwerking is er een voor de lange termijn. Simpelweg, omdat ze zo vanzelfsprekend is. Maar ook omdat ze zo bevalt. Het bijzondere aan het project Jouw Stad! was dat de verbinding van de disciplines niet het doel, maar wel het middel was om jonge mensen onderling te verbinden. En wat is er mooier dan dat de ene verbinding de andere in de hand werkt? Misschien zijn de verhalen uit uw cursussen ook wel het verfilmen waard. Of vormen uw filmtalenten een gouden combinatie met een schrijver. Kijk eens naar wat er kan. Kijk eens naar wat er ontstaat behalve een verfilmd verhaal. Want een samenwerking tussen filmer en schrijver? Eigenlijk heel logisch. Imro Blom, directeur Mytikas: Schrijven is een belangrijke tool om te bewerkstelligen wat we willen: jongeren met gedragsproblemen helpen hun gedrag via creativiteit te veranderen. Schrijven is een van de eerste instrumenten die we krijgen om ons te uiten. Schrijvende jongeren zijn er veel, ze zijn populair en hebben ook echt een verhaal te vertellen. Tegelijkertijd is de wereld waarin we leven er een waar alles draait om visualisatie. Met scenarioschrijven hebben we de verbinding gelegd tussen schrijven en die gevisualiseerde wereld. Dat werkte. Daarnaast zagen we dat naast het ontstaan van creatieve groei ook vooroordelen wegvielen. Zaten eerst de Marokkaanse jongeren nog bij de Marokkaanse en de Antilliaanse bij de Antilliaanse; na het project zat iedereen door elkaar. Verschillen vervagen en verbindingen leggen op wat voor niveau dan ook lukt het beste via creativiteit. Hadjar Douiri (17), deelneemster Jouw Stad!: Meedoen aan het project was ontzettend leuk en een unieke kans om met goede docenten te werken. Ik heb geleerd om op een andere manier naar films te kijken en alles wat ik heb geleerd dat blijft me voor altijd bij. Ik wil later journalist worden want ik geef graag kritiek en een eigen draai aan teksten. Dit was een goed project voor mensen die van schrijven houden want je ziet precies wat professionele schrijvers willen zien en je krijgt veel tips over hoe dat er dan op film uitziet. Zelf aan de slag met film, schrijven en jongeren Lees ook eens Ger Beukenkamp s Schrijven voor film, toneel en televisie. Hierin staan aansprekende voorbeelden en boeiende praktijkanekdotes die laten zien welke technieken en inzichten je nodig hebt bij het schrijven van drama, comedy en andere vormen van toneel, scenario en filmscript. Beukenkamp behandelt in dit boek onder andere het schrijven van dialogen, de strijd tussen vorm en inhoud, stijl, structuur en genre. Dit handboek is een uitgebreide en geactualiseerde versie van Beukenkamps De verborgen schrijver. Toegevoegd is onder andere een hoofdstuk over het schrijven van een synopsis een van de belangrijkste instrumenten voor hedendaagse tv- en filmmakers. Uitgeverij Augustus, 19,90. ISBN: foto s Stichting Mytikas Kijk voor inspiratie en cursussen ook eens op FilmSet verzorgt al sinds 2002 praktijkgerichte workshops voor scholieren, op scholen maar ook in filmhuizen, bibliotheken en op festivals. Lees het interview met de enthousiaste scenarioschrijver Marc Veerkamp dat VK Banen met hem had in het kader van de serie Leukste baan : carriere/leukste-baan/744934/schrijvenis-versies-maken.html In de brochure Schrijft t voort! vind je meer informatie over scenarioschrijven in het onderwijs: klik op publicaties. Zie voor meer informatie en 26 Schrijven in goede tijden 27

15 De letter spreekt en beweegt Poëzie & animatie: al lang geen sprookje meer Er was eens een kunstuiting waar niemand meer over sprak. Tekenfilm : iets uit de oude doos. Het nieuwe woord is animatie. Een woord dat elke kinderachtige connotatie omzeilt, één waar ambitie uit spreekt: het vertellen van een verhaal dat verder gaat dan en ze leefden nog lang en gelukkig. Want een stel mooie plaatjes op een rij is al lang niet meer wat een goede animatie definieert. De animator moet denken aan een plot, opbouw, personages. Kortom: denken als een schrijver. In sommige gevallen echter komt er een werkelijke schrijver aan te pas. Een interview met Sander Alt, animator en eigenaar van animatiestudio Urrebuk still uit: Wat Water Weet Sander Alt

16 Animeren is net als schrijven kunst maar vooral ook techniek Maar eerst iets over dat andere animatiebureau: il Luster Producties is een creatief productiebureau uit Utrecht dat enkele jaren geleden de behoefde voelde animatie uit haar keurslijf te halen. Het ontmoeten van steeds dezelfde (in)crowd op animatiefestivals en het feit dat al het moois dat op festivals werd getoond nooit buiten de festivalgrenzen reikte bracht hen ertoe het project Dichtvorm op te richten: korte animatiefilms, gebaseerd op Nederlandse gedichten, voor middelbare scholieren. Films om leerlingen meer inzicht te geven in zowel poëziegeschiedenis, kunstgeschiedenis als animaties. Sander Alt voegde zich bij dit Dichtvormproject. still uit: Onder het asfalt Sander Alt Alt: Het mooie aan het project Dichtvorm vond ik het educatieve tintje dat animatie kreeg. Dat was voor mij al reden genoeg om mee te doen. De opdracht leek eenvoudig: verfilm een gedicht. Ik kreeg een lijst met daarop vijf gedichten die weer een selectie waren van gedichten uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis vanaf 1650 tot aan nu. Die selectie maakte il Luster. Zij keken naar welk gedicht volgens hen het beste bij welke animator paste. Ik eindigde, naar mijn tevredenheid, met onder andere Paradise Regained van Hendrik Marsman, het Egidiuslied en de Civitate Dei door Serge van Duijnhoven. Beiden abstract genoeg voor mij om vrijuit mee te kunnen werken. Het is niet zo dat er uit een minder abstract gedicht automatisch een directere vertaling voortvloeit - sommige animatoren blijven dicht bij het gedicht omdat hun techniek zich daar goed voor leent, meestal de meer figuratieve animatoren - ik zoek het zelf graag meer in een sfeer, in een beleving. Sfeer, beleving, karakters. De link tussen animatie en literatuur is in theorie snel gelegd. Was voor Alt de praktische stap naar poëzie een vanzelfsprekende? Ik ken het dichtproces niet maar het zal ongetwijfeld weinig afwijken van ieder ander creatief proces waarin vanuit vrije associatie naar een gestructureerde vorm wordt gewerkt. Een zekere compactheid hebben beide disciplines denk ik ook gemeen. Zowel in mijn animaties als in de gedichten krijgen gebeurtenissen of emoties weinig ruimte. Animeren is net als schrijven kunst maar vooral ook techniek. Maar er is een zekere hiërarchie. Een goed verhaal dat slecht geanimeerd is kan nog steeds boeien omdat het een goed verhaal is. Andersom geldt dat niet: een mooie animatie met een verhaal dat rammelt is niet geloofwaardig. Een goed verhaal garandeert bijna kwaliteit. Of het nou een dans -of muziekvoorstelling is: er zit altijd een verhaal in dat het een geraamte geeft. Dat is een verschil, animeren is heel veel disciplines ineen: muziek, schrijven, regisseren, belichten. Schrijven is meer een kerndiscpline. Het gedicht & de animatie De literaire animaties sloegen aan en Alt werd door het multidisciplinaire GDMW-Festival gevraagd een animatie van een gedicht te maken. Dat werden er meer. De afgelopen jaren maakte hij animaties van gedichten van o.a. Ruben van Gogh ( Wat Water Weet uit de bundel Klein Oera Linda), Alfred Schaffer ( Droom en werkelijkheid uit Geen hand voor ogen) en Menno Wigman ( Onder het asfalt uit s Zomers stinken alle steden). Voor 2010 staat een gedicht van Antjie Krog op het program. Hoe gaat Alt te werk? Alt: Ik maak eerst een vertaling van de tekst, mijn eigen interpretatie ervan. Dat zet ik vervolgens om in een storyboard; een directe vertaling naar beeld. Dat werk ik verder uit in een moving storyboard waarbij alle plaatjes op chronologische volgorde worden gezet. Op die manier krijg ik een indruk van wat het gaat worden, of het uitkomt, of mijn timing klopt. Op basis daarvan maak ik de ontwerpen voor de uiteindelijke vertoning. 30 De letter spreekt en beweegt 31

