Op het kruispunt. column. mare faber Eindredacteur s&d

Transcriptie

1 column Op het kruispunt Jaren geleden noteerde ik in mijn doctoraalscriptie sociologie, die handelde over de oorlogservaringen van jongvolwassenen in de Bosnische stad Banja Luka, dat de taak van een socioloog bestaat uit het blootleggen van verbanden tussen personal troubles of milieu en public issues of social structure begrippen die ik ontleende aan de klassieker The sociological imagination van C. Wright Mills uit Zijn denken in termen van persoonlijke problemen en publieke kwesties heeft in een halve eeuw niets aan relevantie ingeboet. Dat geldt in hoge mate voor een sector als de ouderenzorg, waar de kern van de problematiek wordt gevormd door spanningen die zich manifesteren tussen enerzijds lotgevallen van individuen rond ziekte, kwetsbaarheid en eenzaamheid, maar ook veerkracht, familierelaties en toewijding en anderzijds grote ontwikkelingen als vergrijzing, rationalisering en bezuinigingen. Die spanningen zijn onderwerp van maatschappelijk debat en politieke keuzes. Een ander voorbeeld: het onderwijs. Ook hier geldt dat keuzes ten aanzien van organisatie, financiering en outputdoelstellingen van grote invloed zijn op de dagelijkse gang van zaken. Daar komt bij dat waar in klaslokalen en directiekamers aan de toekomst van leerlingen wordt gewerkt, ook die van Nederland en Europa op het spel staat. Eruit halen wat erin zit geldt ook op dat niveau als de ambitie, tegen een achtergrond van globalisering en technologische innovatie. Voor de Partij van de Arbeid, die zo vaak het verwijt krijgt dat ze het contact met de hardwerkende Nederlander is verloren en enkel nog bestaat bij de gratie van baantjesjagers, is het van het grootste belang om zowel het publieke als het persoonlijke scherp in beeld te houden. Passen we Mills methodologie voor the proper study of man toe op wat we the proper politics of social democracy zouden kunnen noemen, dan zijn dit de coµrdinaten: biografie, geschiedenis en samenleving. Met dat laatste doelt Mills op de kruispunten van biografie (micro) en geschiedenis (macro) in concrete sociale verbanden en instituties. Die worden, zo zou je vrij naar Joop den Uyl kunnen zeggen, bepaald door de verdeling van macht, geld en kennis. s&d voedt het sociaal-democratisch denken en legt daarbij het accent op actuele maatschappelijke vraagstukken logisch, aangezien daar de aanknopingspunten liggen voor het bepalen van een politieke koers. Dat neemt niet weg dat het biografische en het historische nooit ver weg zullen zijn. Het eerste nummer ooit dat verscheen onder mijn eindredactionele verantwoordelijkheid, in januari 2005, biedt hiervan een illustratie. Poldermoslims stond er op het omslag. In drie artikelen, geschreven in de trieste periode vlak na de moord op Theo van Gogh, werden de historische achtergronden van immigratie en de identiteitsvorming van jonge moslims in Nederland belicht. Precies in diezelfde periode besloot de journalist Martin Bosma om Geert Wilders zijn diensten aan te bieden. Onlangs verscheen zijn ideologische getuigschrift, waarop vijf denkers nu in s&d reageren. Dit nummer, het laatste van jaargang 67, is het laatste van mijn hand. Ik maakte het, als altijd, in nauwe samenwerking met de redactie en met mijn collega Annemarieke Nierop. In 2011 verruil ik de Wiardi Beckman Stichting voor een nieuwe werkkring. Zes jaargangen van dit bijzondere blad te hebben mogen maken, het was mij een eer en een genoegen. mare faber Eindredacteur s&d 3

2 interventie 4 Koning, kiezer en legitimatie Het gangbare verhaal dat de functie van staatshoofd simpelweg krachtens geboorte aan de koningin en straks aan haar opvolger zou toevallen is een mythe waaruit gewoonlijk afgeleid wordt dat deze functie in het regeringsbeleid niet democratisch gelegitimeerd zou zijn. We horen deze mantra tot vervelens toe en zo vaak herhaald, dat men het haast zou gaan geloven. Maar in feite is de praktijk geheel anders. Juist het feit dat de troonsopvolging erfelijk geregeld is, maakt het mogelijk de opvolgende kroonprins twintig of dertig jaar lang te trainen en op te leiden in zijn vak. Dit geldt voor de huidige kroonprins en het heeft ook voor de beide laatste koninginnen gegolden. Een troonopvolger wordt overal ontvangen, kan in de keuken kijken bij talloze overheids organen, diplomatieke organen, militaire organen, sportorganisaties, besturen, instellingen, buitenlandse missies, buitenlandse representaties et cetera. Alleen al op het gebied van waterbeheer is de kroonprins erelid van sommige commissies, beschermheer van andere commissies. Hij is voorzitter van de onafhankelijke Adviesgroep Water en Sanitaire Voorzieningen van de Verenigde Naties. In Nederland zit hij de Adviescommissie Water voor. Hij praat met staatshoofden, ingenieurs en ontwikkelingswerkers over de aanleg van dijken, maar net zo makkelijk over riolen of toiletten. Hij wordt daarbij getraind om de zaken vanuit verschillende gezichtspunten te bekijken en met de meest verschillende mensen om te gaan, om nog maar te zwijgen van de keiharde leerschool die hij heeft doorlopen op punten als de goedkeuringswet voor het huwelijk en de grenzen van de vrijheid bij de keuze van een buitenhuis. Men zegt vaak dat het staatshoofd onpartijdig moet zijn, of boven de partijen moet staan, maar dat is de buitenkant. Kern is het kunnen ingaan op alle mensen, alle meningen, alle standpunten en het vermogen om daar evenwichtig mee om te gaan in zorgvuldig te regisseren procedures. Ieder normaal begaafd persoon die grondig en indringend gedurende tientallen jaren wordt voorbereid zal de functie van staatshoofd uitstekend kunnen vervullen. Maar een voorbereiding van twintig of dertig jaar voor deze functie is alleen mógelijk dankzij de constructie van de erfelijke opvolging en precies dit is waar het hier om gaat. In theorie kan de kroonprins uitvallen, waardoor een minder goed voorbereide opvolger koning kan worden. Het is zelfs denkbaar dat er een ongeschikte opvolger aantreedt. Ons systeem van checks and balances komt dan direct op scherp te staan. Onmiddellijk zal het parlement eensgezind de bevoegdheden van de koning krachtig beknotten. Zo iemand wordt bij een kabinetsformatie in een puur ceremoniële rol gedwongen, zoals reeds nu volgens de letter van de wet mogelijk is. Bovendien zou een ongeschikte opvolger vleugels geven aan een procedure van de snelst mogelijke grondwetswijziging om de koning uit de regering te zetten of de monarchie geheel af te schaffen. Is er echter een normaal begaafd en grondig voorbereid persoon voor de functie beschikbaar, dan zal het parlement er wijs aan doen hem draagvlak te geven, in verband met de scheiding der machten. Immers, na een verkiezing ontbreekt een democratisch gelegitimeerde regering en dan moet ieder parlementair stelsel in een overbruggingsmiddel voorzien om de continuïteit te verzorgen. Veelal gebeurt dit door een bij vorige verkiezingen aangewezen staatshoofd, in Nederland door de koningin of koning. Hoe dan ook, in elk parlementair stelsel moeten in deze fase de standpunten van de nieuwe fractievoorzitters geïnventariseerd worden om een regering met parlementair draagvlak te vormen. Dit vereist een gereguleerd proces en vermoedelijk zal iemand die kan steunen op een decennialange voorberei

