Europese regelgeving asfalt Op weg naar 2007/8. Leverancier grondstoffen (bitumen, aggregaten met CE-markering)

Transcriptie

1 CE markering Europese regelgeving asfalt Op weg naar 2007/8 Opdrachtgever; vraagspecificatie Aannemer; - accepteert vraagspecificatie - vertaalt naar productspecificatie Asfaltproducent Leverancier grondstoffen (bitumen, aggregaten met CE-markering) Typekeuring voldoet aan productspecificatie Productie volgens FPC Levering asfalt met CE-markering Afnemer; aannemer verwerking Opdrachtgever toetst aan vraagspecificatie Overdruk van artikelen verschenen in het blad Asfalt.

2 Vereniging tot Bevordering van Werken in Asfalt Zilverstraat 69; 2718 RP Zoetermeer Postbus 340; 2700 AH Zoetermeer T F E info@vbwasfalt.nl W Europese regelgeving asfalt Op Op weg naar 2007 VBW-Asfalt VBW-Asfalt VBW-Asfalt (Vereniging tot Bevordering van Werken in Asfalt) is een vereniging van asfaltverwerkende bedrijven in Nederland. Vanaf januari 2008 mag asfalt alleen op de markt worden gebracht met CE-markering. Afnemers kunnen geen asfalt meer vragen zonder CE-markering, tenzij het asfaltmengsels betreft waarvoor geen normering is opgesteld of er zwaarwegende argumenten bestaan om af te wijken van de norm. Ook de bestekken moeten de aanduidingen en eigenschappen van de asfaltmengsels als beschreven in de CE-markering overnemen. Daarom moeten alle bestekken waarin wordt voorzien dat de levering van asfalt na januari 2008 plaatsvindt daarop al inspelen. De invoering van de CE-markering moet daarom al ruim voorafgaand aan de datum van invoering in de ontwerpen en de bestekken worden betrokken. Deze overdruk van artikelen is bedoeld om de ontwerpers en bestekschrijvers in het kort bekend te maken met de materie en gevolgen. De Nederlandse versies van de Europese normen voor asfalt zijn vertaald uit de formeel vastgestelde Engelse tekst. Daarom komen veelvuldig uit het Engels overgenomen of uit het Engels vertaalde uit-drukkingen voor. De formele Nederlandse vertaling was bij het uitkomen van deze artikelen nog niet vastgesteld. Evenmin de Nederlandse uitwerking in een Nationaal Toepassingsdocument (NTD). Vaststelling van het NTD vindt in het voorjaar van 2007 plaats. Overname is toegestaan, mits bronvermelding plaatsvindt. In de huidige In de huidige Standaard Standaard RAW-Bepalingen zijn voorschriften zijn voorschriften geven dat geven het dat op deze het op wijze deze geproduceerde wijze geprodu- asfalt ceerde voldoet asfalt voldoet aan de Europese aan de Europese opgenomen opgenomen voor het voor ontwerp, het ontwerp, productie productie en verwerking en verwerking van asfalt. van asfalt. normen normen levert de levert producent de producent het asfalt het asfalt met een met zogenaamde een zogenaamde CE-markering. CE-markering. Deze eisen Deze eisen zijn gericht zijn gericht op de op samenstellende bouwstoffen bouwstoffen de en de De Europese De Europese normen normen voor asfalt voor gelden asfalt gelden kwaliteit kwaliteit van het van product het product asfalt asfalt in de weg. in de Op weg. 1 januari Op 1 januari alleen voor alleen asfaltspecie voor asfaltspecie (onverdicht (onverdicht asfalt). asfalt). In tegenstelling In tegenstelling tot de Standaard tot de Standaard zullen zullen deze worden deze worden vervangen vervangen door de door Europese de Europese normen normen voor voorraw Bepalingen RAW Bepalingen zijn (nog) zijn geen (nog) eisen geen eisen opgenomen opgenomen voor de voor verwerking de verwerking van van asfalt. asfalt. De invoering De invoering van deze van normen deze normen zullen zullen een vergaande een vergaandeasfalt en asfalt voor en het voor product het product asfalt in asfalt de in de weg. Met weg. de Met introductie de introductie van de Europese van de Europese invloed invloed hebben hebben op de op werkwijzen de werkwijzen in onze in sector. onze sector. normen normen wordt de wordt controle de controle op de kwaliteit op de kwali- nog teit verder nog gereglementeerd. verder gereglementeerd. Gelijktijdig Gelijktijdig worden worden mogelijkheden mogelijkheden om nieuwe om nieuwe producten producten introduceren te introduceren Inleiding Inleiding De productnormen De productnormen (vastgelegd (vastgelegd in in verruimd. verruimd. De asfalttechnoloog De asfalttechnoloog krijgt de krijgt de Op 1 januari Op 1 januari 2007 zullen 2007 de zullen Europese de EuropeseprEN pren t/m pren ) t/m pren ) hebben hebben vrijheid vrijheid eigen samenstellingen eigen samenstellingen aan aan te normen normen voor asfalt voor in asfalt Nederland in Nederland worden worden betrekking betrekking op het mengselontwerp. op het mengselontwerp. bieden, bieden, mits deze mits aan deze functionaliteit aan de functionaliteit ingevoerd. ingevoerd. In Nederland In Nederland zullen alleen zullen de alleen productnormenormen de product- voldoen. voldoen. voor asfaltbeton voor asfaltbeton (asphalt (asphalt concre- concre- Hierbij Hierbij kan een kan onderscheid een onderscheid worden worden gemaakt gemaakt naar: naar: te), dunne te), deklagen dunne deklagen (very thin (very asphalt), thin asphalt), Artikelenreeks 8 productnormen 8 productnormen voor warme voor warme asfaltmengselmengsels asfalt- SMA (stone SMA mastic (stone mastic asphalt) asphalt) en ZOAB en ZOABIn de afgelopen In de afgelopen jaren heeft jaren VBW-Asfalt heeft VBW-Asfalt 44 normen 44 normen voor testmethoden voor testmethoden een norm een voor norm de voor Type de Testing Type Testing (porous (porous asphalt) asphalt) van toepassing van toepassing worden wordenop verschillende op verschillende wijzen wijzen aandacht aandacht verklaard. verklaard. De productnormen De productnormen richten richtenbesteed besteed aan de komende aan komende Europese Europese normen voor men asfalt. voor Een asfalt. korte Een inventarisatie korte inventarisatie nor- zich op zich de afzonderlijke op afzonderlijke bouwstoffen, bouwstoffen, procedure procedure de samenstelling de samenstelling (korrelgradering, (korrelgradering, van de belangrijkste van de belangrijkste activiteiten activiteiten levert levert een norm een voor norm de voor bedrijfscontrole de bedrijfscontrole bitumengehalte bitumengehalte e.d.) e.d.) de mechanische en de mechanische het volgende het volgende beeld op: beeld op: (FPC, Factory (FPC, Factory Production Production Control). Control). eigenschappen eigenschappen van het van asfalt het (zoals asfalt stijfheid, (zoals stijf- artikelen artikelen in het blad in het Asfalt blad Asfalt weerstand heid, weerstand tegen vermoeiing). tegen vermoeiing). Deze Deze deelname deelname aan Europese aan Europese werkgroepen werkgroepen normen normen zullen worden zullen worden geïntegreerd geïntegreerd in in van TC van 227 TC (WG1, 227 TG2 (WG1, en TG2 TG4) en TG4) de Standaard de Standaard RAW Bepalingen. RAW Bepalingen. deelname deelname aan CROW-werkgroepen aan (WGA, (WGA, CIENA) CIENA) Het huidige Het huidige vooronderzoek vooronderzoek van asfalt van asfalt verschillende verschillende lezingen, lezingen, onder andere onder andere wordt vervangen wordt vervangen door de door Type de Testing Type Testing procedure procedure (vastgelegd (vastgelegd in pren in pren ). Bij 20). deze Bij procedure deze procedure wordt op wordt basisop basis tijdens tijdens Regionale Regionale Contactdagen, Contactdagen, regionale regionale bijeenkomsten bijeenkomsten voor asfalttechnologetechnologen en Algemene en Algemene Leden- Leden- voor asfalt- van laboratoriumonderzoek van een asfaltsamenstellinsamenstelling een asfaltvergaderingevergaderingen van vereniging van de vereniging verkregen verkregen die voldoet die voldoet aan aan oprichting oprichting van de projectgroep van de projectgroep IFP IFP de eisen de die eisen zijn die vastgelegd zijn vastgelegd in de productnormductnorm. in de pro- beleidsdocument beleidsdocument Implementatie Implementatie Bij de Factory Bij de Factory Production Production Functionele Functionele Proeven, Proeven, stand van stand zaken van zaken Control Control (vastgelegd (vastgelegd in pren ) in pren ) wordt bepaald wordt bepaald of het aldus of het verkregen aldus verkregen asfaltmengsel asfaltmengsel binnen binnen vastgestelde vastgestelde tolerantieranties tole- Ondanks Ondanks de bovengenoemde bovengenoemde inspannin- inspannin- Kneden Kneden wordt geproduceerd. wordt geproduceerd. Om aan Om te aan te gen blijkt gen in blijkt de praktijk in de praktijk echter dat echter het dat het