17 Het aangaan van een creatieve samenwerking is een prachtige ervaring 32 Fotografie en creatief schrijven: verklarend, aanvullend, verrijkend still uit: Paradise Regained Sander Alt 33

18 Tijdens dat proces word ik geholpen door het gedicht. De lengte daarvan werkt al mee: gedichten zijn vaak net zo kort als animaties. Daarnaast geeft het feit dat gedichten meervoudig interpreteerbaar zijn mij meer vrijheid. Maar die vrijheid maakt het me tegelijkertijd ook lastig. Ik betrap mezelf erop mij af te vragen of ik er toch niet naast zit met mijn interpretatie. Die twee gedachten zijn met elkaar in conflict, en toch bestaan ze naast elkaar. Die wrijving is spannend. De dichter & de animator Alt: Het is mijns inziens belangrijk dat je niet te veel rekening met elkaar houdt. Net zo min als: het publiek. De gedichten waar ik mee werk gaan vaak over gevoelens en die kunnen bij iedereen anders binnenkomen. Ik houd de animatie, en daarmee de vertaling van het gedicht, dicht bij mezelf. Ik zorg er dus altijd voor dat de regie in mijn handen blijft. Tegelijkertijd is het natuurlijk wel degelijk een wisselwerking waarin ruimte zit voor discussie en inspiratie. Dat ik een interpretatie maak van een gedicht en deze ook kan motiveren is voor de dichter interessant. Voor mij als animator is het spannend om te zien hoe ik om ga met iets waar ik oorspronkelijk geen kaas van heb gegeten. Het spannende aan de samenwerking van een dichter en een animator is dat twee individuele kunstvormen er elkaar door vinden. Mensen zouden elkaar meer moeten opzoeken want het aangaan van een creatieve samenwerking is een prachtige ervaring. Ik was niet bezig met poëzie voor ik aan dit project begon maar nu ben ik er alsnog in beland, dat vind ik verrijkend. Vanuit kunstzinnig oogpunt zou ik zeggen: waarom zou je niet alle middelen gebruiken die voorhanden zijn? Het vergroot de impact van de ervaring. In de toekomst zou ik graag een animatie over de Heilige Graal maken. De zoektocht daarnaar lijkt mij prachtig om te animeren maar het verhaal zelf schrijven lijkt me lastig. Ik denk dat ik maar eens een samenwerking aan ga met een goede scenarioschrijver. Ruben van Gogh, dichter met wie Alt samenwerkte Van samenwerking léék nauwelijks sprake. De een maakt een gedicht, de ander maakt een animatie. Toch was onze ontmoeting bepalend. Tijdens het inspreken van Wat water weet, stelde ik voor een tweede gedicht in te spreken: een soort ode aan water in een opsommende woordenstroom die als een kabbelende track op de achtergrond zou kunnen functioneren. Sander zag in dit tweede gedicht juist een begeleiding van deel een van zijn animatie - met deel twee: het ingesproken titelgedicht als verklarende beschrijving van het zojuist getoonde. Een korte, maar bepalende samenwerking. Alfred Schaffer, dichter met wie Alt samenwerkte Ik vond het allereerst verrassend dat ik was verkozen, omdat het aangeeft dat je poëzie helder en duidelijk genoeg is om iemand uit een andere kunstdiscipline te inspireren. Verder vond ik het resultaat geweldig, en ook verrassend. Het bleek een heel helder filmpje te zijn, waarin eigenlijk alles wat in het gedicht aan bod komt, verbeeld werd. Maar dan in een droomachtige setting. Het geluid was vooral een toegevoegde waarde. Heb me er zelf niet mee bemoeid, de schoenmaker moet bij zijn leest blijven in dit geval. Ik denk dat Sander s animatie, enkel door het woord aanschouwelijk te maken, het gedicht flink heeft geopend. Intensiever samenwerken zou best eens een mooi idee kunnen zijn voor in de toekomst. Meer inspiratie! Als collega van Sander bij Il Luster maakte Arjan van der Linden een animatie naar aanleiding van het gedicht Afdaling van Lidy van Marissing die in 2009 werd genomineerd voor de VSB Poëzieprijs. Deze is te zien op zijn blogspot: Kijk eens op Hierop staan inspirerende animaties van mensen uit verschillende landen. De website presenteert literatuur op een manier die aansluit bij de leefwereld van jongeren: via internet en met bewegende beelden. Lees mij! is een cross-mediale combinatie van een website, een serie filmpjes en literaire activiteiten, gericht op havo/vwo leerlingen tussen de 14 en 17 jaar. Bezoek de docentenportal en haak in op de literaire activiteiten van Lees mij! Klik op Lees mij! in de klas om alle mogelijkheden te bekijken. Ook aan de gang met animatie en poëzie is Vers, een initiatief van de School der Poëzie. Ieder jaar wordt met v e r s (www. versgedicht.nl) bij kinderen en jongeren de aandacht gevestigd op de actuele Nederlandstalige poëzie. Mooie poëzie roept beelden op, jongeren laten zich inspireren door actuele Nederlandstalige poëzie. Ze maken in hun eigen beeldtaal een Poëzie- Clip van een door hen zelf gekozen gedicht uit de poëzie van 16 jaar VSB Poëzieprijs. De makers van de beste clips worden uitgenodigd om naar Amsterdam te komen voor het slotprogramma van vers waarbij onder meer de jaarlijkse Clipprijs wordt uitgereikt. Zie op de site van School der Poëzie: De Avro zond in 2008 het programma Poëzie Animatie uit. In dit korte programma werden hoogtepunten uit de Nederlandse dichtkunst in prachtige animaties verbeeld. De filmpjes zijn nog te zien via programmas_a-z/poëzie_animatie/ Blogger Len Dumont maakt animaties van zijn eigen gedichten. Deze zijn te zien op Kunstenares Rozemarijn is BIK-ker (Beroepskunstenaar in de klas) en maakt op basis-en middelbare scholen animaties met leerlingen: Voor de poëziewedstrijd Skep maakte zij van de drie winnende gedichten een animatie waarin de winnaars zelf hun gedicht voorlazen. Op vind je meer informatie over de wedstrijd en op is de animatie te zien van winnares Wan Qing Wang met haar gedicht Heimwee. Als Stadsdichters van Rotterdam hebben de WoordDansers in 2007 en 2008 bij elkaar 12 stadsgedichten gemaakt, opgenomen en verwerkt tot videoclips die niet zouden misstaan op MTV. Bekijk ze op nl bij stadsgedichten 2007 en stadsgedichten Het Fonds voor de Letteren (FvdL) en het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst (Fonds BKVB) zetten hun samenwerking voort met een nieuwe editie van Poëzie op het scherm. Dit interdisciplinaire project biedt dichters, vormgevers en kunstenaars de gelegenheid te onderzoeken wat samenwerking in de nieuwe media voor hun werk kan betekenen en hoe taal, beeld, geluid en beweging elkaar kunnen versterken. php?sid=1796&menu=44 Neerlands trots, gratis open source software en een community voor 2d en 3d animatie: Animaties maken met je webcam: Je eigen portfolio: Animatie archief: Buitenlandse showcases: Wie op zoekt naar poëzie en animatie vindt een enorme hoeveelheid aan literaire animaties! 34 De letter spreekt en beweegt 35