3 interventie ding en die, eenmaal in functie, ieder jaar aan ervaring wint het beter doen dan een politicus die van nature vanuit het partijbelang redeneert. De situatie in de nieuwe Kamer is in die fase als een voetbalwedstrijd met meerdere teams op een ongedefinieerd speelveld; het is niet verkeerd als er dan een ervaren scheidsrechter is. Deze visie op de democratische legitimatie van het koningschap werd reeds verwoord door de Amsterdamse staatsrechtgeleerde prof. G. van den Berg, daags na de geboorte van prinses Beatrix in 1938, bij een college waarbij als student zijn opvolger, de latere prof. J. van der Hoeven, aanwezig was. Van der Hoeven volgde al die jaren de vorming van het regeringsbeleid en maakte daags na de geboorte van prins Willem-Alexander in 1967 de balans op in een college waarbij ik aanwezig was. Beide staatsrecht geleerden waren kanjers van sociaal-democraten en dachten in abstracto republikeins. Toch oordeelden zij dat in concreto de historisch gegroeide Nederlandse monarchie goed functioneert, gebaseerd als zij is op de gewone begaafdheid van een normaal mens met een langdurige opleiding en een groeiende ervaring. Langs deze lijnen redeneerde ook Willem Drees, terugblikkend op tien jaar minister-presidentschap, in zijn mooie boekje De vorming van het regeringsbeleid. In tegenstelling tot het koningschap is het kiesrecht wel een recht enkel krachtens geboorte. Je erft het met je Nederlandse nationaliteit, ook al heb je nog nooit een krant gelezen of ben je nauwelijks in staat om je wil te bepalen. Stemrecht krachtens geboorte is bij ons de hoofdregel, naturalisatie en inburgering de uitzondering. Weg met de mythe dat stemrecht een grondrecht zou zijn, want het is erfelijk. Weg ook met de mythe van het erfelijk koningschap: die behoeft krachtige nuancering. Door het erfelijk systeem van troonsopvolging wordt een zeer lange voorbereiding, opleiding en training van het staatshoofd mogelijk gemaakt. Het is daartoe een praktisch middel, meer niet. michiel ter horst PvdA-lid te Amsterdam Eigen schuld, dikke bult Ik heb het ooit bijna gedaan. Ik was twintig en zat net in het bestuur van de js-afdeling Amsterdam. We wilden wat doen tegen de woningnood onder studenten. Samen met de lokale afdelingen van dwars (jongeren van GroenLinks) en Rood (spjongeren) besloten we de stoute schoenen aan te trekken. Gelukkig zat een meisje van dwars in the scene en waren de sp ers daar ook geen onbekenden. We zochten een locatie uit en lieten ons inlichten over de juridische obstakels. Zo bleek het strafbaar te zijn om de deur zelf te forceren; daar had je een breker voor nodig, die je eigenlijk niet mocht kennen. Er werd gebrainstormd over de bestemming van het pand. dwars wilde er een biologische gaarkeuken starten. Mij leek dit niet zo n smakelijk idee, dus ik stelde voor om er gewoon studenten in te huisvesten. De argwaan die ik eigenlijk al de hele tijd had, groeide flink tijdens een borrel in het Amsterdamse crea-café. Het meisje van dwars begon een tirade over een Amsterdamse officier van justitie. Die had namelijk de opdracht gegeven om zomaar een kraakpand bij het Oosterpark binnen te vallen. Dat is huisvredebreuk!, brieste ze. Toen ik vroeg waarom ze hier zo n punt van maakte en wees op de niet geringe hoeveelheid wapens die de politie ter plaatse had aangetroffen, werd ze alleen nog maar kwader. De grens was bereikt op het moment dat krakers, mede naar aanleiding van het eerdergenoemde voorval, de ruiten van de toenmalige burgervader Job Cohen ingooiden. Onze Groen Linkse metgezellen wilden hier geen afstand van nemen. Sterker nog: ze hadden er begrip voor. Onze klomp brak en de js stapte uit het project. Iets meer dan een halfjaar later in de tweede helft van 2008 organiseerden we een themaavond over studentenhuisvesting in Amsterdam. We nodigden onder meer iemand van het kraakspreekuur uit, een organisatie die studenten aan huisvesting in een kraakpand helpt. Het was een keurige jongen, hij droeg zelfs een kraagje. We stelden opnieuw aan de kaak dat krakers de 5

4 6 interventie uitdrukking een vuist maken vaak veel te letterlijk nemen. Ook hij leek van mening te zijn dat dit niet de juiste weg was. Hoopvol als we waren, knoopten mijn collega Ruben van der Linde en ik een gesprek met hem aan. We vroegen of het niet verstandig zou zijn als krakers die studenten, biologische gaarkeukens en poëziecafés in kraakpanden willen vestigen, afstand zouden nemen van het gewelddadige tuig dat de boel verziekt. Hij verstarde. Hij begon een lange klaagzang over de media, die een verkeerd beeld zouden geven en maakte ons in ferme bewoordingen duidelijk dat krakers andere krakers niet verraden. Ruben en ik raakten allebei erg geïrriteerd en voorspelden hem dat als dit zo doorging, de krakers hun eigen graf zouden graven. Helaas kregen we dit jaar gelijk. Inmiddels heb ik het, eerlijk gezegd, helemaal gehad met de kraakbeweging. Ik merk dat ik me er enorm over opwind, juist omdat ik het idee achter het kraken zo goed en belangrijk vind. Een gevoel van diepe teleurstelling heeft zich van mij meester gemaakt. Want juist in tijden van woningnood onder jongeren kan het niet zo zijn dat speculanten hun panden leeg laten staan. Juist dan vind ik het zeer te rechtvaardigen dat jongeren tijdelijk hun intrek nemen in panden die al een tijd niet gebruikt worden. Maar wat me stoort is dat gekraakte panden nu vaak een bende zijn, ook aan de buitenkant. En dat krakers dit najaar een ravage aanrichtten tijden hun protesten tegen de kraakwet is ronduit schandalig. Honderden agenten van de me moesten eraan te pas komen om orde te scheppen. Als de zogenaamde goede krakers dan ook nog eens alle verstandige adviezen in de wind slaan en er bewust voor kiezen om geen afstand te nemen van het tuig, dan voel ik en waarschijnlijk de rest van Nederland met mij geen enkele behoefte om me nog hard te maken voor deze groep. Stik er maar in. Eigen schuld, dikke bult. jelle menges Landelijk voorzitter js Tweestrijd op links Terwijl centrumrechts met één zetel overschot regeert, zijn de linkse oppositiepartijen verwikkeld in een onderlinge tweestrijd over de te varen koers. Het ene kamp verwijt het andere zich conservatief op te stellen en enkel de verworven bescherming voor sociaal zwakkeren te verdedigen. Hierbij zou het voorbijgaan aan de ingrijpende internationalisering van de economie en kansen op een modernere arbeidsmarkt en sociale bescherming laten liggen. Job Cohen weigert echter pertinent de linkerflank af te vallen ten voordele van een dergelijk progressief alternatief. Hoe terecht is dit verwijt uit links-liberale hoek? Het is zeker zo dat de mogelijkheden van traditioneel overheidsingrijpen om de arbeidsmarktpositie van individuen te beschermen in een geïnternationaliseerde economie sterk zijn afgenomen. Op mondiale schaal mobiel geworden bedrijven kunnen nog maar moeilijk door regelgeving gedwongen worden om tewerkstelling te garanderen. Als de oude garanties in een mondiaal speelveld sterk zijn uitgehold, is het niet zo gek dat sociale bescherming op een andere manier wordt gezocht. Maar, stelt zich dan de vraag, hoeveel realistischer is het voorgestelde alternatief? Voorlopig geeft dit evenzeer blijk van een onderschatting van de complexiteit van het nieuwe socio-economische krachtenveld en een overschatting van de slagkracht van het overheidsingrijpen. Dit alternatief komt erop neer dat een flexibelere arbeidsmarkt voor lief wordt genomen, zelfs wenselijk wordt geacht, maar dat een adequate uitrusting van individuen met kennis en vaardigheden hun hierin zekerheid en bescherming moet bieden. Flexibiliteit en zekerheid tegelijk dus, oftewel flexicurity. Het ontslagrecht mag bijvoorbeeld best versoepeld worden, als dit maar extra kansen voor jongeren, ouderen en andere outsiders op de arbeidsmarkt creëert. Helaas bestaat een model van verschillende perfect op elkaar inspelende beleidsinstrumenten, dat zowel flexibiliteit als zekerheid voortbrengt, enkel op de tekentafel. De sprong naar de realiteit wordt verstoord door de belangrijke rol