3 Buigen Buigen Europese Europese gebeuren gebeuren voor de voor leden leden van vanproef Proef Functionele Functionele eigenschap eigenschapnorm Norm VBW-Asfalt VBW-Asfalt een bron een is bron van is vragen, van vragen, vierpuntsbuigproef stijfheid stijfheid pren pren onduidelijkheden en onzekerheden. en Dit Ditvierpuntsbuigproef weerstand weerstand tegen vermoeiing tegen vermoeiing pren pren wordt wordt voornamelijk voornamelijk veroorzaakt veroorzaakt door: door: triaxiaalproef triaxiaalproef weerstand weerstand tegen permanente tegen permanente pren pren vervorming vervorming de moeilijke de moeilijke toegankelijkheid van devan de splijtproef splijtproef vochtgevoeligheid pren pren (bepaling (bepaling normen normen (de teksten (de teksten zijn opgesteld zijn opgesteld in in indirecte indirecte treksterkte) treksterkte) het Engels!) het Engels!) de complexe de complexe samenhang samenhang tussen tussen de de pren pren (retain-procedure) normen normen (veel verwijzingen) (veel verwijzingen) regelmatig regelmatig inhoudelijke inhoudelijke veranderingen veranderin- van gen de van normen de normen (een aantal (een aantal normen normen zijn momenteel zijn momenteel nog in nog in ontwikkeling) ontwikkeling) tijk voorkomende tijk voorkomende schadebeelden. Met demet de ontwikkeling de ontwikkeling en vaststelling en vaststelling van devan de resultaten resultaten van deze van proeven deze proeven is het is mogelijk om lijk (deels) om (deels) het gedrag het gedrag van asfalt van asfalt in in de introductiedatum de echter echter verschoven verschoven het moge- normen normen (verantwoordelijkheid CEN) CEN) is is versnipperde versnipperde informatie informatie met betrekking met betrek- de weg de te weg voorspellen. te voorspellen. naar 1 naar januari 1 januari Dit betekent Dit betekent tot king de tot normen. de normen. In de In tabel de staan tabel staan de binnen de binnen de Type de Type voor alle voor deelnemende alle deelnemende landen landen dat op dat op Testing Testing procedure procedure geldende geldende functionele functionele31 december 31 december conflicterende conflicterende of of Om hier Om verandering hier verandering te brengen in te brengen heeft heeft proeven proeven weergegeven. weergegeven. het bureau het bureau van VBW-Asfalt van VBW-Asfalt besloten besloten om, om, overlappende overlappende nationale nationale normen normen moeten moeten zijn ingetrokken zijn ingetrokken (Date (Date of Withdrawal). of Withdrawal). te beginnen te beginnen met deze met editie, deze editie, in het in blad het bladde proeven De proeven worden worden uitgevoerd uitgevoerd op balken op bal- Vanaf Vanaf 1 januari 1 januari treden treden normen de normen (vierpuntsbuigproef, ken balken balken gezaagd gezaagd in werking werking en moeten en moeten ze ook ze daad- ook daad- Asfalt Asfalt een terugkerende een terugkerende rubriek rubriek te plaatsen te plaat- met sen als met titel als Europese titel Europese regelgeving, regelgeving, op opuit platen) uit platen) cilindrische en cilindrische proefstukken proefstukkenwerkelijk werkelijk worden worden toegepast. toegepast. weg naar weg naar In deze In rubriek, deze rubriek, opgesteld opge- (triaxiaal- (triaxiaal- en splijtproef, en splijtproef, gyrator gyrator verdich- verdich- Er zijn Er momenteel zijn momenteel geen aanwijzingen geen aanwijzingen dat dat door steld de door projectgroep de projectgroep IFP, zal IFP, zal te proefstukken). te Opgemerkt Opgemerkt dient te dient te van deze van datum deze datum zal worden zal worden afgeweken! afgeweken! getracht getracht worden worden op heldere op heldere en eenvoudige en eenvoudi- worden worden dat dat functionele de functionele proeven proeven niet niet wijze ge wijze de Europese de Europese normen normen voor asfalt voor asfalt van toepassing van toepassing zijn voor zijn SMA, voor SMA, ZOAB ZOAB en en Gelijktijdig Gelijktijdig met de met inwerkingtreding de over het over voetlicht het voetlicht te brengen. te brengen. Tot januari Tot januari dunne dunne deklagen. deklagen. Voor deze Voor asfaltmeng- deze asfaltmeng- van de van Europese de Europese normen normen voor asfalt voor asfalt zal zal zullen zullen in totaal in totaal 12 artikelen 12 artikelen verschijneschijnen versels gelden sels gelden bij bij Type de Testing Type Testing procedu- procedu- in Nederland in Nederland Standaard de Standaard RAW RAW die gecombineerd die gecombineerd een totaal- een totaalre alleen re alleen eisen eisen met betrekking met betrekking tot detot de beeld beeld moeten moeten geven geven voor wat voor betreft wat betreft de desamenstelling. Bepalingen Bepalingen hierop hierop moeten moeten zijn aangepastgepast. zijn aan- inhoud inhoud en toepassing en toepassing van de van normen de normen in inde ervaring De ervaring Nederland in Nederland met deze met deze de praktijk. de praktijk. proeven proeven is echter is echter nog beperkt, nog beperkt, zij worden zij wor- momenteel den momenteel alleen alleen uitgevoerd uitgevoerd door door Functionele proeven proeven onderzoeksinstellingen (DWW, (DWW, TU TU De Marshall-proef, De Marshall-proef, een vooronderzoeksprocedurprocedure een Delft) Delft) en gespecialiseerde en advies- advies- die meer die dan meer een dan halve een halve eeuw eeuwbureaus. bureaus. Reden Reden genoeg genoeg om in om de in de in Nederland in Nederland is toegepast, is toegepast, zal vanaf zal vanaf komende komende artikelen artikelen ruime ruime aandacht aandacht aan 1 januari 1 januari worden worden vervangen vervangen door doordeze proeven deze proeven te besteden besteden (interpretatie (interpretatie de Type de Testing Type Testing procedure. procedure. normen, normen, proefopstelling, uitwerking uitwerking Bij de Bij Type de Testing Type Testing procedure procedure (lees: typegoedkeuringgoedkeuring) (lees: type- meetresultaten en dergelijke). en dergelijke). worden worden mechanische de mechanische eigenschappen van het van asfalt het asfalt bepaald bepaald met behulp met behulp van zogenaamde van zogenaamde functionele functionele Invoering Invoering Europese Europese normen normen voor voor asfalt asfalt proeven. proeven. De Europese De Europese normen normen voor asfalt voor asfalt zouden zouden Functionele Functionele proeven proeven zijn proeven zijn proeven met met in Nederland in Nederland al op 1 al januari op 1 januari moeten moe- zijn ten ingevoerd. zijn ingevoerd. Door vertragingen Door vertragingen bij bij Splijten een duidelijke een duidelijke relatie relatie met de met in de prak- in de prak- Splijten Europese regelgeving asfalt Op Op weg naar 2007 In Nederland In Nederland bestaat bestaat de voorkeur de voorkeur om om proefstukken proefstukken te hanteren hanteren vervaardigd vervaardigd van van laboratoriumgemengd materiaal. materiaal. De te De onderzoeken te onderzoeken mengselsamenstel- ling wordt ling wordt bepaald bepaald door de door asfaltprodu- de asfaltprodu- ir. W.F. ir. Stas, W.F. projectgroep Stas, projectgroep IFP - VBW-Asfalt IFP - VBW-Asfalt cent. cent. In de In norm de norm voor de voor Type de Testing Type Testing is is aangegeven aangegeven dat een dat bouwstof een bouwstof kan worden kan wor- toegepast den toegepast indien indien het voldoet het voldoet aan: aan: In de In huidige de huidige Standaard-RAW Bepalingen Bepalingen zijn zijn voorschriften opgenomemen opgeno- een Europese een Europese norm norm (bijv. (bijv. EN EN voor voor het ontwerp, het ontwerp, productie productie en verwerking en verwerking van asfalt. van asfalt. Toeslagmaterialen voor asfalt, voor asfalt, EN EN Asfaltgranulaat e.d.), e.d.), Deze Deze eisen eisen zijn gericht zijn gericht op de op samenstellende bouwstoffen den de een European een European Technical Technical Approvement (ETA), (ETA), kwaliteit kwaliteit van het van product het product asfalt asfalt in de in weg. de weg. Op 1 Op januari 1 januari een specificatie een specificatie waaruit waaruit blijkt blijkt dat dedat de bouwstof bouwstof met succes met succes in de in praktijk de praktijk is is zullen zullen deze deze worden worden vervangen vervangen door door de Europese de Europese normen normen voor voor toegepast. toegepast. De eisen De eisen aan de aan afzonderlijke afzonderlijke bouwstoffestoffen bouw- zijn in zijn bijlage in bijlage A van A de van norm de norm asfalt. asfalt. De invoering De invoering van deze van deze normen normen zullen zullen een vergaande een vergaande invloed invloed opgenomen. opgenomen. hebben hebben op de op de werkwijzen in onze in onze sector. sector. In aansluiting In aansluiting op het op het De De asfaltproducent bepaalt bepaalt de keuze de keuze van van gelijknamige artikel artikel in Asfalt in Asfalt 1/2004 1/2004 volgt volgt hier hier deel deel 2 in deze 2 in deze reeks. reeks. de bouwstoffen de bouwstoffen de de samenstelling van van het asfalt. het asfalt. Voor een Voor bepaalde een bepaalde toepassing toepassing dient dient hij echter hij echter vooraf vooraf inzicht inzicht te hebben te hebben Inleiding Inleiding Op 1 januari