19 Colofon Auteurs: Diana Chin-A-Fat & Sieneke de Rooij, adviseurs (schrijven), Kunstfactor Ontwerp: Stof Rotterdam Deze webpublicatie kwam tot stand met belangenloze medewerking van: Diana Bokje, coördinator Fotografie; Tom Meerman, coördinator Fotovakschool Amsterdam; Marianne Grimmelius en Willem van de Vrande; Jan Kraijenbrink; Frank Kouws; Jan Meerdink; Ina Sousa; FAK Lumen Goirle en Stichting Foto21 Bredevoort voor het artikel Vriend foto, vriendin gedicht;branca Schellevis, directeur Scriptschool; Imro Blom, directeur Mytikas; Hadjar Douiri, deelneemster Jouw Stad! voor het artikel Schrijven in goede tijden;sander Alt, animator Urrebuk; Ruben van Gogh, dichter; Alfred Schaffer, dichter, voor het artikel De letter spreekt en beweegt. Kunstfactor, Utrecht 2009 Kijk, schrijf, maak. Combineer schrijven met fotografie, film en animatie is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. Tenzij anders overeengekomen, geeft Kunstfactor u als lezer toestemming deze uitgave voor eigen gebruik te downloaden en af te drukken. Het is niet toegestaan om inhoudelijk, tekstueel of anderszins wijzigingen aan te brengen. Bij citeren is bronvermelding verplicht. Overdracht aan derden van het gebruiksrecht is uitgesloten. Het gebruiksrecht geldt niet voor commerciële doeleinden. De overdracht van de rechten van intellectueel eigendom, waaronder het auteursrecht, rustend op de door Kunstfactor opgestelde of ontworpen werken zijn bij het gebruiksrecht niet inbegrepen.

Vertel eens - aanpak van Aidan Chambers

Vertel eens - aanpak van Aidan Chambers Vertel eens - aanpak van Aidan Chambers bijlage 6 2 Theorie Aidan Chambers wil met de Vertel eens-aanpak kinderen helpen goed te praten over wat zij hebben gelezen en goed naar elkaar te leren luisteren.

Nadere informatie

Workshop Handleiding. Verhalen schrijven. wat is jouw talent?

Workshop Handleiding. Verhalen schrijven. wat is jouw talent? Workshop Handleiding Verhalen schrijven wat is jouw talent? Inhoudsopgave Hoe gebruik je deze workshop? Hoe kun je deze workshop inzetten in je klas? Les 1: Even voorstellen stelt zich kort voor en vertelt

Nadere informatie

Uitleg boekverslag en boekbespreking

Uitleg boekverslag en boekbespreking Uitleg boekverslag en boekbespreking groep 7 schooljaar 2014-2015 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Blz. 7 Blz. 7 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave

Nadere informatie

Toelating en selectie Selectiecriteria Elke afstudeerrichting hanteert bij de selectie de volgende concrete criteria:

Toelating en selectie Selectiecriteria Elke afstudeerrichting hanteert bij de selectie de volgende concrete criteria: Toelating en selectie Selectiecriteria Elke afstudeerrichting hanteert bij de selectie de volgende concrete criteria: Regie Documentaire Weet in een door de student zelf gemaakte film al basaal te boeien

Nadere informatie

Uitleg boekverslag en boekreclame

Uitleg boekverslag en boekreclame Uitleg boekverslag en boekreclame groep 7 schooljaar 2015-2016 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave Stap 4: Inhoud boekverslag

Nadere informatie

Opname hulp. Stap voor stap uitleg over het opnemen van een Babbel - voor kinderen. Videoverhalen over kinderboeken, voor en door kinderen, 8+

Opname hulp. Stap voor stap uitleg over het opnemen van een Babbel - voor kinderen. Videoverhalen over kinderboeken, voor en door kinderen, 8+ Opname hulp Stap voor stap uitleg over het opnemen van een Babbel - voor kinderen B B Videoverhalen over kinderboeken, voor en door kinderen, 8+ BoekenBabbels DOEL Door het opnemen en plaatsen van korte