5 interventie en de vaak onderschatte creativiteit van bedrijven die binnen een bepaalde institutionele structuur opereren. Neem bijvoorbeeld de volgende vraag: is een strikte ontslagbescherming goed of slecht? Dat valt niet zomaar te zeggen. Het kan inderdaad leiden tot een veelvuldig gebruik van flexibele contracten om lastige ontslagprocedures te omzeilen en zo een tweedeling op de arbeidsmarkt teweegbrengen tussen vaste en flexibele werknemers, maar het kan bedrijven er ook toe aanzetten om zich te richten op producten en markten waarin stabiele arbeidsrelaties en een grote mate van bedrijfsspecifieke kennis een belangrijke troef zijn; zo wordt van arbeidskwaliteit een economisch voordeel gemaakt. Het laatste is al eens als illustratie van het momenteel weer alom geroemde Duitse economische model van kwaliteitsproductie aangehaald. Is dit ook flexicurity? En alsof dit nog niet complex genoeg is, zal de uitwerking van arbeidsmarktbeleid bovendien afhangen van de invloed van factoren zoals het economisch klimaat, financiële markten, internationale specialisatie van productie, en zo verder. Kortom, een sociaal beleid laat zich moeilijk op economische gronden ontwerpen, omdat de economische uitwerking ervan hoogst onvoorspelbaar is. Zo wordt het natuurlijk moeilijk om nog met stelligheid te zeggen wat progressief en wat conservatief is. Getuigt het van conservatisme om een strikte ontslagbescherming te verdedigen? Niet per se dus. Het gemak waarmee momenteel een vaag en voor uiteenlopende interpretaties vatbaar concept als flexicurity naar voren wordt geschoven als een progressief alternatief geeft te denken over de staat van de linkse oppositie. Het oude verhaal lijkt te hebben afgedaan of is in elk geval minder relevant geworden in een nieuwe socio-economische context. Echter, het alternatief staat nog maar in de kinderschoenen en zal voorlopig nog met relatief gemak gepareerd kunnen worden, zowel vanuit de centrumrechtse meerderheid als vanaf de eigen linkerflank. Dat de linkse partijen voorlopig geen winst weten te slaan uit de onrust binnen de pvv laat pijnlijk zien hoezeer zij om een helder antwoord verlegen zitten. Het vinden van een overtuigend antwoord zou wel eens moeilijker kunnen zijn dan het overbruggen van de onderlinge verschillen, die nu als hindernis voor zo n alternatief project worden opgeworpen. hanno van eldik Socioloog, ku Leuven 7

6 Hoe guur is het kunstklimaat? 8 Forse bezuinigingen dreigen voor de kunstsector. Die kaalslag is een keuze, aldus Ronald Plasterk in zijn Bart Tromp-lezing. Van een economische noodzaak is geen sprake. Zes argumenten vóór subsidiëring zouden zelfs de grootste marktadept moeten overtuigen. Rutger Claassen beaamt dat het hier om ideologische keuzes draait, maar komt tot een andere afweging. Het is een goed verdedigbare positie dat de staat er beter aan doet geen enkele subsidie te verstrekken en de rol van geluksmachine ten principale te weigeren. Adriaan van Veldhuizen vindt in de sociaal-democratische traditie aanknopingspunten voor een verdediging van kunstsubsidies zonder in economische termen te vervallen en zonder kunstwerken functionalistisch te benaderen. Het lopende debat wordt veel te sterk gevoerd in termen van utiliteit en kwantiteit, meent Liesbeth Levy. Wat onze samenleving dreigt te verspelen is haar kritische massa, het vermogen om perspectieven te kantelen. Meepraten? Ga naar foto herman wouters hollandse hoogte

7 9

8 Hoe guur is het kunstklimaat? (1) Waarom cultuur subsidiëren? Bart Tromp-lezing 2010 Do not go gentle into that good night ( ) Rage, rage against the dying of the light. Dylan Thomas During the Second World War, Winston Churchill s finance minister said Britain should cut arts funding to support the war effort. Churchill s response: Then what are we fighting for? ronald plasterk 10 Ooit was de sociaal-democratie de politieke beweging die streefde naar volksverheffing. Grappend werd de sdap wel aangeduid als de Schoolmeesters-, Dominees- en Advocaten Partij. Die notabelen hadden opvattingen over wat goed was voor de mens, en schroomden niet die opvatting in politiek om te zetten. Overigens was dat paternalisme evenzeer te vinden in de andere zuilen. De Tweede Wereldoorlog leidde met enige vertraging tot de beweging van de jaren zestig die zich verzette tegen paternalisme en gezag, en die zich na enig tegenstribbelen van de kant van de PvdA meester maakte van de linkse politiek. En ook hier was het overigens niet alleen de linkse politiek waar we dit verschijnsel zagen; een klassiek geworden beeld is dat van de stijve chu-politicus Berend Udink die tussen de Over de auteur Ronald Plasterk is lid van de Tweede Kamer namens de PvdA. Noten zie pagina 19 hippies op de Dam plaatsnam onder het motto beter langharig dan kortzichtig. In deze samenleving, waarin het paternalisme zijn positie had verloren, waar het cultuurrelativisme de norm was, kwam dan ook nog eens de immigratiegolf vanuit het Middellandse Zeegebied en het Caribisch gebied, die mensen bracht met eigen culturele, morele en in het geval van moslims uit de mediterrane regio religieuze waarden. Waar een klassieke paternalistische samenleving wellicht in korte tijd de kloof gedicht zou hebben, was Nederland cultureel weerloos. Ten slotte leidt de globalisering in combinatie met de nieuwe media tot een à la carte samenleving, waarin eenieder zijn eigen menu samenstelt en er geen fysieke of technische redenen zijn om dezelfde muzieksmaak te hebben of dezelfde boeken te kennen als de buurman. Tegen deze achtergrond staan we nu aan de vooravond van de grootste kaalslag in de cultuursubsidies die ons land ooit gekend heeft,