Op 1 januari zullen zullen de Europese de Europese betreffende betreffende asfaltmengsel dient dient te worden voldaan den voldaan de aan eisen de eisen welke welke worden wordenhij wordt Hij wordt geconfronteerd met de met vraag de vraag te wor-in de in potentie de potentie van het van het asfaltmengsel. normen normen voor asfalt voor asfalt in Nederland in Nederland worden worden gesteld gesteld aan zowel aan zowel de Type de Testing Type Testing als deals deof uit of de uit Type de Testing Type Testing zal blijken zal blijken dat het dat het ingevoerd. ingevoerd. Het huidige Het huidige vooronderzoek Factory Factory Production Production Control. Control. De Type De Type asfaltmengsel dat hij dat voor hij ogen voor ogen heeft heeft voor asfalt voor asfalt zal worden zal worden vervangen vervangen door de door de Testing Testing maakt maakt dus onderdeel dus onderdeel uit van uit devan deinderdaad inderdaad bepaalde bepaalde mechanische mechanische en/of en/of Type Testing Type Testing procedure procedure (vastgelegd (vastgelegd in in procedure procedure voor het voor verkrijgen het verkrijgen van een van een fysische fysische eigenschappen bezit. bezit. Om hierover Om hier- NEN-EN NEN-EN ) ). Bij deze Bij procedure deze procedure CE-markering voor asfalt. voor asfalt. In de In norm de norm meer over meer inzicht inzicht te krijgen te krijgen kan hij kan voor- hij voor- wordt, wordt, voor een voor gegeven een gegeven mengselsamen- van de van Type de Testing Type Testing staat het staat minimum het minimum af eenvoudige af eenvoudige indicatieve indicatieve proeven proeven (wiel- (wielonderzoeonderzoek stelling, stelling, aan de aan hand de hand van van laboratorium-niveau niveau van testen van testen beschreven beschreven om aan om de aan de spoorproef, spoorproef, splijtproef, splijtproef, SCB-proef SCB-proef e.d.) e.d.) mechanische de mechanische en fysische en fysische CE-markering te voldoen. te voldoen. eigenschappen van het van asfalt het asfalt bepaald. bepaald. uitvoeren uitvoeren of een of een mengselontwerp doorrekenerekenen met behulp met behulp van computer- van computer- door- Met behulp Met behulp van de van Factory de Factory Production Production Type Type Testing Testing programma s programma s als PRADO als PRADO of BANDS. of BANDS. Control Control (vastgelegd (vastgelegd in NEN-EN in NEN-EN ) ) De De asfaltproducent is is verantwoordelijk wordt wordt het asfalt het asfalt geproduceerd binnen binnen voor het voor uitvoeren het uitvoeren van de van Type de Testing. Type Testing. Met betrekking Met betrekking tot de tot binnen de binnen de Type de Type vastgestelde vastgestelde toleranties. toleranties. Voor het Voor verkrijgekrijgen het ver- De Type De Testing Type Testing kan echter kan echter geheel geheel of of Testing Testing uit te uit voeren te voeren proeven proeven geven geven bij- bijum van een van een CE-markering voor het voor hetgedeeltelijk gedeeltelijk door een door extern een extern laboratori- laboratorilagelagen B t/m B D t/m van D de van norm de norm een groot een groot worden um worden uitgevoerd. uitgevoerd. Randvoorwaarde aantal aantal keuzemogelijkheden: hierbij hierbij is wel is dat wel de dat Type de Testing Type Testing dient dient te te bijlage bijlage B: een B: overzicht een overzicht van het van soort het soort worden worden uitgevoerd uitgevoerd door een door laboratorium een laboratori- en het en aantal het aantal proeven proeven dat per dat product- per product- dat um voldoet dat voldoet aan eisen aan eisen met betrekking met betrekking norm norm kan worden kan worden uitgevoerd; uitgevoerd; tot onderhoud tot onderhoud en calibratie en calibratie van laborato- van laboratoriumapparatuur bijlage bijlage C: de C: keuzemogelijkheden met met (Europese (Europese norm norm betrekking betrekking tot de tot de vervaardiging van van Common Common Equipment Equipment and Calibration ). and Calibration ). proefstukken proefstukken (verdichtingsmethode en en De Type De Testing Type Testing kan worden kan worden uitgevoerd uitgevoerd percentage percentage holle holle ruimte); ruimte); op proefstukken op proefstukken vervaardigd vervaardigd van labora- van laboratoriumgemengd bijlage bijlage D: hierin D: hierin staan staan de mogelijke de mogelijke dan wel dan wel molengemengd proeven proeven beschreven, beschreven, inclusief inclusief de te de te materiaal materiaal of proefstukken of proefstukken uit de uit weg de weg (afkomstig (afkomstig uit uit proefvakken). hanteren hanteren proefcondities en de en inhoud de inhoud van het van testrapport. het testrapport. Vertaling Vertaling van de van norm de in norm in het Nederlands het Nederlands is gewenst is gewenst

4 een verandering een verandering plaatsvindt plaatsvindt de in de In tegenstelling In tegenstelling tot de huidige tot de huidige vooron- vooron- kunnen kunnen de binnen de binnen de de eigenschappen eigenschappen van het van grove het aggregaat grove aggre-derzoekprocedure (D gaat > 2mm), (D > 2mm), korrelvorm, korrelvorm, weer- weer- Type Testing Type Testing gemeten gemeten asfalteigenschap- asfalteigenschap- Resultaat Resultaat Type Type stand tegen stand verbrijzeling, tegen verbrijzeling, percentage percentage pen (denk pen aan (denk stijfheid, aan stijfheid, weerstand weerstand tegen tegen Testing is Testing een is een gebroken gebroken materiaal materiaal e.d.; e.d.; vermoeiing vermoeiing en vervorming) en vervorming) worden worden verklaring verklaring de dichtheid de dichtheid van het van grove het aggregaat grove aggregaat gebruikt gebruikt als invoer als voor invoer dimensioneringprogramma programma s voor dimensionering- als BISAR als BISAR of VEROAD. of VEROAD. met meer met dan meer 50 dan kg/m50 3 verandert; kg/m 3 verandert; Per land Per dienen land dienen dus keuzes dus keuzes te worden te worden het grove het aggregaat grove aggregaat verandert verandert van van gemaakt gemaakt met betrekking met betrekking tot de inrichting tot de inrich- petrografisch petrografisch type; type; Norm Norm Type Testing, Type Testing, van ting de Type van de Testing. Type Testing. Deze dienen Deze dienen in inbij het fijne bij het aggregaat fijne aggregaat (D 2 mm) (D 2 een mm) een hoe nu hoe verder nu verder de zogenaamde zogenaamde National National Annex (lees: Annex (lees: verandering verandering plaatsvindt plaatsvindt van oorsprongsprong, van oor- De norm De voor norm de voor Type de Testing Type Testing is is Nationale Nationale gids) te gids) worden te worden vastgelegd. vastgelegd. korrelverdeling korrelverdeling of hoekigheid; of hoekigheid; momenteel momenteel nog in ontwikkeling. nog in ontwikkeling. In juniin juni In Nederland In Nederland zal National zal de National Annex Annex de mineralogie de mineralogie van de vulstof van de verandert; vulstof verandert; 2004 vindt 2004 de vindt zogenoemde zogenoemde Formal Formal vermoedelijk vermoedelijk deel gaan deel uitmaken gaan uitmaken van de van dehet type het bitumen type bitumen verandert. verandert. Vote plaats, Vote de plaats, Europese de Europese lidstaten lidstaten kunnen kun- Standaard Standaard RAW-Bepalingen RAW-Bepalingen Verandering Verandering van herkomst van herkomst van de van de dan nen aangeven dan aangeven of zij akkoord of zij akkoord gaan gaan bitumen bitumen vormt blijkbaar vormt blijkbaar geen aanleidinleiding geen aan- met de met huidige de huidige versie van versie de norm. van de norm. Een Type Een Testing Type Testing leidt uiteindelijk leidt uiteindelijk tot tot om een om nieuwe een nieuwe Type Testing Type Testing De definitieve De definitieve versie van versie de norm van de zal norm zal een verklaring een verklaring ( declaration ( declaration of conformity ); de ty ); asfaltproducent de asfaltproducent verklaart verklaart hierin hierin of conformi- te laten te uitvoeren! laten uitvoeren! vervolgens vervolgens in maart in 2005 maart in 2005 Nederland in Nederland ter beschikking ter beschikking komen komen (21 maanden (21 maanden dat opgegeven dat opgegeven mechanische mechanische en/of fysische en/of fysi- Met betrekking Met betrekking tot de geldigheid tot de geldigheid is er is er voor 1/1/2007, voor 1/1/2007, de dag waarop de dag waarop de invoe- de invoe- eigenschappen sche eigenschappen gehaald gehaald kunnen kunnen in de norm in de sprake norm sprake van de zogenoemde van zogenoemde ring van ring de Europese van de Europese normen normen voor asfalt voor asfalt worden worden bij een bij bepaalde een bepaalde mengselsamenstellingstelling. mengselsamen- family family approach. approach. Bij gelijkblijvende Bij gelijkblijvendein Nederland in Nederland zal plaatsvinden). zal plaatsvinden). In tegenstelling In tegenstelling tot een tot rijexa- een