Nadere informatie

Afsluiting kinderjury 2013

Afsluiting kinderjury 2013 Afsluiting kinderjury 2013 Schrijverbezoek: Gerard van Gemert 1. Kastor en Tim Wanneer bent u begonnen met schrijven? Gerard van Gemert is in 2005 begonnen met schrijven toen hij met zijn dochters een

Nadere informatie

Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek

Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek Ontdek de Bibliotheek Ontdek de Bibliotheek Ontdek de Bibliotheek Welkom in de bibliotheek. Je gaat op ontdekking in de bibliotheek. Hierbij doe je een onderzoek naar verschillende soorten media; zoals

Nadere informatie

lesmateriaal Taalkrant

lesmateriaal Taalkrant lesmateriaal Taalkrant Toelichting Navolgend vindt u een plan van aanpak en 12 werkbladen voor het maken van de Taalkrant in de klas, behorende bij het project Taalplezier van Stichting Wereldleren. De

Nadere informatie

Lesbrief bij de voorstelling Mijn vriend en ik van Soulshine Connection

Lesbrief bij de voorstelling Mijn vriend en ik van Soulshine Connection Lesbrief bij de voorstelling Mijn vriend en ik van Soulshine Connection 1 Beste docent, Binnenkort gaat u samen met uw klas naar de voorstelling Mijn vriend en ik van Soulshine Connection. Deze lesbrief

Nadere informatie

Locatie Prijs Materiaal kosten. Naam workshop Omschrijving Duur Aantal deelnemers

Locatie Prijs Materiaal kosten. Naam workshop Omschrijving Duur Aantal deelnemers Multi Phone Film Leerlingen maken in een groep een aantal filmpjes met hun smartphone, maar de uitdaging is dat deze filmpjes visueel op elkaar moeten aansluiten als een puzzel. Leerlingen worden uitgedaagd

Nadere informatie

Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek

Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek KIEZEN Een goed begin is het kiezen van het juiste boek. Er zijn zo veel mooie verhalen waardoor het soms lastig is om een goede keuze

Nadere informatie

Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A

Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A INLEIDING Ik heb vandaag een cadeautje meegenomen. Niet voor jullie, maar voor mijzelf. Het cadeautje staat voor de verrassingen

Nadere informatie

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 FLIPPEN Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 Verantwoording: Opleiding: Media Vormgeven School: Media college Amsterdam Jaar: 1 Projectomschrijving: Het maken van

Nadere informatie

Werkstuk Nederlands Het beroep schrijver

Werkstuk Nederlands Het beroep schrijver Werkstuk Nederlands Het beroep schrijver Werkstuk door een scholier 1685 woorden 4 oktober 2008 5,2 37 keer beoordeeld Vak Nederlands Inhoudsopgave Op bladzijde 1: Kaft Op bladzijde 2: Inhoudsopgave Op

Nadere informatie

2.1 FaVoriete leestips

2.1 FaVoriete leestips Verhalend 2.1 FaVoriete leestips Van klasgenoten heb ik de volgende tips gekregen van boeken/tijdschriften die mij leuk lijken: 1.... 2.... 3.... Van de leraar heb ik de volgende tips gekregen van boeken/tijdschriften

Nadere informatie

Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst.

Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Hallo, Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Dat is namelijk helemaal niet zo makkelijk. Veel studenten weten nog niet precies wat ze willen en hoe ze dat

Nadere informatie

Filmvertoning Primair Onderwijs SEPT 2017 NFF DOCENTENHANDLEIDING KAMPIOENEN VAN AMSTERDAM ... NFF Educatie ... Lesmateriaal ...

Filmvertoning Primair Onderwijs SEPT 2017 NFF DOCENTENHANDLEIDING KAMPIOENEN VAN AMSTERDAM ... NFF Educatie ... Lesmateriaal ... NFF DOCENTENHANDLEIDING KAMPIOENEN VAN AMSTERDAM NFF Educatie Van 20 tot en met 29 september 2017 vindt het Nederlands Film Festival (NFF) in Utrecht plaats. Het NFF ziet filmeducatie als een belangrijke

Nadere informatie

Kunsteducatie projecten primair onderwijs Utrecht. Een stevige basis voor cultuurparticipatie

Kunsteducatie projecten primair onderwijs Utrecht. Een stevige basis voor cultuurparticipatie Kunsteducatie projecten primair onderwijs Utrecht Een stevige basis voor cultuurparticipatie inhoudsopgave Voorwoord 5 1 Schoolabonnement 7 2 Kunstprojecten voor alle groepen 9 3 Kunsteducatieproject voor

Nadere informatie

Creatieve I N 1 0 W E K E N A N D E R S K I J K E N W W W. C A R L A V A N I E R S E L F O T O G R A F I E. N L

Creatieve I N 1 0 W E K E N A N D E R S K I J K E N W W W. C A R L A V A N I E R S E L F O T O G R A F I E. N L Creatieve FOTOGRAFIE BOOST I N 1 0 W E K E N A N D E R S K I J K E N Hee, hallo! Super leuk dat je interesse hebt in deze online creatieve fotografie boost "in 10 weken anders kijken". In deze brochure

Nadere informatie

Nu nog beter... Toegepaste kunst Kunst BV

Nu nog beter... Toegepaste kunst Kunst BV Nu nog beter... Toegepaste kunst Kunst BV H4 ~ periode B Toegepaste vormgeving Autonome kunst Inleiding INLEIDING In de eerste periode ben je vooral bezig geweest met het onderzoeken van vormen, materialen

Nadere informatie

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1.

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1. Eerwraak Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman Blz 1. Vra!n. 1) Wat voor soort verhaal is je boek? Mijn boek is een eigentijdsverhaal/roman 2) Waar

Nadere informatie

PHOTO WISE fotografie-opleiding 2015 1

PHOTO WISE fotografie-opleiding 2015 1 PHOTO WISE fotografie-opleiding 2015 1 Visie Voor wie? Voor iedereen met een interesse in de professionele fotografie, met aanleg voor beeld, en met een goede motivatie. Iedereen? Iedereen lijkt te kunnen

Nadere informatie

SAGAAM IN DE KLAS. Een praktische handleiding voor leerkrachten in het PO & VO

SAGAAM IN DE KLAS. Een praktische handleiding voor leerkrachten in het PO & VO SAGAAM IN DE KLAS Een praktische handleiding voor leerkrachten in het PO & VO 1 Hoe meer mensen worden aangezet tot schrijven hoe meer ze gaan lezen Adriaan van Dis Colofon Auteur: Tom Blok Huisstijl:

Nadere informatie

Dag van Respect & Twinning

Dag van Respect & Twinning Dag van Respect & Twinning In contact met een klas aan de andere kant van de wereld De Dag van Respect heeft in samenwerking met Cordaid Kinderstem, een lesprogramma ontwikkeld om vorm en inhoud te geven

Nadere informatie

Zeg het voort. Werkboek

Zeg het voort. Werkboek Zeg het voort Werkboek In het werkboek Zeg het voort komen verschillende soorten oefeningen voor. De onderstaande plaatjes maken duidelijk om welke oefeningen het gaat. Deze les gaan we... Speel het spel

Nadere informatie

CKV Festival 2012. CKV festival 2012

CKV Festival 2012. CKV festival 2012 C CKV Festival 2012 Het CKV Festival vindt in 2012 plaats op 23 en 30 oktober. Twee dagen gaan de Bredase leerlingen van het voortgezet onderwijs naar de culturele instellingen van Breda. De basis van

Nadere informatie

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft!