9 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? ingezet door rechts en beargumenteerd vanuit een afkeer van paternalisme ( de overheid moet terugtreden en mensen weten zelf wel waar ze hun geld aan willen besteden ). De argumenten voor het subsidiëren van kunst zijn in de nu lopende discussie nog onvoldoende gepresenteerd. De theoreticus achter cultuursubsidies is de Amsterdamse sdap-wethouder Emanuel Boekman. Ik heb toen ik aantrad als minister van cultuur het proefschrift waarop hij in 1939 promoveerde aan de UvA, Overheid en kunst in Nederland, als uitgangspunt genomen voor mijn cultuurnota Kunst van leven. Overigens stond sociaal-democratische voorgangers Eerst wat historische context. Er is sprake van een zekere omkering der waarden. Uitgerekend in de seventies, de periode waar Nieuw Rechts zich het liefst tegen afzet, vond de woordvoerder cultuur van de PvdA dat het onwenselijk was dat cultuur gesubsidieerd werd. En als er al gesubsidieerd werd, zou het geld uitsluitend besteed moeten worden aan linkse kunst. M. van Hasselt schreef in 1974 in het tijdschrift Socialisme & Democratie: Het profijtbeginsel mag wat ons betreft worden toegepast op traditionele cultuur teneinde de financiële overheidssteun geleidelijk te beëindigen (ook al zou dat de ondergang van een deel der traditionele cultuur betekenen). 1 In datzelfde artikel noteerde hij: De overheid bevordert cultuur niet als waarde op zichzelf, maar als iets dat bijdraagt tot de gewenste maatschappelijke ontwikkeling, namelijk de toenemende sociale gelijkheid en mondiale solidariteit. Principieel gezien vinden wij dit het beste uitgangspunt voor een socialistisch cultuurbeleid. 2 Van Hasselt heeft met die opvatting gelukkig geen school gemaakt; in het drie jaar later vastgestelde beginselprogramma van de PvdA staat precies het omgekeerde. Dat programma wil dat overgeleverde kunstuitingen zoveel mogelijk worden bewaard en geeft een andere invulling aan de maatschappelijke betekenis van kunst, namelijk het betrekken van kunstenaars bij de vormgeving van het woon- en werkklimaat en bij het onderwijs, niet het verbreiden van linkse opvattingen. 3 Het denken van Van Hasselt was daarmee een incident en het gaat ook niet terug op eerdere opvattingen in sociaal-democratische kring. Moet je niet met een grandioos gebaar zeggen dat kunst geen product is? ook Boekman op de schouders van voorgangers. Hij citeert het sdap-kamerlid Kleerekoper die in 1919 in een Tweede Kamerdebat waarin de principiële vraag aan de orde was of de overheid het toneel moest subsidiëren, zei: dat het ogenblik is aangebroken, waarop men gerust kan uitspreken dat de tijd dat de goede kunst object kon zijn van particuliere exploitatie voorbij is, dat de goede kunst is aangewezen op de overheid om haar beoefenaren te kunnen geven wat zij moeten hebben om kunstenaars te kunnen zijn en om de kunst te brengen tot het volk. 4 Kortom, de opvatting van het rechtse kabinet anno 2010 gaat veeleer terug op die van de PvdA in de gekke jaren zeventig dan op de traditionele sociaal-democratie. de keuze voor kaalslag Waarom kunst subsidiëren? In het genoemde artikel in Socialisme & Democratie van 1974 werd de vraag geformuleerd met dezelfde scherpte als waarmee de pvv en de vvd het vandaag doen: Wat te antwoorden op de vraag waarom mensen die niet naar toneel, concerten, musea e.d. gaan toch gebonden zijn via belasting daaraan mee te betalen? Welk belang van de samenleving als geheel is gediend met de verbreiding van traditionele cultuur? Wij kunnen geen bevredigend antwoord vinden. 5 11

10 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? 12 Voordat ik mijn antwoord geef eerst de vraag: moet je in moderne campagnetermen wel mee in dat frame? Moet je niet met een grandioos gebaar zeggen dat het allemaal gezeur is, gepietepeuter, dat kunst ver verheven is boven zulk gezeur, dat het een schande is om te spreken van een product, en al helemaal van de consumptie van een product? Ik meen van niet. Want je kunt wel heel verheven doen, maar als de belastingbetaler voor een concertbezoeker honderd euro bijdraagt aan het kaartje, dan is dat gewoon geld, echt geld, geld dat je ook aan andere mooie doelen zou kunnen besteden. Dus ik vind dat de vraag beslist gesteld kan en moet worden. Maar ik denk tegelijk dat er ook een goed antwoord op is. Als een kaartje voor de opera 160 kost, totale kosten, en je gaat er met het gezin heen, dan is dat 640. Zou die prijs aan de deur gevraagd worden, dan zouden weinigen gaan en zou de uitval van de vraag zo groot zijn dat dat operagezelschap de poorten zou moeten sluiten. (De vergelijking met Londen en Parijs waar men zulke prijzen wel betaalt gaat niet op, omdat men het daar grotendeels moet hebben van buitenlandse toeristen, en op de kosten van een weekje Londen maakt zo n toegangsprijs dan kennelijk ook niet meer zoveel uit.) Maar als dat zo is, als zelfs de liefhebbers zo n avond geen 640 waard vinden, waarom zouden de niet-liefhebbers dat dan wel moeten vinden? Waarom zouden thriller-lezers moeten meebetalen aan subsidies voor het schrijven van boeken waar ze niets aan vinden? Dat is de hamvraag, en u kunt het rustig aan de populisten overlaten om die vraag in alle gedaantes steeds weer op te werpen. Voordat ik mijn antwoord geef, twee politieke opmerkingen vooraf. Deze coalitie van vvd, pvv en cda is voor de cultuur veruit de slechtst denkbare combinatie. Dat komt doordat de drie partijen ieder een eigen motief hebben, die samen een voor de cultuur levensgevaarlijke mix opleveren. Bij de vvd gaat het om het profijtbeginsel in combinatie met de wens de overheid terug te dringen. Dus de gebruiker betaalt, en als hij dat niet wil: jammer maar helaas! Bij de pvv leeft een diepe ideologische wrok tegen wat men beschouwt als de intellectuele elite. En het cda heeft nauwelijks kiezers in de groep burgers die in beeldspraak wordt aangeduid met de grachtengordel dus de hoger opgeleide cultuurliefhebbers in de steden. Het cda heeft daar weinig sympathie voor en kiest systematisch voor de regio, voor In het trio vvd, pvv en cda staat niemand voor de kunst volkscultuur, voor monumentale kerken en niet voor literatuur, film, toneel, dans of beeldende kunst. In dit trio staat niemand voor de kunst. Een tweede politieke opmerking, en hier zet ik even mijn nieuwe pet op als financieel specialist: er is financieel-economisch gezien geen enkele noodzaak voor de maatvoering van de bezuinigingen op cultuur. Er wordt over de hele begroting 12 mrd bezuinigd (en 6 mrd aan lasten verzwaard), dat is pakweg 5,5%. Als je dat evenredig toepast op de cultuursubsidies, kom je op nog geen 50 mln aan bezuinigingen. De regering kiest een vier maal zo hoog bedrag en omdat men bovendien bijna de helft van de cultuurbegroting op een arbitraire manier buiten haken zet monumenten en erfgoed is de korting op de kunst 40%, zeven maal hoger dan een evenredige bijdrage. En dan hebben we het nog niet over de omroeporkesten, de btwverhoging en de korting op het gemeentefonds waarvan je zeker weet dat de gemeentes die ook zullen doorgeven aan de bibliotheken, de schouwburgen, de cultuureducatie. De kaalslag die dat oplevert is geen economische noodzaak. Zelfs als je 18 mrd wil bezuinigen, dan is wat er nu gebeurt een puur ideologische keuze. Hier is sprake van revanchisme. Het grote afrekenen is begonnen. Nu zijn wij aan de macht, weg met de linkse hobby s. Ze zullen de pijn voelen. Dat is het doel, de pijn laten voelen. Daarom zijn de reacties op protesten ook voorspelbaar. Rechts zal zeggen: Voelt u de