rijexa- volumetrische volumetrische opbouw opbouw van het van asfalt- het asfalt-uiteindelijk Uiteindelijk zal norm zal de onderdeel norm onderdeel gaan gaan men kun men je bij kun een je bij Type een Testing Type Testing dus niet dus niet mengsel mengsel hoeven hoeven bij verandering bij verandering naar naaruitmaken uitmaken van de Standaard van de Standaard RAW- RAWzakken. zakken. Dit kan Dit echter kan wel echter het wel geval het zijn geval zijn een stijvere een stijvere bitumen bitumen bepaalde bepaalde proeven proevenbepalingen Bepalingen indien de indien bepaalde bepaalde eigenschappen eigenschappen niet niet (bepaling (bepaling stijfheid, stijfheid, weerstand weerstand tegen vervormingvorming) tegen ver- niet opnieuw niet opnieuw te worden te worden uitge- uitge- NEN (Nederlands NEN (Nederlands Normalisatie- Normalisatie- voldoen voldoen aan de door aan de de door asfaltproducent de asfaltproducent gewenste gewenste eigenschappen. eigenschappen. Voorbeeld: Voorbeeld: de de voerd. Idee voerd. hierbij Idee hierbij is dat toepassing is dat toepassing van van Instituut) Instituut) is verantwoordelijk is verantwoordelijk voor voor de asfaltproducent asfaltproducent wil een wil asfaltmengsel een asfaltmengseleen stijvere een stijvere bitumen bitumen minimaal minimaal dezelfde dezelfde publicatie publicatie van de Europese van de Europese normen normen voor voor dat voldoet dat voldoet aan de eisen aan de gesteld eisen gesteld aan eenaan een eigenschappen eigenschappen zal opleveren. zal opleveren. onderlaag onderlaag voor een voor autosnelweg. een autosnelweg. Uit de Uit de asfalt in asfalt Nederland. in Nederland. De normen De normen zullen zullen in drie in officiële drie officiële versies versies in Europa in Europa verschijnen: ver- Type Testing Type Testing blijkt echter blijkt dat echter het dat onderzochte het onder- Engels, Engels, Frans en Frans Duits. en Duits. Huidige Huidige vooronderzoek en enschijnen: asfaltmengsel zochte asfaltmengsel hier niet hier aan niet vol-aan vol- Type Testing Type Testing Zoals het Zoals zich het nu zich laat nu aanzien laat aanzien zal voorzal voor doet. Voor doet. deze Voor toepassing deze toepassing is het onderzochte is het onder- Het huidig Het vooronderzoek huidig vooronderzoek (Marshall- (Marshall- Nederland Nederland Engelse de Engelse versie gelden, versie gelden, asfaltmengsel zochte asfaltmengsel dus niet dus geschikt niet geschikt vooronderzoek) vooronderzoek) en toekomstige en de toekomstige Type Type voorzien voorzien van een van kort een voorwoord kort voorwoord in het in het (teleurstelling!), (teleurstelling!), maar het maar asfaltmengsel het asfaltmengsel Testing Testing hebben hebben als overeenkomst als overeenkomst dat dat Nederlands, Nederlands, tenzij voor tenzij een voor vertaling een vertaling in kan mogelijk kan mogelijk wel worden wel worden toegepast toegepast als als beide een beide samenstelling een samenstelling voor de voor productie de produc- het Nederlands het Nederlands wordt gekozen. wordt gekozen. opleveren. tie opleveren. Bij het Bij huidig het vooronder- huidig vooronder- Het laatste Het heeft laatste uit heeft oogpunt uit oogpunt van eendui- van eendui- onderlaag onderlaag in een asfaltverharding een asfaltverharding voor voor een provinciale een provinciale weg (opluchting!). weg (opluchting!). zoek is zoek echter is sprake echter sprake van een van gevoeligheidsanalyseheidsanalyse. een gevoeligdigheidigheid en hanteerbaarheid en hanteerbaarheid van de norm van de norm Bij variërend Bij variërend bitumen- bitumen- de voorkeur. de voorkeur. In de norm In de wordt norm uitgebreid wordt uitgebreid stil gestaan stil gestaan gehalte gehalte wordt er wordt bepaald er bepaald of voldaan of voldaan bij de inhoud bij de inhoud en de opbouw en de opbouw van de verklarinklaring van de ver- wordt aan wordt de eisen aan de met eisen betrekking met betrekking tot de tot de van de asfaltproducent. van de asfaltproducent. In dezein deze Marshall-eigenschappen, holle ruimte holle ruimte verklaring verklaring dient tevens dient de tevens bij de de Type bij de Typeen vullingsgraad. en vullingsgraad. Testing Testing toegepaste toegepaste asfaltsamenstelling Bij de Type Bij de Testing Type Testing wordt voor wordt slechts voor slechts ( input ( input target composition ) target composition ) te worden te wordenéén mengselsamenstelling één de eigenschappeschappen de eigen- vermeld. vermeld. van het van asfalt het (stijfheid, asfalt (stijfheid, weerstand weerstand tegen vermoeiing, tegen vermoeiing, watergevoeligheigevoeligheid water- Geldigheid Geldigheid Type Testing Type Testing e.d.) bepaald. e.d.) bepaald. De Type De Testing Type Testing heeft een heeft geldigheid een geldigheid van De vanresultaten De resultaten van de Type van de Testing Type Testing 5 jaar. De 5 jaar. Type De Testing Type Testing dient opnieuw dient opnieuw te worden te worden in een standaard in een standaard testrapport testrapport worden worden uitgevoerd uitgevoerd indien: indien: gepresenteerd. gepresenteerd. Type Testing: Type Testing: een dilemma een dilemma voor de asfalttechnoloog voor de asfalttechnoloog Europese regelgeving asfalt Op Op weg naar 2007 Ir. W.F. Stas, Ir. W.F. projectgroep Stas, projectgroep IFP VBW-Asfalt IFP VBW-Asfalt Dit artikel Dit artikel maakt maakt onderdeel onderdeel uit van uit een van artikelenreeks een artikelenreeks over de over dedigheidsduur digheidsduur van vijf van jaar. vijf Gedurende jaar. Gedurende deze periode deze periode wordt door wordt middel door middel van van invoering invoering van de van Europese de Europese normen normen voor asfalt voor asfalt en alle en gevolgen alle gevolgen bedrijfscontrole bedrijfscontrole bij de speciebereiding bij de speciebereiding (Factory (Factory Production Production Control) Control) gecontroleerd of leerd het mengsel of het mengsel geproduceerd geproduceerd gecontro- van dien. van In dien. het In eerste het eerste artikel artikel (Asfalt (Asfalt ) ) is al aangegeven is al aangegeven dat dat wordt binnen wordt binnen de gestelde gestelde toleranties. toleranties. met ingang met ingang van 1 van januari 1 januari de Europese de Europese normen normen voor asfalt voor asfalt Na afloop Na van afloop de periode van periode van vijf van jaarvijf jaar moet een moet mengsel een mengsel weer de weer Type de Testing Type Testing van kracht van kracht worden. worden. Hieronder Hieronder vallen, vallen, naast naast de normen de normen voor voor procedure procedure ondergaan ondergaan voor toekenning voor toekenning van het van CE-merk. het CE-merk. testmethoden testmethoden en voor en voor bedrijfscontrole, de zogenaamde zogenaamde productnormennormen. In dit artikel In dit artikel wordt wordt nader nader ingegaan ingegaan op deze op normen. deze normen. Control Control wordt in wordt een latere in een editie latere behan- editie behan- product-type Testing Type Testing is aan de is orde aan de gesteld orde gesteld in in Asfalt Asfalt Factory Factory Production Production deld. deld. Toepassingsgebied Van de Van acht de productnormen acht productnormen voor warm voor warm bereid asfalt bereid (pren asfalt (pren t/m pren t/m pren ) ) zullen er zullen voor er Nederland voor Nederland vijf vijf van toepassing van toepassing worden worden verklaard. verklaard. Het Het betreft de betreft volgende volgende normen: normen: pren pren asfaltbeton asfaltbeton (asphalt (asphalt concrete); concrete); pren pren asfaltbeton asfaltbeton voor voor dunne deklagen dunne deklagen (asphalt (asphalt concrete concrete for very for thin very layers); thin layers); pren pren SMA SMA (stone mastic (stone mastic asphalt); asphalt); pren pren ZOAB ZOAB (porous (porous asphalt); asphalt); pren pren hergebruik hergebruik asfalt asfalt (reclaimed (reclaimed asphalt). asphalt). Naar deze Naar norm deze norm wordt in wordt de overige in de overige vier normen vier normen verwezen. verwezen. Het betreft Het feitelijk betreft feitelijk een een norm voor norm een voor bouwstof. een bouwstof. Productnormen: aan verbonden aan verbonden grenswaarden. grenswaarden. Met Met Afscheid Afscheid van DAB, van OAB, DAB, GAB OAB, GAB wel even wel wennen! even wennen! behulp behulp van deze van deze categorie-indeling wor- de den kenmerken de kenmerken van een van asfaltmeng- een asfaltmeng- De in Nederland De in Nederland gebruikelijke gebruikelijke mengsels mengsels wor- en STAB en STAB De productnormen De productnormen richten richten zich op zich de op deden afzonderlijke afzonderlijke bouwstoffen, bouwstoffen, op de mengselsamenstellinselsamenstelling (korrelgradering, (korrelgradering, bind- bindcedurcedure wordt bepaald wordt bepaald in welke in categorie welke categorie onder asfaltbeton, onder asfaltbeton, zoals ook zoals uit ook de vol- uit de vol- op de mengsel vastgelegd. sel vastgelegd. Via de Type Via de Testing Type Testing pro- pro- DAB, OAB, DAB, GAB OAB, en GAB STAB en vallen STAB vallen alle middelgehalte) middelgehalte) en op de en mechanische op de mechanischeeen mengsel een mengsel valt voor valt wat voor betreft wat een betreft eenledige naam ledige blijkt. naam Ze blijkt. zijn Ze dan zijn ook dan niet ook niet eigenschappen eigenschappen van het van asfalt het (stijfheid, asfalt (stijfheid, bepaalde bepaalde eigenschap. eigenschap. Dit wordt Dit op wordt het op het afzonderlijk afzonderlijk in Europese in de Europese regelgeving regelgeving vermoeiingsweerstand). Per eigenschap Per eigenschap mengselcertificaat van de CE-markering van de CE-markering terug te terug vinden. te vinden. Gezamenlijk Gezamenlijk worden worden zijn categorieën zijn categorieën aangegeven aangegeven met daar- met daar- aangegeven. aangegeven. Het CE-merk Het CE-merk heeft een heeft gel-een gel- deze mengsels deze mengsels vanaf 1 vanaf januari 1 januari 2007 als 2007 als 24 Asfalt 24 nr. Asfalt 3, oktober nr. 3, 2004 oktober 2004