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! Scott de Jong http://www.positiefleren.nl - 1 - Je leest op dit moment versie 2.0 van het Ebook: 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft.

Nadere informatie

SAGAAM IN DE KLAS. Een praktische handleiding voor leerkrachten in het PO & VO

SAGAAM IN DE KLAS. Een praktische handleiding voor leerkrachten in het PO & VO SAGAAM IN DE KLAS Een praktische handleiding voor leerkrachten in het PO & VO 1 Hoe meer mensen worden aangezet tot schrijven hoe meer ze gaan lezen Adriaan van Dis Colofon Auteur: Tom Blok Huisstijl:

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands Ik mail je door Yvonne Kroonenberg

Boekverslag Nederlands Ik mail je door Yvonne Kroonenberg Boekverslag Nederlands Ik mail je door Yvonne Kroonenberg Boekverslag door een scholier 1665 woorden 24 april 2006 6,4 82 keer beoordeeld Auteur Genre Yvonne Kroonenberg Jeugdboek Eerste uitgave 2004 Vak

Nadere informatie

Welke krachten en drempels ervaren deelnemers door de workshops van Artability in Thessaloniki?

Welke krachten en drempels ervaren deelnemers door de workshops van Artability in Thessaloniki? 7. Bijlage Resultaten enquête Welke krachten en drempels ervaren deelnemers door de workshops van Artability in Thessaloniki? 1. Waarom ben je aan het project begonnen? (Για ποιό λόγο ξεκίνθςεσ να ςυμμετζχεισ

Nadere informatie

Lisa Van Damme. Ik hou ervan om het juiste moment af te wachten!

Lisa Van Damme. Ik hou ervan om het juiste moment af te wachten! 2 portfolio Lisa Van Damme Lisa Van Damme begon, geïnspireerd door sociaal geëngageerde fotografen, op 17-jarige leeftijd aan een studie fotografie. Voor haar is fotografie meer dan een doel; het is eerst

Nadere informatie

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou! Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw

Nadere informatie

Absurdisme met gevoel

Absurdisme met gevoel oeuvreportfolio door Jasper de Weerd Absurdisme met gevoel Fotograaf heeft een indrukwekkende lijst klanten. Toch vindt hij ook nog tijd om te doen waar hij zelf zin heeft: het maken van absurde portretten

Nadere informatie

Opzet en uitvoering. Inhoudsopgave. 1 Wat is Kiezen voor je leven? 3. 2 Hoe maak je een Digi-tale? 4. 3 Stap voor Stap...5. 4 Technische kant...

Opzet en uitvoering. Inhoudsopgave. 1 Wat is Kiezen voor je leven? 3. 2 Hoe maak je een Digi-tale? 4. 3 Stap voor Stap...5. 4 Technische kant... Inhoudsopgave 1 Wat is Kiezen voor je leven? 3 2 Hoe maak je een Digi-tale? 4 3 Stap voor Stap...5 4 Technische kant....7 5 Werkblad Mijn Digi-tale...9 6 Werkblad Mijn storyboard 10 Digi-Tales Opzet en

Nadere informatie

Het verhaal van de Actielessen

Het verhaal van de Actielessen http://www.edusom.nl Het verhaal van de Actielessen In de Actielessen ontmoeten acht mensen elkaar. Ze kennen elkaar van een taalcursus. 1. Overal kun je de taal leren In de eerste Actieles ontmoeten Mounir

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken?

3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken? Werkblad: 1. Wat is je leerstijl? Om uit te vinden welke van de vier leerstijlen het meest lijkt op jouw leerstijl, kun je dit simpele testje doen. Stel je eens voor dat je zojuist een nieuwe apparaat

Nadere informatie

Een Helder Verhaal? Kunst verschaft de kunstenaar de mogelijkheid om zich te uiten. Door creatieve middelen te gebruiken, vertellen zij hun verhaal.

Een Helder Verhaal? Kunst verschaft de kunstenaar de mogelijkheid om zich te uiten. Door creatieve middelen te gebruiken, vertellen zij hun verhaal. CKV. Opdracht lessenserie Een Helder Verhaal? Kunst verschaft de kunstenaar de mogelijkheid om zich te uiten. Door creatieve middelen te gebruiken, vertellen zij hun verhaal. Maar waarom zo moeilijk? En

Nadere informatie

Zorg dat je een onderwerp kiest, waarvan je echt meer wilt weten. Dat is interessanter, leuker en makkelijker om mee bezig te zijn.

Zorg dat je een onderwerp kiest, waarvan je echt meer wilt weten. Dat is interessanter, leuker en makkelijker om mee bezig te zijn. Werkstukwijzer Deze werkstukwijzer helpt je om een werkstuk in elkaar te zetten. Je vult eerst een formulier in. Op dit formulier komt te staan waar je werkstuk over gaat en hoe je het aanpakt. Met behulp

Nadere informatie

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Bron: http://ninabrackman.blogspot.nl/p/de-alchemist-paulo-coelho.html Dit is een deel van een blog over De Alchemist van Paulo Coelho door Nina Brackman.