11 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? pijn? Mooi, dat was precies de bedoeling. Officieel zullen ze dat natuurlijk niet zeggen, maar met een smoesje komen. Toen de regering de afgelopen week besloot geen Nationaal Historisch Museum te bouwen ja, misschien een website ofzo maar geen echt museum was de motivatie: In een tijd dat, ook op de cultuursector, fors bezuinigd moet worden, is het niet reëel aan een dergelijk kostbaar en risicovol project te beginnen. Maar dat is hypocriet, want dat ook suggereert een gelijkmatige bijdrage aan de bezuinigingen. Bovendien wordt net gedaan of de hoogte van de totale bezuiniging een natuurramp was. Het was een keuze die gemaakt is door dezelfde mensen die nu zo n museum afbreken: de (voormalige) leden van de regeringsfracties. Dus verschuil je niet achter dat regeerakkoord, je bezuinigt hierop omdat je dat wilt. Dat revanchisme, de diepe nijd tegen intellectuelen, tegen wat men ervaart als de elite, tegen cultuur, is werkelijk beangstigend. Er is altijd een tegenstelling te verzinnen op diverse beleidsterreinen, niet alleen cultuur, tussen diverse segmenten van de bevolking, maar dat een ministersploeg zich zo duidelijk deelgenoot maakt van die spanning, dat is uniek. zes argumenten vóór subsidie Waarom zou de overheid kunst subsidiëren? Ik loop zes argumenten kort langs. 1. Er kan sprake zijn van een collectief goed, waarbij men zich niet kan onttrekken aan het genot en er redelijkerwijs niet particulier voor kan betalen. Een beeld in een park is niet individueel te beprijzen. Hier geldt dezelfde argumentatie als bij een brug. Tenzij je tol gaat heffen, zouden er geen bruggen of standbeelden zijn zonder dat er collectief voor wordt betaald. Dit geldt ook voor landschapsarchitectuur en voor de monumentale buitenkant van gebouwen. 2. Er kunnen externe effecten zijn, dus baten van de cultuur die niet door de cultuurproducenten zelf worden geïncasseerd, maar door derden. Het cpb is bezig met een studie hierover en het zal vast niet meevallen om het voor de sector als geheel in harde getallen uit te drukken, maar het is evident dat bezoekers van Amsterdam niet alleen betalen voor hun museumbezoek, maar ook geld besteden in de horeca en in winkelstraten. Eind negentiende eeuw was in de Leidse gemeenteraad een van de argumenten voor subsidie aan de schouwburg dat er zonder Er is sprake van revanchisme: het grote afrekenen is begonnen schouwburg wel eens minder studenten naar Leiden zouden kunnen komen. In ruimere zin zijn er externe effecten doordat Nederland in de wereld bekend staat als interessant, creatief, cultureel, vrijdenkend, spannend; dat is voor een groot deel te danken aan de bekendheid van onze beeldende kunst, onze dans, onze musea, onze muziek, en het beïnvloedt ons vestigingsklimaat en onze entree in het buitenland. Het regeerakkoord belijdt dat met woorden: Nederland wil een ambitieus, toonaangevend land zijn in de wereld. Dat argument geldt in steeds sterkere mate. We leven in de tijd van de metropolen. Steden die op wereldschaal om talent concurreren. Bedrijven die zich vestigen waar talent woont, niet andersom. Een steeds groter deel van de economische groei en dynamiek speelt zich af in de stad. In de race om talent speelt de aantrekkelijkheid van een stad vanwege haar cultuur en architectuur een hoofdrol. Snijden in cultuur is voor de economische dynamiek op langere termijn zeer gevaarlijk. Er is geen toonaangevende econoom te vinden die denkt dat je risicoloos in cultuur kunt snijden. Maar ja, zowel de vvd en als de pvv kent nauwelijks economen onder haar politici. 3. Dan de merit goods. Soms drukt de koopkrachtige vraag niet werkelijk uit wat goed zou kunnen zijn voor mensen. Het argument is nog het minst discutabel als het gaat om kinderen. Zij denken dat ze alleen van actiefilms houden, 13

12 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? 14 maar wij weten dat als we hun vragen de tijd te nemen om poëzie te leren waarderen, of dans of klassieke muziek, ze iets meekrijgen waar ze de rest van hun leven groot plezier en grote geestelijke rijkdom aan zullen ontlenen. Een kind kan dat niet weten. Ja, het is paternalistisch, maar dat is ook onze taak als grote mensen. Dus voor kinderen is het merit good-argument onomstreden. Maar u begrijpt dat dit, als het om volwassenen gaat, het soort argumenten is waarvan populisten een rood waas voor ogen krijgen: Wie is de overheid dan wel om te bepalen dat Er is geen toonaangevende econoom te vinden die denkt dat je risicoloos in cultuur kunt snijden het goed voor mij is dat ik die jengelmuziek hoor? Et cetera. Laatst was er een duo-gemeenteraadslid van het cda te Amsterdam die in de Volkskrant helemaal los ging in die richting. Let the doors be shut upon him, that he may play the fool nowhere but in his own house, maar ik denk toch dat het argument een paar meer woorden verdient. Boekman, ik citeerde hem net al, had al heel scherp door hoe het zat. Hij schrijft op pagina 187 van zijn proefschrift: Een kunstpolitiek van de overheid moet erop gericht zijn de belangstelling voor kunst te vergroten en, waar zij niet bestaat, te trachten belangstelling voor kunst te wekken. 6 Boekman bepleit dat de overheid zich ten doel stelt om de kunst te bevorderen om zichzelfs wille en dat zij daarom ook opvoedt tot ontvankelijkheid voor kunst en het ook accepteert wanneer uiteindelijk maar een deel van de bevolking musea en concerten bezoekt. Het verschil met het profijtbeginseldenken is dat Boekman de smaak van het publiek, vertaald naar koopkrachtige vraag, niet als absoluut gegeven beschouwt, maar als startpunt voor overheidsacties. Maar daarin schuilt de boosheid van populistisch rechts. (Laten we overigens signaleren dat kunstenaars soms zelf hebben bijgedragen aan het epateren van de bourgeoisie door de verheven rol van de kunst te ironiseren.) Er zijn vormen van cultuur die niet direct heel toegankelijk zijn, geen appelmoes, je moet het leren eten en pas als je met wat moeite de smaak te pakken hebt gekregen realiseer je je wat je anders gemist had. Ik wil benadrukken dat ik met Boekman denk dat dit argument voor sociaal-democraten cruciaal is, terwijl er inderdaad een probleem ontstaat wanneer een kring van beroepsgenoten zich te weinig gelegen zou laten liggen aan de smaak van het publiek. Laat ik eerlijk zijn: ik heb me de afgelopen jaren een doodenkele keer gestoord aan een enkeling die meende dat zijn recht op subsidie vanzelf sprak, geen nader betoog behoefde, dat het ordinair was om bezoekersaantallen te tellen, hoe durfde de beoordelende commissie daar iets over te zeggen et cetera. Een doodenkele keer. Maar ik zeg u: ik ben drie jaar minister van cultuur geweest en ik heb overal in het land orkesten gezien die de jeugd de concertzalen intrekken, musea die met spannende sandwichformules enerzijds grote publieksaantallen trekken en anderzijds de artistieke en culturele kwaliteit zeer hoog houden, dansensembles die nieuw publiek aanboren. Dat is de regel, niet de uitzondering. En als er loeihard aan wordt getrokken om mensen tot het hogere te brengen, als men er alles aan doet om te voorkomen dat voor een steeds kleiner en smaller samengesteld publiek hetzelfde wordt gedraaid, als dat allemaal gebeurd is, dan vind ik het uiteindelijk geen bezwaar dat er soms ook producties zijn voor kleinere groepen liefhebbers. Dan moet je niet bij de deur staan turven wat de sociale samenstelling van het publiek is, om dan heel hard elitair te roepen. (Lastig hierbij is overigens dat wanneer het lukt liefde voor bepaalde kunstuitingen over te brengen, er altijd snobs zijn die spreken van een zinkend cultuurgoed en andere voorkeuren ontwikkelen. Kijk hoe Corneille wordt benaderd. Cobra was hoge kunst, maar toen Corneille bad