5 Tabel Tabel 1: Mengselaanduidingen 1: eisen. eisen. Als beide Als beide mogelijkheden aanwezig aanwe- Type Type Engelse Engelse benaming benaming Afkorting AfkortingVoorbeeld Voorbeeld zijn zig moet zijn moet een keuze een keuze gemaakt gemaakt worden worden Asfaltbeton Asfaltbeton Asphalt Asphalt Concrete Concrete AC AC AC 16AC 16 omdat omdat een combinatie een combinatie van empirisch van empirisch en en Asfaltbeton Asfaltbeton voor voor Asphalt Asphalt Concrete Concrete for for ACVTL ACVTL ACVTL ACVTL 8B 8B functioneel functioneel niet is niet toegestaan. is toegestaan. Dit is Dit hetis het dunne dunne deklagen deklagen Very Thin Very Layers Thin Layers Steen Steen Mastiek Mastiek Asfalt Asfalt Stone Stone Mastic Mastic Asphalt Asphalt SMA SMA SMA 11 SMA 11 geval geval bij asfaltbeton. bij asfaltbeton. Nederland Nederland heeft heeft Zeer Open Zeer Open Asfalt Asfalt Beton Beton Porous Porous Asphalt Asphalt PA PA PA 6 PA 6 besloten besloten de functionele de functionele route route volgen. te volgen. Bij de Bij overige de overige mengsels mengsels (asfaltbeton (asfaltbeton voor voor Afbakening 1 Afbakening c.q. geldigheid c.q. geldigheid van de van de norm, norm, Gerelateerde 2 normen normen waarnaar waarnaar wordt wordt verwezen verwezen in de in tekst, de tekst, Termen, 3 Termen, definities, definities, symbolen symbolen en afkortingen, afkortingen, Eisen 4 Eisen aan bouwstoffen, aan Eisen 5 Eisen aan mengsels, aan mengsels, dunne dunne deklagen, deklagen, SMA SMA en ZOAB) en ZOAB) bestaat bestaat deze deze keuze keuze niet: niet: de algemene de algemene eisen eisen zijn zijn aangevuld aangevuld met empirische met empirische eisen. eisen. Gemaakte Gemaakte keuzen keuzen worden worden vastgelegd vastgelegd in in een nationale een nationale annex annex bij de bij betreffende betreffende norm. norm. Deze Deze annex annex kan zijn kan opgenomen zijn opgenomen in de in Standaard de Standaard RAW RAW bepalingen bepalingen of kanof kan worden worden uitgegeven uitgegeven als een als separaat een separaat 6 7 Aantoonbaarheid 6 van de van kwalificatie, de kwalificatie, document. document. Vereiste 7 Vereiste gegevens gegevens op de op afleverbon. de afleverbon. Bijlagen Bijlagen De algemene De algemene eisen eisen hebben hebben betrekking betrekking op de op samenstelling, de korrelgradering Eisen Eisen aan aan bouwstoffen Voor Voor wat betreft wat betreft de bouwstoffen de bouwstoffen wordt wordt feitelijk feitelijk alleen alleen verwezen verwezen naar naar diverse diverse en Holle en Holle Ruimte, Ruimte, maar maar beslaan beslaan ook de ook de spoorvormingsgevoeligheid en duurzaamheidseigenschappen (bijvoorbeeld en duur- gerelateerde gerelateerde Europese Europese EN normen EN normen voor voorwatergevoeligheid). asphalt asphalt concrete concrete (AC) (AC) betiteld. betiteld. Het Het bitumineuze bindmiddelen, aggregaat aggregaat De empirische De empirische eisen eisen omvatten omvatten onder onder daadwerkelijke verschil verschil tussen tussen deze deze en vulstof. en vulstof. Daarnaast Daarnaast zijn ook zijn bouwstoffen ook bouwstof- meer meer het bitumengehalte, het de vullings- de vullings- mengsels mengsels komt komt naar naar voren voren in de in verschilleschillen de ver- toegestaan fen toegestaan die niet die (of niet nog (of niet) nog niet) graad, graad, de Holle de Holle Ruimte Ruimte en de en Marshall de Marshall in samenstelling en in en de in pres- de pres-onder onder EN de normen EN normen vallen vallen maar maar wel wel eigenschappen. tatiekenmerken zoals zoals vermeld vermeld worden worden zijn goedgekeurd zijn door door middel middel van een van een De functionele De functionele eisen eisen zijn gerelateerd zijn gerelateerd aan aan op het op mengselcertificaat. het European European Technical Technical Approval Approval (ETA). (ETA). stijfheid, stijfheid, vermoeiing vermoeiing en permanente en permanente Deze Deze bouwstoffen bouwstoffen mogen mogen dan eveneens dan eveneensvervorming. vervorming. Mengselaanduidingen De benaming De benaming van de van mengsels de mengsels bestaat bestaat het CE-merk het CE-merk dragen. dragen. Tenslotte Tenslotte zijn zijn bouwstoffen bouwstoffen toegestaan toegestaan die zich die aantoonbaatoonbaar zich aan- De zogenaamde De zogenaamde functionele functionele proeven proeven uit een uit afkorting een afkorting van de van Engelse de Engelse term, term, in de in praktijk de praktijk hebben hebben bewezen. bewezen. zijn dus zijn alleen dus alleen van toepassing van toepassing op asfalt- op asfalt- gevolgd gevolgd door door de maximale de maximale zeefmaat zeefmaat van vanzo is Zo het is bijvoorbeeld het bijvoorbeeld toegestaan toegestaan om om beton beton (AC). (AC). Het gaat Het hier gaat bijvoorbeeld hier bijvoorbeeld het toegepaste het toegepaste aggregaat aggregaat in het in mengsel het mengseltoevoegingen als vezels, als vezels, pigmenten pigmenten en om de om vierpuntsbuigproef de ter bepaling ter bepaling plus eventueel plus eventueel een extra een extra aanduiding aanduiding voor voor was te was gebruiken. te gebruiken. Ook andere Ook andere bouwstoffen bouwstof- van de van stijfheid de stijfheid en het en vermoeiingsge- het de korrelgradering. De gehanteerde De gehanteerde zijn fen toegestaan zijn toegestaan zolang zolang maar maar wordt wordt drag, drag, om de om triaxiaalproef de ter bepaling ter bepaling afkortingen afkortingen enkele enkele voorbeelden voorbeelden staan staanaangetoond aangetoond dat deze dat deze geschikt geschikt zijn, zijn, bijvoorbeelvoorbeeld bij- van de van weerstand de weerstand tegen tegen permanente permanente in tabel in tabel door door middel middel van onderzoek van onderzoek in indeformatie deformatie en om en de om splijtproef de splijtproef (in com- (in com- combinatie combinatie met praktijkgedrag. met binatie binatie met retainen ) met retainen ) ter bepaling ter bepaling van van Indeling Indeling van van de productnormenormen de product- de vochtgevoeligheid. de Eisen Eisen aan aan mengsels mengsels De productnormen De hebben hebben alle dezelfde alle dezelfdede eisen De eisen aan mengsels aan mengsels bestaan bestaan uit uit indeling. indeling. In het In kort het samengevat kort samengevat is deze is dezealgemene algemene eisen eisen aangevuld aangevuld met ofwel met ofwel Voor Voor alle eisen alle eisen geldt geldt dat deze dat deze zijn onderverdeelverdeeld in categorieën in categorieën met een met boven- een boven- zijn onder- als volgt: als volgt: empirische empirische eisen eisen ofwel ofwel functionele functionele en ondergrens. en ondergrens. Op basis Op basis van deze van deze inde- inde- lingen lingen worden lingen worden worden mengsels mengsels de mengsels seerd. seerd. In tabel seerd. In tabel 2 In is een tabel 2 is voorbeeld een 2 is voorbeeld een voorbeeld gege- gege- gege- de productie de productie de productie van de van de van asfaltspecie. de asfaltspecie. De con- De con- De cedure concedure (zie cedure Asfalt (zie Asfalt (zie ). Asfalt ). Een ). Een dergelij- dergelij- Een dergelij- gekarakteri- gekarakteri- bedrijfscontrolegegevens verkregen verkregen verkregen bij bij worden bij worden aan worden een aan soort een aan soort een Type soort Type Testing Testing Type pro- Testing pro- proven hoe ven een hoe ven dergelijke een hoe dergelijke een dergelijke klassenindeling trole trole zal worden zal trole worden zal uitgevoerd worden uitgevoerd uitgevoerd door door hiertoe hiertoe door hiertoe ke procedure ke procedure ke procedure is nodig is nodig om is nodig om bijvoorbeeld om bijvoorbeeld met