Nadere informatie

Interview Astrid Hermes

Interview Astrid Hermes Astrid Hermes Met een geleende camera en een flinke dosis baldadigheid startte Astrid Hermes haar fotografische loopbaan. Geïnspireerd door grote namen in de fotowereld erkende zij al snel de waarde van

Nadere informatie

Werkwijzer Verslagkring:

Werkwijzer Verslagkring: Werkwijzer Verslagkring: 1. Je maakt een tweetal. 2. Met zijn tweeën kies je een onderwerp, waarin jullie je willen verdiepen en waarover jullie meer willen weten. 3. Samen ga je op zoek naar informatie

Nadere informatie

VoorleesExpress. Samen met ouders aan de slag. Praktische tips

VoorleesExpress. Samen met ouders aan de slag. Praktische tips VoorleesExpress Samen met ouders aan de slag Praktische tips Samen met ouders aan de slag Ouders betrekken bij het voorlezen Je gaat straks via de VoorleesExpress twintig weken voorlezen bij een of meerdere

Nadere informatie

Buurman in de Winter Plan D / Andreas Denk (Nederland)

Buurman in de Winter Plan D / Andreas Denk (Nederland) lesbrief Buurman in de Winter Plan D / Andreas Denk (Nederland) bovenbouw (groep 5 t/m 8) www.stiltefestival.com E info@destilte.nl F facebook.com/ stiltefestival afdeling educatie Nieuwe Huizen 41 4811

Nadere informatie

make things ETA by Boudewijn Naaijkens

make things ETA by Boudewijn Naaijkens ET S make things ETA by Boudewijn Naaijkens VISUAL IDENTITY Student Boudewijn Naaijkens 2060969 Avans Hogeschool 42CM04 (O) Vakcoördinator Brenda Renssen Avans Hogeschool Overige betrokken docent(en) Marcel

Nadere informatie

Stop Motion- THE MOVIE

Stop Motion- THE MOVIE Stop Motion- THE MOVIE Script / storyboard / productie. Nu we weten welke technieken er binnen Stop Motion animatie zijn en hoe deze worden uitgevoerd, kunnen we aan de slag met een langere film. Wanneer

Nadere informatie

PeerEducatie Handboek voor Peers

PeerEducatie Handboek voor Peers PeerEducatie Handboek voor Peers Handboek voor Peers 1 Colofon PeerEducatie Handboek voor Peers december 2007 Work-Wise Dit is een uitgave van: Work-Wise info@work-wise.nl www.work-wise.nl Contactpersoon:

Nadere informatie

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Geeft je inzicht in jouw persoonlijke

Nadere informatie

Boekje voor: spreekbeurt, boekenkring en werkstuk

Boekje voor: spreekbeurt, boekenkring en werkstuk Boekje voor: spreekbeurt, boekenkring en werkstuk Dit boekje is van: Datum spreekbeurt Datum boekenkring Inleverdatum werkstukken (groep 6 t/m 8) Werkstuk 1: woensdag 22 november Werkstuk 2: woensdag 18

Nadere informatie

Kinderen Baas #2. Over participatieve trajecten tussen cultuur- en jeugdorganisaties.

Kinderen Baas #2. Over participatieve trajecten tussen cultuur- en jeugdorganisaties. Kinderen Baas #2 Over participatieve trajecten tussen cultuur- en jeugdorganisaties. JES en Lasso bieden met het project Kinderen Baas aan Brusselse jeugd- en cultuurorganisaties een platform om elkaar

Nadere informatie

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven ecourse Moeiteloos leren leidinggeven Leer hoe je met minder moeite en tijd uitmuntende prestaties met je team bereikt 2012 Marjan Haselhoff Ik zou het waarderen als je niets van de inhoud overneemt zonder

Nadere informatie

Kunstenaarstoets. Uw gegevens. Beroep en opleiding als kunstenaar

Kunstenaarstoets. Uw gegevens. Beroep en opleiding als kunstenaar Kunstenaarstoets Waarom deze toets? U wilt een cultuurlening aanvragen bij Cultuur+Ondernemen. Om in aanmerking te komen voor deze lening moet u beroepsmatig werken als. Met dit formulier kunt u uw beroepsmatigheid

Nadere informatie

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang.

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang. Vanavond ga ik mijn man vertellen dat ik bij hem wegga. Na het eten vertel ik het hem. Ik heb veel tijd besteed aan het maken van deze laatste maaltijd. Met vlaflip toe. Ik hoop dat de klap niet te hard

Nadere informatie

Liefdesgedichten schrijven

Liefdesgedichten schrijven Deze les hoort bij het boek Wil jij... met mij? geschreven door Rian Visser met tekeningen van Annet Schaap en gepubliceerd door uitgeverij Moon. Doel: leerlingen zelf gedichten laten schrijven Leeftijd:

Nadere informatie

Kunstenaarstoets. Achternaam. Voorletters

Kunstenaarstoets. Achternaam. Voorletters Kunstenaarstoets Waarom deze toets? U wilt de Utrechtse Cultuurlening aanvragen. Om in aanmerking te komen voor deze lening moet u beroepsmatig werken als kunstenaar. Met dit formulier kunt u uw beroepsmatigheid

Nadere informatie

Animatie. Middenbouw

Animatie. Middenbouw Animatie Middenbouw Schrijver: Meia Wippoo Doelgroep: middenbouw basisonderwijs Datum: 2 maart 2012 1 Les Stopmotion animaties maken: rekensommen Inhoudelijke omschrijving Het wordt steeds eenvoudiger

Nadere informatie

Nieuw seizoen, nieuwe cursussen!

Nieuw seizoen, nieuwe cursussen! RiQQ CURSUSSEN 2013-2014 Nieuw seizoen, nieuwe cursussen! Genoeg uitgerust in de vakantie en weer zin om lekker bezig te zijn met zingen toneelspelen of tekenen? Schrijf je nu in voor een cursus van Cultuurbedrijf

Nadere informatie

Beeldend proces Theater Kunst Klas leerlingen

Beeldend proces Theater Kunst Klas leerlingen Beeldend proces Theater Kunst Klas leerlingen Ik kan bij de leerlingen een beeldend proces op gang brengen en dit proces kwalitatief onderhouden en afronden. Het proces ontstaat in uiteenlopende disciplines

Nadere informatie

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 4: Nieuwsbrief 1 (januari 2015) In deze nieuwsbrief aandacht voor:

Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 4: Nieuwsbrief 1 (januari 2015) In deze nieuwsbrief aandacht voor: Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching Jaargang 4: Nieuwsbrief 1 (januari 2015) In deze nieuwsbrief aandacht voor: Terugblik Kinderyoga Rots & Water De Sterrenplukmachine Theaterweek Thema avond (hoog)gevoeligheid

Nadere informatie

Haiku s in woord en beeld

Haiku s in woord en beeld Haiku s in woord en beeld Tekst: Marianne Timmer Afgelopen maanden sloegen VUDH s schilderdocent Mia Westerhoff en schrijfdocent Marianne Timmer de handen ineen en startten zij een uniek samenwerkingsverband:

Nadere informatie

OBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C

OBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3

Nadere informatie

7 Gouden Tips. voor omgang met kinderen van nu

7 Gouden Tips. voor omgang met kinderen van nu 7 Gouden Tips voor omgang met kinderen van nu Inhoud Voorwoord Verlangen naar rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid Tip 1 Behandel me gelijkwaardig Tip 2 Regels maken we samen Verlangen naar vrijheid en