13 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? gordijnen ging ontwerpen die goed verkochten, toen was het opeens niet meer zo cool.) Maar het juiste antwoord van progressieve politiek is niet om dan maar de hele cultuur negatief te bejegenen, maar om zelf ook waardering te hebben en die zichtbaar te maken voor populaire vormen van cultuur. Van Draaksteken in Weesel tot het Draaiorgelfestival op De Dam, van het Bloemencorso in Noordwijk tot de Brassband-kampioenschappen in Groningen het is cultuur die waardering verdient. Waarom wel in de rij staan om in het Rijksmuseum een opgegraven haarspeld uit Mesopotamië te bewonderen en tegelijk neerkijken op de klederdracht van Scheveningen? Als dat de mentaliteit zou zijn, dan wordt de opdracht van Boekman een sisyfusarbeid: je probeert de mensen tot de hoge kunst te brengen en als ze er zijn, dan is het opeens geen hoge kunst meer en moet je weer opnieuw beginnen. 4. Een vierde argument is het argument van behoud. Er zijn objecten of tradities waarvan het vast staat dat ze niet verloren mogen gaan. De hunebedden. Die moeten we behouden, wat er ook gebeurt, ook als de bezoekersaantallen even zouden achterblijven. Daarnaast is er ook een grote categorie waarvan het niet evident of zeker is of we ze eeuwig moeten ondersteunen. Neem als gedachtevoorbeeld de luit. Er zal alleen nog werk worden gecomponeerd voor de luit als er mensen zijn die erop spelen, en er spelen alleen mensen als er docenten zijn, en er zijn alleen docenten als er concerten worden gegeven. Nu sterven muziekinstrumenten weleens uit, je kunt niet alle tradities voortzetten, maar wel is het uitsterven bijna zeker onherroepelijk. Voor economen: er is sprake van hysterese, padafhankelijkheid, de weg naar de uitgang kan niet zomaar omgekeerd bewandeld worden als we over een paar jaar weer wat meer geld hebben. Dus het argument van behoud behelst dat subsidie garandeert dat er een fikse vertraging optreedt voordat het wegvallen van publieke interesse ook direct het wegvallen van een kunstuiting betekent; dat schept tijd, die de gelegenheid biedt voor heroverweging, het voorkomt al te snel verdwijnen. 5. Dan het onderwijs-argument, of investeerargument: niemand weet van zichzelf of hij of zij een toptalent is en op individueel niveau is de kans zo klein dat je Janine Jansen bent, dat het niet rendeert om een fortuin in je eigen loopbaan te investeren. Dus als we als samenleving toch prijs stellen op die toppers dan moeten we bijspringen. Dat geldt ook voor sectoren waar de succesvolle toppers zonder subsidie toekunnen. Neem André Rieu: die heeft nu echt geen subsidie meer nodig, de mensen zijn gek op zijn muziek en hij doet goede zaken, maar hij heeft wel via het gesubsidieerde conservatorium en het zwaar gesubsidieerde Limburgs Symfonie Orkest zijn carrière kunnen starten. En je weet niet van tevoren welke leerling of jonge musicus de volgende André Rieu wordt. 6. Laten we even speciale aandacht geven aan de regionale spreiding van cultuur. Er bestaat een sterke neiging van gelijkgestemden om bij elkaar te gaan wonen. Jonge ambitieuze artistiekelingen gaan daarom naar verhouding vaak Je weet niet van tevoren welke jonge musicus de volgende André Rieu wordt naar de grote stad. Zo ontzettend veel grote steden hebben we niet in Nederland, en dus eindigt de helft van de kunstenaars en de kunstproducerende instellingen in Amsterdam, en nog wat plukjes her en der elders, terwijl tegelijkertijd de landelijke subsidies in hoge mate gebruikt worden om juist het regionale kunstleven overeind te houden. Dat levert een zesde argument op om cultuur te subsidiëren, het argument van de regio: het verschil tussen een slaapstad en een vitale stad is cultureel leven. Als je wilt voorkomen dat jonge ambitieuze ondernemende mensen de regio verlaten dan moet je hun ook cultureel wat te bieden hebben, en het hele land hoort er wat voor over te hebben om de leegloop van krimpregio s te voorkomen. 15

14 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? 16 De belastingbetaler betaalt per bezoeker veel meer mee aan het Orkest van het Noorden of het Limburgs Symfonie Orkest dan aan het Concertgebouworkest of het Rotterdams Philharmonisch. De orde van grootte is dat bij die laatste twee de bezoekers voor een kaartje vijftig euro neertellen en de belastingbetaler ook vijftig euro, terwijl in de regio de bezoeker vijfentwintig euro betaalt en de belastingbetaler honderd. Hoe kan dat dan? Er gaan in de regio minder mensen naar de voorstellingen en de betaalbereidheid is geringer. Dus ik verwacht dat het cda, altijd opkomend voor de regio en wat mij betreft dus terecht, bij deze grote bezuinigingen slechts twee mogelijkheden heeft: ofwel het culturele leven in de regio verdwijnt, ofwel de asymmetrie die ik net noemde tussen de bijdrage per toegangskaartje in de Randstad en die in de regio moet nog wat verder worden vergroot maar dan kom je in de knel met de ideologie van het profijtbeginsel waar de rechtse partijen zich achter verschuilen. het elite-sprookje van rechts Dit zijn zes categorieën van argumenten om cultuur te subsidiëren. Ik wil specifiek even terugkomen op de kwestie van de verschillende inkomensgroepen. Het scp heeft ooit in een nota getiteld Profijt van de overheid voorgerekend dat er twee sectoren zijn waar gemiddeld genomen geld loopt van laagbetaalden naar de rijkeren: het hoger onderwijs en de cultuur. Dus zou je kunnen zeggen: als de notaris zonodig naar de opera wil, laat hij zelf zijn kaartje betalen, want via subsidie betaalt de groenteboer op de hoek de elitaire uitjes van de rijken. Schaf de subsidie af en maak de kaartjes duurder, dan betalen ze hun eigen hobby s. Laten we allereerst vaststellen dat de overheid niet gaat over de hoogte van de prijskaartjes. Die bepalen de instellingen zelf. Het gekke is dat dezelfde rechtse mensen die altijd de mond vol hebben van het marktmechanisme hier opeens doen alsof er geen markt bestaat. Cultuurproducerende instellingen waarvan de subsidie gehalveerd wordt gaan niet hun prijskaartjes sterk verhogen. Deden ze dat wel, dan bleven de bezoekers massaal weg. Die moeten toch al kiezen tussen een avond cabaret of bioscoop of een concert, en ze willen voor dat laatste best wat meer betalen, maar bij te hoge prijzen wordt er minder afgenomen. Nee, wat die instellingen noodgedwongen doen als de subsidie wegvalt, is het aanbod aanpassen. Schouwburgen gaan nog meer cabaret programmeren, nog meer kaskrakers, en wat sneuvelt zijn de experimenten, de starters, de jongere makers, de onderwerpen die net iets minder mainstream zijn. En we weten ook dat alle kaskrakers van nu klein begonnen zijn. Dus het is een sprookje dat je de rijken eenvoudig meer kunt laten betalen voor hun cultuurplezier door de subsidie te verlagen en de prijzen te verhogen. Daar komt bij dat we het ook belangrijk vinden dat jongeren, studenten, en mensen met modale inkomens zo af en toe eens kunnen genieten van een concert of opera. Duurdere kaartjes zullen de samenstelling van het publiek alleen nog maar eenzijdiger maken, dus nog meer reden om te korten op subsidie, dus nog minder publiek met een kleine portemonnee, net zolang totdat kunst inderdaad een hobby voor rijkelui is. Als de subsidie wegvalt, passen instellingen noodgedwongen het aanbod aan Iets anders is overigens dat je wel meer kunt doen met prijsdifferentiatie, dus je maakt de kaartjes voor de gala-avond duur en voor de vrijdagmiddagvoorstelling goedkoper. Dat doen instellingen ook al veelvuldig, maar dat zou nog meer kunnen gebeuren. Nee, als je werkelijk de rijken meer wilt laten bijdragen aan cultuur, dan kun je beter de inkomstenbelasting voor rijken een snippertje verhogen. Als je in deze zware tijden inkomens boven de iets meer belasting laat be