met bijbehorende met bijbehorende grenswaarden, in dit in ditin bevoegde dit bevoegde bevoegde instellingen. instellingen. Met Met bevoegd bevoegd Met bevoegdmengsels mengsels mengsels toe te toe kunnen te toe kunnen te passen kunnen passen die passen buiten de ten definities ten definities definities volgens volgens de volgens Europese de Europese de Europese die bui- die bui- geval geval voor geval voor minimale minimale voor minimale stijfheid, stijfheid, er stijfheid, uitziet. er uitziet. er uitziet. wordt wordt bedoeld wordt bedoeld de bedoeld zogenaamde zogenaamde Notified Notified Notified Body s Body s wat Body s wat vergelijkbaar wat vergelijkbaar is met is met eenis een met eenormen normen vallen, normen vallen, vallen, bijvoorbeeld bijvoorbeeld zeer zeer dunne dunne zeer dunne Tabel Tabel 2: Voorbeeld Tabel 2: Voorbeeld 2: Voorbeeld klassenindeling in in in productnormen STERLAB STERLAB STERLAB status. status. status. deklagen deklagen van deklagen SMA van SMA van 0/6 SMA 0/6 (minder (minder 0/6 dan (minder dan dan Minimum Minimum stiffness Minimum stiffness MPa stiffness MPa Category MPa Category Smin Category Smin Smin 20 mm), 20 mm), slijtlagen 20 mm), slijtlagen slijtlagen of mengsels of mengsels of mengsels met met een een met een Smin21000 Smin21000 Smin21000 Vereiste Vereiste Vereiste gegevens gegevens op de op de op de afwijkende afwijkende korrelgradering Smin17000 Smin17000 Smin17000 afleverbon Smin14000 Smin14000 Smin14000 Op de Op afleverbon de Op afleverbon de afleverbon van het van asfalt het van asfalt het moeten asfalt moeten moetentot Tot besluit besluit Tot besluit Smin11000 Smin11000 Smin11000 tenminste tenminste tenminste vermeld vermeld zijn: vermeld zijn: zijn: Er gaat Er gaat dus Er veel dus gaat veel dus veranderen, veel veranderen, vergeleken vergeleken vergeleken Smin9000 Smin9000 Smin Smin7000 Smin7000 Smin7000 asfaltproducent en productie-eenheid; met met de huidige de met huidige de huidige benadering benadering van van de van de Smin5500 Smin5500 Smin5500 mengselaanduiding; Standaard Standaard Standaard RAW RAW RAW bepalingen. bepalingen. Zo zal Zo het zal Zo het zal het Smin4500 Smin4500 Smin4500 vermelding vermelding van de van van betreffende betreffende mengselontwerp van van asfaltbeton van asfaltbeton gericht gericht gericht Smin3600 Smin3600 Smin3600 CE-markering en verwijzing en verwijzing en verwijzing naar naar naar moeten moeten zijn moeten zijn op het op zijn realiseren het op realiseren het realiseren van verschillendschillendschillende functionele functionele eigenschappen, van ver- van ver Smin2800 Smin2800 Smin2800 de gedetailleerde informatie. informatie Smin2200 Smin2200 Smin Smin1800 Smin1800 Smin1800 uiteraard uiteraard uiteraard binnen binnen de binnen grenzen de grenzen de van grenzen de van de van de Smin1500 Smin1500 Smin1500 CE-mengselcertificaten norm. norm. Er norm. ontstaat Er ontstaat Er echter ontstaat echter wel echter meer wel wel vrij-meeheiheid voor voor heid de keuze de voor keuze van de keuze de van mengsel- de van mengsel- de mengsel- vrij- No requirement No requirement No requirementsminnr SminNR SminNRWanneer Wanneer door Wanneer door middel middel door van middel Type van Type Testing van Testing Type Testing de de de eigenschappen en ken van ken een van ken een van een asfaltmengsel zijn zijn bepaald bepaald zijn bepaald en en prestatiekenmersamenstelling dan nu dan het nu dan geval het nu geval is. het geval is. is. Op grond Op grond Op van grond de van van verschillende verschillende functionelnelnele eigenschappen zullen zullen de zullen mengsels de mengsels de mengsels wordt wordt een wordt een een mengselcertificaat opgemaakt opgemaakt Vanaf Vanaf 1 januari Vanaf 1 januari januari 2007 moeten 2007 moeten asfalt- moeten asfalt- asfalt- functio- functio- ten behoeve ten behoeve ten van behoeve het van het van wegontwerp het wegontwerp ingedeeldeeld worden deeld worden in worden in zogenaamde in zogenaamde mengsel- mengsel- mengsel- (empirisch (empirisch (empirisch of of functioneel). of functioneel). De geldig- De geldig- De geldig- op de op markt de op markt gebracht de markt gebracht worden gebracht worden onder worden CE-onder CE- inge- inge- dat aansluit dat aansluit dat bij aansluit de bij bij gehanteerde gehanteerde eisen eisen eisen mengsels mengsels mengsels waarvoor waarvoor waarvoor een norm een norm een bestaat norm bestaat bestaat boxen. boxen. Dit boxen. is Dit overigens is Dit overigens is overigens een aanpak een aanpak een die aanpak die dieheid van het van heid certificaat het van certificaat het certificaat bedraagt bedraagt vijf bedraagt vijf vijf markering. markering. Bovendien Bovendien Bovendien zijn zijn de verschillende tijd lende overheden lende overheden overheden (en (en instellingen (en instellingen die die die de zijn verschil- de verschil- door door Nederland door Nederland B.V. B.V. wordt B.V. wordt wordt gehanteerd. gehanteerd. jaar jaar als het als jaar mengsel het als mengsel het gedurende mengsel gedurende gedurende die tijd die tijd die Op de Op de Op de mengselboxen wordt wordt in een wordt in eenin een volgens volgens de volgens gestelde gestelde gestelde specificaties specificaties wordt wordt wordt 50 % 50 of % meer 50 of meer % of meer overheidssubsidie ontvangengen) vanaf vanaf gen) die vanaf datum die datum die verplicht datum verplicht asfalt verplicht metasfalt met CE-markering toe te toe passen te toe passen te op passen werken. op werken. op werken. Aantoonbaarheid van van de van de devoor Voor mengsels Voor mengsels mengsels die niet die niet (of die nog (of niet nog niet) (of niet) nog niet) Het Het leveren leveren Het zonder leveren zonder zonder CE-markering wordt wordt wordt kwalificatie passen passen binnen passen binnen de binnen Europese de Europese de Europese normen normen normen aangemerkt aangemerkt als als economisch als economisch delict. delict. delict. ontvan- ontvan- afzonderlijk afzonderlijk artikel artikel ingegaan. artikel ingegaan. ingegaan. geproduceerd. De De conformiteit De conformiteit van het van geleverde het van geleverde het geleverde producduct voor voor duct wat betreft wat voor betreft wat de betreft eisen de eisen uit de de eisen uit pro- de uit pro- de mee promee het mogelijk het mee mogelijk het zal mogelijk zijn zal zijn om zal voor om zijn voor een om een voor een daarmee daarmee duidelijk daarmee duidelijk zijn. duidelijk zijn. Dus: Dus: zijn. Dus: pro- pro- wordt wordt een wordt procedure een procedure een procedure ontwikkeld ontwikkeld waar- waar- waar- Het Het belang belang Het van belang de van de van de CE-markering zal zal zal ductnorm ductnorm ductnorm en de en gegevens de en gegevens de gegevens zoals zoals vermeld zoals vermeld vermeld specifiek specifiek product specifiek product een product European een European een European op het op het op het mengselcertificaat moet moet aangetoontoond kunnen toond kunnen worden kunnen worden met worden met initiële initiële met Type initiële Type Op Typegrond Op grond Op daarvan grond daarvan mag daarvan mag het CE-merk het mag CE-merk het CE-merk op weg op weg naar op naar weg naar moet aange- aange- Technical Technical Technical Approval Approval (ETA) Approval (ETA) te krijgen. (ETA) te krijgen. te krijgen. op weg op weg naar op naar weg 2007, naar 2007, 2007, Testing Testing (één Testing (één maal maal (één per vijf maal per jaar) vijf per jaar) en vijf door en jaar) door en door worden worden gevoerd. worden gevoerd. Hierbij gevoerd. Hierbij moet Hierbij moet gedacht moet gedacht gedacht 25 Asfalt 25 Asfalt nr. 3, oktober nr. 3, oktober Asfalt 26 Asfalt nr. 263, Asfalt nr. oktober 3, oktober nr , oktober