Nadere informatie

GLOBAL: workshop webdesign

GLOBAL: workshop webdesign Dit werkblad is van: klas: GLOBAL: workshop webdesign Ontwerp en maak je eigen website met zelfgemaakte foto s, teksten, links en buttons! Geen onderwerp zo gek, of er is wel een website over gemaakt:

Nadere informatie

www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was.

www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was. www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was. Benjamin Plant student Aardrijkskunde Ik weet wat ik wil Het leukste moment van mijn stage is wanneer leerlingen mij uit zichzelf aanspreken

Nadere informatie

JA BUKA! Trešnja Municipal Theatre (Kroatië)

JA BUKA! Trešnja Municipal Theatre (Kroatië) lesbrief JA BUKA! Trešnja Municipal Theatre (Kroatië) bovenbouw (groep 5 t/m 8) www.stiltefestival.com E info@destilte.nl afdeling educatie Nieuwe Huizen 41 4811 TL Breda +31 (0)76-515 49 84 afdeling techniek

Nadere informatie

Mediawijsheid. Werkblad Auteursrecht bij films. Films en auteursrecht

Mediawijsheid. Werkblad Auteursrecht bij films. Films en auteursrecht Werkblad Auteursrecht bij films Films en auteursrecht De bioscoopfilm is net afgelopen en je blijft nog even zitten om de aftiteling van de film te bekijken. Dat duurt lang zeg. Zoveel namen. Hebben al

Nadere informatie

Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los.

Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Anne Marie van Cappelle annemarievancappelle@ziggo.nl 070-3460845 06-41850198 Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Groep 4 van de Rotterdamse basisschool De Wilgenstam werkt één

Nadere informatie

KUNST EN CULTUUR CULTUURKLAS / VOOROPLEIDING KUNSTEN

KUNST EN CULTUUR CULTUURKLAS / VOOROPLEIDING KUNSTEN KUNST EN CULTUUR CULTUURKLAS / KUNSTONDERWIJS OP T RIJKS N ACCENT OP IEDERS TALENT Vanuit onze visie op kunst- en cultuuronderwijs streven we naar een rijk aanbod. De school heeft daarom een aantal programmalijnen.

Nadere informatie

Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag

Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag De probleemstelling is eigenlijk het centrum waar het werkstuk om draait. Het is een precieze formulering van het onderwerp dat je onderzoekt. Omdat de probleemstelling

Nadere informatie

Johanna Kruit. Gedichten, geïnspireerd door bomen. Geheimen

Johanna Kruit. Gedichten, geïnspireerd door bomen. Geheimen 1 Gedichten, geïnspireerd door bomen Geheimen In het donker huizen bomen die overdag gewoner zijn. Wij slaan de bochten van een pad mee om en gaan, ontkomen aan het licht af op geheimen.kleine geluiden

Nadere informatie

Begeleide interne stage

Begeleide interne stage Ik, leren en werken Begeleide interne stage Deel 2 Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteur: Marian van der Meijs Inhoudelijke redactie: Titel: Ik, leren

Nadere informatie

- het lezen van het boek van Soldaat van Oranje en het maken van de literatuurwijzer het bekijken van de film Soldaat van Oranje;

- het lezen van het boek van Soldaat van Oranje en het maken van de literatuurwijzer het bekijken van de film Soldaat van Oranje; LESSUGGESTIES blijkt de blijvende grote interesse van scholieren voor de Tweede Wereldoorlog. Zij geven aan vooral gegrepen te worden door persoonlijke verhalen, gekoppeld aan inzet van hedendaagse middelen.

Nadere informatie

schoolopdracht master vloggen

schoolopdracht master vloggen schoolopdracht master vloggen Je eigen vlog Lees eerst het stappenplan door en ga daarna aan de slag. 1. Bedenk een onderwerp Ga op zoek naar een nieuwsbericht dat je aanspreekt en waarmee je iets kunt.

Nadere informatie

Creatieve I N 1 0 W E K E N A N D E R S K I J K E N W W W. C A R L A V A N I E R S E L F O T O G R A F I E. N L

Creatieve I N 1 0 W E K E N A N D E R S K I J K E N W W W. C A R L A V A N I E R S E L F O T O G R A F I E. N L Creatieve FOTOGRAFIE BOOST I N 1 0 W E K E N A N D E R S K I J K E N Hee, hallo! Super leuk dat je interesse hebt in deze online creatieve fotografie boost "in 10 weken anders kijken". In deze brochure

Nadere informatie

Cultuurbeleving. Junipeiling Bewonerspanel. Utrecht.nl/onderzoek

Cultuurbeleving. Junipeiling Bewonerspanel. Utrecht.nl/onderzoek Cultuurbeleving Junipeiling Bewonerspanel Utrecht.nl/onderzoek Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht 030 286 1350 onderzoek@utrecht.nl in opdracht van Cultuur Ontwikkelorganisatie Gemeente

Nadere informatie

18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid

18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid 18 tips om te werken aan je eigen inzetbaarheid Goed, gezond en gemotiveerd aan het werk tot je pensioen? Dat bereik je door kansen te pakken op het werk. Leer aan de hand van onderstaande punten hoe je

Nadere informatie

Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen.

Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen. Dit document hoort bij de training voor mentoren blok 4 coachingsinstrumenten, leerstijlen. Leerstijlentest van David Kolb Mensen, scholieren dus ook, verschillen nogal in de wijze waarop ze leren. Voor

Nadere informatie

Stichting Kinderpostzegels

Stichting Kinderpostzegels Stichting Kinderpostzegels gemaakt door Eva Prince 10/10/15 voorwoord Ik doe mijn werkstuk over Kinderpostzegels. Want ik vind dat kinderpostzegels verkopen leuk is. Ik vind dat Stichting Kinderpostzegels

Nadere informatie

Samenvatting. Vrijwilligers in de Amateurkunst

Samenvatting. Vrijwilligers in de Amateurkunst Samenvatting Vrijwilligers in de Amateurkunst Samenvatting Vrijwilligers in de Amateurkunst De amateurkunstsector kampt met een tekort aan vrijwilligers. Vooral in de disciplines beeldende kunst en instrumentale

Nadere informatie

Voorlezen is leuk en nuttig. Maar hoe doe je dat eigenlijk, goed voorlezen? Hieronder vindt u de belangrijkste tips en trucs.