15 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? talen, namelijk voor het deel boven de een marginaal tarief van 60% in plaats van 50%, dan is de jaarlijkse opbrengst 250 mln. Daarvan kun je de gehele korting op de cultuur ongedaan maken! In de verkiezingscampagne riepen rechtse partijen dat deze opbrengst zo gering was dat het ging om een symboolmaatregel, maar realiseert u zich dat dat nog wel meevalt. Als die 250 mln een symboolmaatregel is, dan is de 200 mln korting op de cultuur dat ook. Als je je zo opwindt over profijt dat de hogere inkomens hebben van de overheid, dan zou je overigens ook de hypotheekrenteaftrek kunnen beperken. Als je die aan een plafond bindt, bijvoorbeeld de waarde van een gemiddelde woning, dan levert dat tientallen malen zoveel op als wanneer je de bijl zet in de kunstsubsidies. Dus dat inkomensargument is een gelegenheidsargument; het is vals, het verhult dat het werkelijk gaat om iets anders. Een alternatief voor subsidies zou zijn dat er meer privaat geld gevonden kan worden. Hoe dan? Er komt een Wet Geven! Wat daar in moet komen te staan is onduidelijk. Twee dingen daarover. Om te beginnen schaft de regering nu juist de fiscale behandeling van culturele beleggingen (en trouwens ook van groene beleggingen) af. Dus enerzijds komt er een nieuwe wet, anderzijds wordt een oude wet stopgezet die het bedoelde effect wel had. Over bestuurlijke drukte gesproken Het ware beter dat de regering die Wet Geven niet zou indienen en die fiscale behandeling niet afschafte. Hoe zit het dan met het fiscale begunstigen van giften aan culturele instellingen? Giften zijn allang voor de belasting aftrekbaar. Ik heb me als minister bij herhaling beziggehouden met pogingen om de fiscale ruimte voor cultuur verder te vergroten, maar stuitte elke keer op een krachtige staatssecretaris van Financiën die wist voor te rekenen dat een verdere verruiming misbruik, strategische constructies, ontwijking en ontduiking zou opleveren. Nee, die Wet Geven is een doekje voor het bloeden. We moeten hoe dan ook niet meegaan in het elite-sprookje van rechts. Want los van wat ik al gezegd heb is het ook helemaal niet waar dat die cultuursubsidies zo dramatisch terecht komen bij de hoge inkomens en dat de bezuinigingen gunstig zijn voor de lager betaalden. De cultuurkaart sneuvelt, terwijl het cjp generaties gewone jongeren net het extra duwtje gaf om eens een museum of theater in te gaan. Het Nationaal Historisch Museum is het eerste project dat koppie onder gaat; dat wordt nu een website in plaats van een museum. Dat was ook door De Wet Geven is een doekje voor het bloeden de gekozen locatie, niet gericht op de toerist of standaardmuseumbezoeker in de Randstad, maar juist op gezinnen met kinderen vanuit het hele land die een dagje uitgaan of op bussen met scholieren nu juist bij uitstek een manier om onze cultuur en geschiedenis bij alle jonge Nederlanders te brengen. Het budget was 12 mln per jaar. De Nederlander heeft voor nog geen euro per jaar een Nationaal Historisch Museum. Wat je voor die paar dubbeltjes krijgt is een museum waar iedereen in zijn leven minimaal een paar keer naar toe zou zijn gegaan. We hebben een premier die historicus is, en een vicepremier die het is, en het eerste wat sneuvelt is het historisch museum! Het voorbeeld laat zien dat het onzin is om met anti-elitaire retoriek te hakken in de cultuur, want het zijn de gewone mensen, de jongeren, de lage inkomens die als gevolg hiervan de weg naar de cultuur niet meer zullen vinden, terwijl de welgestelde yuppen met een stedentripje een weekendje cultuur gaan snuiven in Berlijn of Barcelona. tegen de gekte Ik ben tot dusver zoals aangekondigd meegegaan in het frame van de economistische manier van marktdenken. Dat heb ik bewust gedaan, want ik wil dat we elk argument van de Filistijnen, van de Dark Side, van de bewinds 17