6 Europese regelgeving asfalt Op weg naar 2007 Frits Stas; projectgroep IFP; VBW-Asfalt In de huidige Standaard-RAW Bepalingen zijn voorschriften opgenomen voor mengselontwerp, productie en verwerking van asfalt. Deze eisen zijn gericht op de samenstellende bouwstoffen en de kwaliteit van het product asfalt in de weg. Op 1 januari 2007 zullen deze worden vervangen door de Europese normen voor asfalt. De invoering van deze normen zullen een vergaande invloed hebben op de werkwijze in onze sector. Dit is het vierde artikel in een reeks waarin wordt ingegaan op de zogenaamde mengselboxen. In Asfalt 3/2004 zijn de productnormen besproken. In totaal zijn er acht productnormen voor warm bereid asfalt waarvan er vier voor Nederland van toepassing worden verklaard. Eén hiervan is de productnorm pren asfaltbeton (asphalt concrete). Onder asfaltbeton vallen de in Nederland gebruikelijke mengsels DAB, OAB, GAB en STAB. De productnorm voor asfaltbeton omvat dus zowel mengsels voor dek-, tussen- als onderlagen. Voor al deze mengsels gaan behalve algemene eisen (samenstelling, korrelgradering, holle ruimte), ook functionele eisen gelden. De functionele eisen hebben betrekking op; Stijfheid (weerstand tegen doorbuiging) Vermoeiing (weerstand tegen scheurvorming door herhaalde belasting) permanente vervorming watergevoeligheid Op grond van deze vier functionele eigenschapen zullen de asfaltmengsels worden ingedeeld in zogenaamde mengselboxen (het idee van mengselboxen is een Nederlandse interpretatie van de Europese normen). Overigens, voor asfalt dat binnen de andere drie productnormen valt (te weten, asfaltbeton voor dunne deklagen, SMA en ZOAB) gelden vooralsnog alleen algemene eisen aan samenstelling en volumetrische eigenschappen. Mengselboxen In de loop van vele jaren zijn voor diverse situaties en toepassingen verschillende asfaltmengsels ontstaan. Deze mengsels zijn in de Standaard-RAW Bepalingen gespecificeerd door middel van eisen aan samenstelling, gradering, volumetrie en soms ook Marshall eigenschappen. Met de introductie van de productnorm asfaltbeton wordt een aantal van deze mengsels op één hoop gegooid (DAB, OAB, GAB en STAB). De eisen voor samenstelling, gradering en volumetrie worden voor deze mengsels namelijk hetzelfde en de Marshall eisen komen te vervallen. In de nieuwe situatie zullen de asfaltmengsels die passen binnen de productnorm asfaltbeton voor elk van de vier (functionele) eigenschappen worden ingedeeld in een bepaalde klasse. De verschillende klassen worden aangeduid met mengselboxen. In feite kan een mengselbox worden beschouwd als een verzameling van asfaltmengsels waarvan de betreffende functionele eigenschap valt binnen de bij die klasse (box) behorende grenzen. Klasse-indeling In de productnorm is voor elke eigenschap een klassenindeling opgenomen. Zo zijn er bijvoorbeeld voor stijfheid in totaal 13 klassen plus de optie no requirement (geen eis). Ieder land is echter vrij om klassen samen te voegen om tot een minder fijnmazige indeling te komen. Factoren die hierbij een rol kunnen spelen zijn o.a. relevantie (de klassenindeling moet voor de betreffende eigenschap leiden tot verschillende 1 Tijdens de laatste fase van invoering is het traject waarbinnen de Europese normen ingevoerd moeten worden opgeschoven. Of dit voor Nederland gevolgen heeft is bij het uitkomen van dit artikel nog niet vastgesteld. Wens AC-16 DBFC, conform (functionele route) Keuze bouwstoffen (herkomst) Mengselsamenstelling Proefstukbereiding Vermoeiing Stijfheid Waterresistentie Deformatie Testen AC-16 C A F C Voorbeeld klassenindeling (mengselbox) voor functionele eigenschap stijfheid Klasse A B C D E F Stijfheid asfaltmengsel bij 8 Hz en 20 C (MPa) en en en en < < < < < levensduren/eigenschappen van de constructie) en haalbaarheid (zijn de asfaltmengsels wel volgens die combinatie van specificaties te maken). In dit kader is in opdracht van de CROW-werkgroep CIENA een onderzoek uitgevoerd naar een relevante en hanteerbare samenstelling/indeling van de mengselboxen. Voor stijfheid komt deze studie uit op bijvoorbeeld vijf relevante klassen, voor vermoeiing op acht klassen, voor permanente vervorming op zeven klassen en voor watergevoeligheid op twee klassen. Ter illustratie staan in de tabel de voorgestelde klassen voor stijfheid. Mengselboxen in de praktijk De resultaten van de Type-Testing (zie Asfalt ) bepalen in welke mengselbox een asfaltmengsel voor de verschillende functionele eigenschappen FPC Specie met CE markering AC-16 C A F C terecht komt. In de voorbereidingsfase zal voor iedere asfaltlaag per functionele eigenschap moeten worden bepaald en aangegeven aan welke klasse het asfalt minimaal dient te voldoen. Aangezien de gebruikte materiaalkarakteristieken in tegenstelling tot bijvoorbeeld Marshall Stabiliteit, bruikbaar zijn in reken- en ontwerpprogramma s, kan een onderbouwd (functioneel) eisenpakket worden geformuleerd. Hierbij dient wel rekening gehouden te worden dat sommige combinaties van eisen (eigenschappen) niet met elkaar verenigbaar zijn. Zo zal een gezochte verbetering van de vermoeiingseigenschappen door verhoging van het bitumenpercentage over het algemeen leiden tot vermindering van de weerstand tegen vervorming. Vragen naar een asfaltmengsel dat voor zowel vermoeiing als vervorming tot de hoogste klasse behoort is daarom niet erg realistisch. Op basis van de gewenste functionele eigenschappen (klassen/ mengsel-boxen) kan selectie van een asfaltmengsel plaatsvinden. Indien geen enkel asfaltmengsel uit het aanbod van een asfaltproducent aan de eisen kan voldoen, kan deze onderzoek (laten) doen naar andere samenstellingen of afzien van levering. Indeling bestaande asfaltmengsels Binnen het kader van het eerder genoemde onderzoek van de CROWwerkgroep CIENA is geïnventariseerd in welke mengselboxen de bestaande asfaltmengsels passen. Dit is gedaan op basis van beschikbare onderzoeksgegevens. Voor mengsels waarvan geen of weinig bruikbare gegevens beschikbaar zijn, is dit gedaan op basis van expert guessing. De resultaten geven aan dat er voor de meeste mengselboxen één of meerdere bestaande asfaltmengsels zijn die daar in passen. Gezien de grote verscheidenheid aan asfaltmengsels en toepassingen mocht dit ook worden verwacht. 20 Asfalt nr. 1, mei Asfalt nr. 1, mei 2005

7 Europese regelgeving asfalt Op weg naar 2007/8 Ing. Evert de Jong en ir Jos van der Heide; VBW-Asfalt Vanaf 1 januari 2008 moeten de gangbare asfaltmengsels worden voorzien van CE-markering. De Europese normen voor asfalt zijn dan van kracht. De gevolgen hiervan raken in eerste instantie alleen de asfaltproducent: het leveren mét CE-markering is een verplichting voor de producent. Maar de invoering van de Europese normen heeft ook belangrijke gevolgen voor de ruimte die de opdrachtgever heeft om eisen te stellen en zijn kwaliteitscontrole in te richten. In dit artikel wordt de veranderende regelgeving Vrij handelsverkeer in Europa In principe mag iedere opdrachtgever (klant) willekeurige eisen stellen aan een product dat hij wil kopen; een producent mag dat product maken en leveren. Om niet voor iedere individuele klant en iedere individuele producent telkens opnieuw een discussie te moeten voeren over de producteisen en de controle daarop, zijn in de loop der tijd voor een groot aantal producten standaardomschrijvingen (b.v. in de vorm van normen) ontwikkeld. Bij de uitwerking van de Europese integratie werd geconstateerd dat de verschillen in de nationale wetgeving op het punt van de veiligheidseisen voor bouwproducten leidden tot belemmering van het vrije handelsverkeer binnen de EU. Daarom is besloten de nationale systemen te harmoniseren om zo te komen tot één herkenbaar systeem, dat in alle landen tot een vergelijkbaar resultaat leidt. Uitgangspunt bij de harmonisatie is dat de wettelijke voor de opdrachtgever toegelicht. bepalingen met betrekking tot de uiteindelijke veiligheid van constructies, die in de diverse lidstaten gelden, in het uiteindelijke systeem terug te vinden moeten zijn. Fundamentele voorschriften Voor bouwproducten (waartoe ook de wegenbouwproducten behoren) is het een en ander uitgewerkt in de EU- Richtlijn Bouwproducten (RBP). In deze RBP zijn zes fundamentele voorschriften (de Essential Requirements, ER s) vastgelegd, die bepalend zijn voor de algemene veiligheid van een constructie: De mechanische sterkte De brandveiligheid Hygiëne, gezondheid en milieu De gebruiksveiligheid Geluidshinder Energiebesparing en warmtebehoud Aan deze voorschriften moet bij normaal onderhoud gedurende een economisch relevante levensduur worden voldaan. Omdat de milieubepalingen in de diverse EU-lidstaten nog te ver uiteenliepen zijn deze nog niet concreet uitgewerkt. Onlangs is wel begonnen met het ontwikkelen van een Europees Bouwstoffenbesluit, dat op termijn in de CE-systematiek zal worden opgenomen. De overige eigenschappen zijn duidelijk afkomstig uit de B&U en zijn vertaald naar de GWW sector waaronder het asfalt valt. Voor een groot aantal bouwproducten, waaronder asfalt, heeft de Europese Commissie aan CEN gevraagd om normen te ontwikkelen waarin de producteigenschappen zijn vastgelegd die bepalend zijn voor (het niveau van) de zes fundamentele voorschriften. Daarbij moet ook worden aangegeven hoe de controle op de producteisen moet plaatsvinden. Óf een bepaalde eigenschap in een bepaald land van toepassing is en op welk niveau kan door de nationale overheid worden bepaald; het is echter niet toegestaan nog extra eisen aan de Europees vastgelegde toe te voegen. In Nederland zijn voor de B&U voor alle opdrachtgevers de van toepassing zijnde eigenschappen vastgelegd in het Bouwbesluit. Voor de overheidsopdrachtgever wordt voor de GWW het wettelijk kader gegeven in het