Voorlezen is leuk en nuttig. Maar hoe doe je dat eigenlijk, goed voorlezen? Hieronder vindt u de belangrijkste tips en trucs. R.K. Basisschool Anselderlaan 10 6471 GL Eygelshoven Tel: 045-5351434 De fijne kneepjes van het voorlezen Voorlezen is leuk en nuttig. Maar hoe doe je dat eigenlijk, goed voorlezen? Hieronder vindt u de

Nadere informatie

Eerste uitgave: maart 2015-03-14 Copyright 2015 Saskia Steur Druk: www.drukzo.nl

Eerste uitgave: maart 2015-03-14 Copyright 2015 Saskia Steur Druk: www.drukzo.nl Eerste uitgave: maart 2015-03-14 Copyright 2015 Saskia Steur Druk: www.drukzo.nl Hoewel deze uitgave met zorg is samengesteld aanvaardt de auteur geen enkele aansprakelijkheid voor schade ontstaan door

Nadere informatie

Spreekbeurt, en werkstuk

Spreekbeurt, en werkstuk Spreekbeurt, krantenkring en werkstuk Dit boekje is van: Datum spreekbeurt Datum krantenkring Inleverdatum werkstukken Werkstuk 1: 11 november 2015 Werkstuk 2: 6 april 2016 Bewaar dit goed! Hoe bereid

Nadere informatie

Werkvormen: Lesdoelen: Filmpjes: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 8: Verliefd. Lesoverzicht

Werkvormen: Lesdoelen: Filmpjes: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 8: Verliefd. Lesoverzicht Les 8: Verliefd Lesoverzicht Lesdoelen: Kinderen weten dat gevoelens van verliefdheid leuk maar ook lastig kunnen zijn; Kinderen zijn zich ervan bewust dat je op verschillende types mensen verliefd kunt

Nadere informatie

Jonge ambtenaar van het jaar

Jonge ambtenaar van het jaar Verkiezing opent vele deuren voor Katherine Diaz Winnares Katherine Diaz vertelt over haar motiva Winnares Katherine Diaz vertelt over haar motivatie voor het werk, bewustwording tijdens en kansen na het

Nadere informatie

Doelen: - De leerlingen weten dat talent, hard werken en een goede voorbereiding belangrijk zijn als je beroemd wilt worden;

Doelen: - De leerlingen weten dat talent, hard werken en een goede voorbereiding belangrijk zijn als je beroemd wilt worden; Lesbrief 1 Beroemd worden Voorbereiding Doelen: - De leerlingen weten dat talent, hard werken en een goede voorbereiding belangrijk zijn als je beroemd wilt worden; - De leerlingen kennen de verschillende

Nadere informatie

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig

Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Laat je talenten leven Helpt je het

Nadere informatie

VRAGEN BIJ DE COMPETENTIES

VRAGEN BIJ DE COMPETENTIES ONDERWIJSMAGAZIJN VOOR LOB VRAGEN BIJ DE COMPETENTIES Landelijk Stimuleringsproject LOB in het mbo VRAGEN BIJ ONTDEK COMPETENTIES JE PASSIE MOTIEVEN INLEIDING In LOB-trainingen en tijdens gesprekken met

Nadere informatie

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk De Werkgroep Vorming en Toerusting ontwikkelde een programma voor de parochies om te benutten bij de promotie dvd en het artikel Alles is genade uit het Identiteitsnummer

Nadere informatie

JE CULTURELE ZELFPORTRET

JE CULTURELE ZELFPORTRET JE CULTURELE ZELFPORTRET Dit is het culturele zelfportret van Vul alles in hele antwoordzinnen in. Gebruik een ander lettertype of een andere kleur voor de antwoorden. Plak hier je pasfoto Film/tv 1 Ga

Nadere informatie

Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen.

Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen. Bidden Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen.nl en kinderactiviteiten www.lambertuskerk-rotterdam.nl

Nadere informatie

Educatief materiaal bij de voorstelling Buurman en Buurvrouw, groep 3 en 4

Educatief materiaal bij de voorstelling Buurman en Buurvrouw, groep 3 en 4 bas Educatief materiaal bij de voorstelling Buurman en Buurvrouw, groep 3 en 4 In deze lesbrief staan een aantal ideeën die u na de voorstelling met de kinderen kunt doen. U krijgt deze lesbrief voorafgaand

Nadere informatie

De manus branding stichting

De manus branding stichting De manus branding stichting ontwikkelt programma s, die door lessen relationele en musische vorming sociale vaardigheden aanleren, waardoor jongeren beter in staat zijn op een, zowel voor hen zelf als

Nadere informatie

TALENTENFESTIVAL 11 TALENTVOLLE REPORTERS OP ZOEK NAAR: DE MOELIJKSTE, DE SPORTIEFSTE EN DE MEEST LEERZAME ACTIVITEIT VAN HET FESTIVAL

TALENTENFESTIVAL 11 TALENTVOLLE REPORTERS OP ZOEK NAAR: DE MOELIJKSTE, DE SPORTIEFSTE EN DE MEEST LEERZAME ACTIVITEIT VAN HET FESTIVAL TALENTENFESTIVAL 11 TALENTVOLLE REPORTERS OP ZOEK NAAR: DE MOELIJKSTE, DE SPORTIEFSTE EN DE MEEST LEERZAME ACTIVITEIT VAN HET FESTIVAL VOORWOORD We zijn langs geweest in Ahoy Rotterdam waar het talentenfestival

Nadere informatie

LESBRIEF HARTENJAGERS 3.0

LESBRIEF HARTENJAGERS 3.0 INHOUDSOPGAVE Voorwoord Inhoudsopgave Docentenhandleiding Leerlingenbladen: Jonge Harten Theaterfestival FILMmmmmmmmm Wie werkt er mee aan een voorstelling? Opdracht Papagaaienjas Kijkwijzer LESBRIEF HARTENJAGERS

Nadere informatie

Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink

Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Inleiding Om onderzoek te doen naar rituelen is het in eerste plaats belangrijk om te definiëren wat een ritueel is.

Nadere informatie

Lesbrief voor het voortgezet onderwijs. voorstelling BROOS

Lesbrief voor het voortgezet onderwijs. voorstelling BROOS Lesbrief voor het voortgezet onderwijs voorstelling BROOS Het Rotterdamse dansgezelschap Conny Janssen Danst is in 1992 opgericht om een podium te creëren voor het werk van choreograaf Conny Janssen. Onder

Nadere informatie

Inhoudelijk draaiboek voor leerkrachten basisonderwijs

Inhoudelijk draaiboek voor leerkrachten basisonderwijs Inhoudelijk draaiboek voor leerkrachten basisonderwijs Een collega of bijvoorbeeld de bibliothecaris heeft via De Schrijverscentrale geregeld dat er een schrijver op uw school komt. U bent gevraagd om

Nadere informatie