Besluit Aanbestedingsregels Overheidsopdrachten (BAO), waarin o.a. is aangegeven welke technische bepalingen moeten worden gebruikt (dat moeten bij voorkeur Europese normen zijn). Voor werken van de rijksoverheid is het een en ander uitgewerkt in het Aanbestedingsreglement Werken 2005 (ARW 2005). Wat mag worden gevraagd? Een overheidsopdrachtgever die het product asfalt in zijn bestek voorschrijft moet zich houden aan de asfaltmengsels waarvoor een Europese norm bestaat: Asfaltbeton (voor deklagen, tussenlagen en onderlagen) Asfaltbeton voor dunne deklagen (laagdikte kleiner dan 30 mm) Soft Asphalt (asfalt voor toepassing bij zeer lage temperaturen) Hot Rolled Asphalt Steenmastiekasfalt Gietasfalt Zeer open asfaltbeton Vanwege het regulier gebruik van de RAW Standaard in overheidsbestekken valt de Standaard ook onder de verplichting om zo mogelijk Europese normen te gebruiken. Alleen voor speciale situaties (in incidentele gevallen) mag een ander asfaltmengsel worden gevraagd; deze afwijking moet dan wel worden onderbouwd. Particuliere opdrachtgever Voor een particuliere opdrachtgever geldt de verplichting tot het volgen van de Europese regelgeving voor asfalt (nog) niet: voor de GWW kennen wij immers geen wettelijk kader als voor de B&U waar het Bouwbesluit voor iedereen van kracht is. Maar dat betekent niet, dat een particuliere opdrachtgever niet met deze regelgeving te maken Voorbeeld: Europese omschrijving: AC-16 klasse CAFC Dit zou in het NTD kunnen worden aangeduid als Asfaltbeton AB 16 verkeersklasse B. Kenmerk Codering klasse Betekenis Asfaltmengsel AC Asfaltbeton (Asphalt Concrete) Gradering 16 Continu gegradeerd met een nominale maximum diameter korrel van 16 mm Watergevoeligheid C 60 en < 80 % Stijfheid A MPa Vermoeiing F 100 en 115 e 6 (µm/m) Vervormingsweerstand C 0,4 en < 0,8 e 6 (µm/m.s krijgt. Immers, als hij een asfaltsoort bestelt waarvoor een Europese norm bestaat móet de asfaltproducent dat leveren met CE-markering. Maar ook in andere situaties krijgt hij een product dat wordt geleverd door een producent die werkt volgens de voorschriften van de CE-markering, dus altijd met een gecertificeerd kwaliteitssysteem (de FPC-certificatie). Hoewel dat geen garantiebewijs is, geeft dit wel aan dat de kwaliteitsbeheersing op een hoog peil staat! Regels bij het inkopen Een opdrachtgever die het product weg wil inkopen (b.v. bij toepassing UAV gc, prestatiebestekken etc.) vraagt in principe geen specifieke producten; hij hoeft dus geen Europese normen voor te schrijven. Maar de aannemer van zo n werk is daar in principe wel aan gehouden: immers het werk wordt normaliter voor meer dan 50 % gefinancierd door de overheid, zodat de BAO ook in deze situatie van toepassing is. Wel kan de aannemer andere ( eigen ) producten toepassen; hij moet dan wel aantonen dat zijn product op het punt van de relevante elementaire eigenschappen gelijkwaardig is. Concreet betekent het een en ander dat bij de keuze voor een bepaald soort asfalt gebruik moet worden gemaakt van de voor die asfaltsoort opgestelde norm, waarin ook de criteria zijn gegeven voor het opstellen van de vraagspecificatie. Die betreffen bijvoorbeeld de mengselaanduiding, de maximale korreldiameter, eigenschappen als stijfheid, weerstand tegen vervorming, vermoeiing, watergevoeligheid etc. Het is de bedoeling om een Nationaal Toepassingsdocument (een NTD) te ontwikkelen waarin de in Nederland gangbare asfaltmengsels met hun gangbare eigenschappen staan beschreven, zodat voor de dagelijkse praktijk een vereenvoudigde omschrijving kan worden gebruikt. De CROW werkgroep Asfaltverhardingen heeft, naast de taak om standaard besteksbepalingen op te stellen, ook als normcommissie- de taak om dit NTD uit te werken. Op de in de normen vastgelegde aspecten zijn wel aanvullende voorwaarden mogelijk voor bijzondere zaken. Bijvoorbeeld het voorschrijven van kleurloze bitumen als dit nodig is om vanwege veiligheid een optimaal kleurresultaat te verkrijgen. Toepassing van additieven, kleurstoffen etc. bij gebruik van standaard bitumen is binnen de norm wel toegestaan. De leverancier van die bij-

8 zondere bouwstoffen zal overigens zíjn producten wel met de eigen CE-markering moeten leveren als dat is vereist. Niet-genormeerde producten Een overheidsopdrachtgever is verplicht, zo mogelijk producten in te kopen waarvoor Europese normen bestaan. Voor bijzondere situaties kan hij echter een product nodig hebben waarvoor geen Europese norm is. Dat kan, mits die opdrachtgever voldoende zwaarwegende argumenten heeft. Dit is het geval voor waterbouwasfaltbeton: omdat hiervoor geen Europese norm bestaat kan de opdrachtgever terugvallen op een bestaande Nederlandse norm of indien die er ook niet is op een andere technische beschrijving als de RAW Standaard. De eisen na verwerking Naast de eisen aan het product kennen de gangbare (RAW-)bestekken ook eisen aan het eindresultaat; het asfalt in de weg. Hiervoor zijn (nog) geen Europese normen voor in ontwikkeling. Wel wordt gestreefd naar harmonisatie van de meetmethoden voor de oppervlakeigenschappen. De Europese normen voor asfalt gelden dus voor het product aan de poort ; de eisen na verwerking moeten in het bestek worden geregeld. Het gaat daarbij om de eisen aan de stroefheid, de vlakheid, de laagdikte, de verdichtingsgraad en de holle ruimte. De eisen aan de samenstelling na verwerking komen vanwege de status van de CE-markering te vervallen. Het voldoet niet De afnemer (aannemer) mag er door de inrichting van het systeem van uitgaan dat het product aan de vermelde eigenschappen voldoet. De overheidsopdrachtgever wordt geacht de overheidspolitiek loyaal uit te voeren en de uitgangspunten van het systeem in praktijk te brengen en er ook van uit te gaan dat het product voldoet aan de opgegeven mengseleigenschappen en de samenstelling. Systematische controle via besteksbepalingen is daarom niet meer aan de orde. Maar als de opdrachtgever het product eens wil onderzoeken, bijvoorbeeld bij gerede twijfel, mag dat uiteraard wel. Voldoet het asfalt dan niet dan is dat een wetsovertreding, in dit geval een economisch delict, waarvan melding moet worden gemaakt bij de Inspectiedienst van VROM die verantwoordelijk is voor het correct werken van de asfaltproducent. Maar dan zit de opdrachtgever nog wel met een product dat niet voldoet. De afhandeling daarvan moet in het overeengekomen contract zijn geregeld. Concreet betekent dit dat de opdrachtgever de aannemer aanspreekt; hij heeft immers een ander product gekregen dan afgesproken. De CE-markering speelt hierbij geen rol: dit is geen garantiebewijs. Hoe de aannemer en de asfalt- Effect op innovatie producent het één en ander onderling regelen gaat buiten de opdrachtgever om. Samengevat De (overheids)opdrachtgever zal na invoering van de Europese normen voor asfalt in Nederland voor de meeste werken asfaltmengsels moeten voorschrijven waarvoor een Europese norm bestaat. Hij moet er van uitgaan dat het geleverde asfalt (met CE-markering) ook daadwerkelijk de opgegeven eigenschappen heeft en dat de samenstelling aan de eisen voldoet; zijn kwaliteitscontrole zal daarop moeten zijn afgestemd. De asfaltproducent is er aan gehouden asfalt te leveren dat overeenkomt met wat hij heeft aangegeven: anders pleegt hij naast een contractbreuk met de afnemer ook een economisch delict omdat hij niet voldoet aan de eisen van de CEmarkering. Voor de afhandeling daarvan is de Inspectiedienst van VROM verantwoordelijk. De contractbepalingen zijn maatgevend voor de afhandeling tussen de Doelstelling van de systematiek is het bevorderen van de kracht van de Europese industrie: deze moet meer concurrerend worden, een grotere verantwoordelijkheid gaan dragen voor de kwaliteit van zijn producten en meer innovatief worden. Dat betekent dat binnen de CE-systematiek alle ruimte is om ook daadwerkelijk innovatieve producten te gaan ontwikkelen en toe te passen. Immers de criteria voor het beoordelen van de bijdrage van het product aan de fundamentele voorschriften op het punt van de constructieve veiligheid zijn nu omschreven; het toetsen van een product of dat hieraan voldoet is betrekkelijk eenvoudig. Het uitproberen van nieuwe producten in werken valt binnen de voldoende zwaarwegende argumenten om de eis van CE-markering achterwege te laten. Leidt de ontwikkeling tot een reguliere marktintroductie dan volgt wel de eis tot CE-markering; in dit geval kan deze (bij ontbreken van een Europese norm) worden verkregen via de ETA-procedure, de procedure om te komen tot een European Technical Approval.

9 Vereniging tot Bevordering van Werken in Asfalt Zilverstraat 69; 2718 RP Zoetermeer Postbus 340; 2700 AH Zoetermeer T F E info@vbwasfalt.nl W November 2006