16 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? 18 personen die het licht uitdoen, de horrorsinterklazen van de cultuur, tot in detail kennen, opdat we deze discussie optimaal kunnen voeren. Vandaar dat ik me tot in het uiterste uitdruk in de terminologie die ook rechts zou moeten kunnen aanspreken. Toch wil ik aan het slot ook buiten dat frame denken. Je kunt het gesprek over cultuursubsidies volledig voeren in termen van marginale opbrengst, nut, kosten, en micro-economisch evenwicht. Dat geldt ook in andere sectoren: als je meegaat in de logica waarin je alles aan Laat het kunstdebat het startpunt zijn voor een hernieuwd denken over wat we van waarde vinden de individuele gebruiker toerekent, wat is dan eigenlijk de reden om je best te doen voor het behouden van ongerepte natuur waar geen mens komt, van condornesten op de toppen van de Andes waar toch niemand van geniet, tot de pinguïnkolonies op Antarctica? Daar komt geen hond! Moet je uitrekenen wat dat kost per persoon die er wel komt! Er is een alternatief voor dit boekhoudersdenken. Je kunt ook kijken naar het effect van wat je van plan bent. Economisch hoeft deze bezuiniging op cultuur zoals gezegd niet, er gebeurt niets met de Nederlandse economie als je 150 mln minder bezuinigt op kunst en die btw gewoon laat zoals ze is. Er is niemand die eraan twijfelt dat wat nu wordt voorgesteld leidt tot een grote kaalslag en de pvv is er eerlijk over dat men die ook wil lees het hoofdstuk Linkse Kak in het recente boek van Martin Bosma. 7 Dus kijk naar het effect en je kunt kiezen in wat voor land je wilt leven: in een land waar we met zijn allen iets lappen voor cultuur, of in een land waar alles direct op de markt moet kunnen overleven. In een land waar we onze cultuur koesteren, nieuwe experimenten ondersteunen en onze schatten als publiek bezit koesteren en toegankelijk maken, of in een land waar elk nemen van collectieve verantwoordelijkheid, elke zorg om het publieke domein, onmiddellijk als betutteling wordt neergesabeld. Het is echt een ideologische keuze en de discussie over cultuur is een pars pro toto. De winst van de draconische voorstellen van deze regering is dat men niet ontkent dat die keuze voorligt. Het past inderdaad in het verhaal van de meest rechtse regering die ons land ooit gehad heeft (de karakterisering is van coalitiepartner Geert Wilders), om deze keuze te maken. Maar ik vraag hier aan Joop Atsma, die tot zijn staatssecretariaat voorzitter van het Orkest van het Noorden was, door mij op zijn verzoek benoemd, en altijd een zeer stevig pleitbezorger van zijn orkest: Joop, ga jij het hun uitleggen? Ga jij ze in het Noorden vertellen dat ze een linkse hobby zijn en dat er in Nederland nog maar één orkest overblijft? Maxime, ga jij het sneuvelen van het Historisch Museum uitleggen aan al die mensen die je enthousiast gemaakt had met je plannen? Dat we Nederland Nederlandser willen maken, maar nu even niet? Mark Rutte, ga jij de vmbo-klassen vertellen dat die cultuurkaart niets voor hen is? Vrienden, willen jullie dit nu echt? De cultuursector is beter gebekt dan menige andere sector, terwijl elders denk aan de wsw harde klappen vallen onder groepen die minder goed voor zichzelf kunnen opkomen. Dus laat de cultuursector zich volledig terecht druk maken om deze idiote bezuinigingen, maar tegelijk denken over gemeenschapszin, over de publieke sector, over wat we met elkaar willen delen, over wat we willen behouden, mogelijk maken, doorgeven. Laat het voorbeeld van de kunst en cultuur een startpunt zijn voor een hernieuwd denken over wat we van waarde vinden, over in wat voor wereld we willen leven. Ik hoop ook bij acties tegen onterechte bezuinigingen elders de steun van de cultureel geïnteresseerden te zullen zien. Zolang we het die bredere strekking geven is het volledig terecht dat we vechten tegen deze gekte. Laat ik eindigen met een woord van hoop. De coalitie heeft het in de Tweede Kamer vorige

17 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? week glashelder gemaakt dat men totaal gelukkig is met elkaar, en geen enkele bereidheid heeft buiten de vastgestelde begroting te treden. Maar kijk wel goed naar het tijdpad. De oploop van de bezuiniging op de cultuur is vanaf 2011 tot 2015: 30, 50, 100, 150 en 200 miljoen euro. De grote klappen komen in de laatste drie jaar. Gemiddeld zitten kabinetten de rit niet uit. Dus laten we hopen, van Limburg tot het Noorden, van de cultuurkaart tot het ballet, van het Historisch Museum tot de muziekschool, van de bibliotheek tot de amateurkunst, laten we hopen dat dit kabinet tijdig valt. Laten we hopen dat er een punt wordt gezet voordat de grootste schade wordt gedaan, zodat we een nieuwe start kunnen maken. Dit is een integrale weergave van de Derde Bart Tromp-lezing, die Ronald Plasterk op 5 november 2010 uitsprak in de Rode Hoed te Amsterdam. Noten 1 M. van Hasselt, Overwegingen ten behoeve van socialistisch cultuurbeleid, s&d 1974 / 8-9, p Zie ook J.J. Voogd, Enkele stellingen over socialistische cultuurpolitiek, s&d 1974 / 8-9, p M. van Hasselt, ibid. 3 Beginselprogramma Partij van de Arbeid 1977, par. iii.5. 4 Emanuel Boekman, Overheid en kunst in Nederland. 5 M. van Hasselt, ibid. 6 Emanuel Boekman, ibid., p Martin Bosma, De schijn-élite van de valse munters, Amsterdam: Bert Bakker, p

18 Hoe guur is het kunstklimaat? (2) Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken rutger claassen 20 Het is echt een ideologische keuze, en de discussie over cultuur is een pars pro toto, stelt Ronald Plasterk terecht in zijn Bart Tromplezing over kunstsubsidiëring. In deze tijden waarin staatssubsidiëring van meerdere linkse hobby s (ontwikkelingssamenwerking, natuur, publieke omroep, kunsten) sterk in de schijnwerpers staat, is het belangrijk om de principiële redenen waarom de staat zich wel of niet ergens mee moet bemoeien, goed te beargumenteren. We moeten eerst een opvatting ontwikkelen over de vraag waartoe de staat op aarde is, en pas dan kunnen we iets zeggen over een eventuele plaats daarin voor de kunsten. Velen laten dat na, ook Plasterk, die in zijn lezing niet meer dan een halve poging doet om vanuit het sociaal-democratische gedachtegoed te onderzoeken of ondersteuning van de kunst wel een staatstaak is. De algemene lijn die hij inneemt en hij niet alleen; hij weet zich in gezelschap van de hele linkerzijde in de politiek is echter simpel: natuurlijk moeten er kunstsubsidies zijn en blijven! Zoveel consensus zou ons aan het denken moeten zetten. Deze bijdrage is daarom een oefening in tegendenken. Ik wil laten zien dat het helemaal niet evident is dat de overheid kunst moet subsidiëren. Over de auteur Rutger Claassen is redacteur van s&d. Noten zie pagina 26 de taak van de staat Ik zal in dit artikel uitgaan van één simpel beginsel: de staat is er om aan alle mensen in gelijke mate de voorwaarden te geven voor een leven in vrijheid. In deze formulering is zowel het gelijkheidsbeginsel als het vrijheidsbeginsel opgenomen. Het betreffende gelijkheidsbeginsel gaat verder dan formele gelijkheid (gelijkheid voor de wet). Het bedoelt mensen te helpen als zij (om wat voor reden dan ook: ouderlijk milieu, genen et cetera) op een achterstand staan bij anderen, en het bedoelt die achterstand te compenseren. Dit wordt meestal materiële gelijkheid genoemd; maar dat moet dan niet worden begrepen als het streven iedereen volledig gelijk te maken, maar alleen om iedereen gelijke kansen te geven. Doel daarvan is vrijheid, in de gedaante van positieve vrijheid : het vermogen om autonoom het eigen leven in te kunnen richten. Daarom zal ik het bovenstaande beginsel in het vervolg van dit artikel als het autonomiebeginsel aanduiden. Ik denk dat het autonomie-beginsel een behulpzame samenvatting is van een dominante opvatting in de sociaal-democratie (dominant, maar zeker niet de enige: zie daarvoor de bijdrage van Adriaan van Veldhuizen in dit nummer). 1 Sommigen zullen de term vrijheid als centraal uitgangspunt te liberaal vinden klinken, maar dat is onterechte koudwatervrees. De sociaaldemocratie heeft een sterke verwantschap met

19 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken het liberalisme, maar modificeert deze, omdat zij gevoelig is voor het feit dat mensen niet vanzelf vrij zijn. Sociaal-democraten zijn liberalen die het menen. Om autonoom te worden is hulp van de sociale omgeving nodig, en de staat is (in een complexe samenleving) daartoe het best geplaatst. Daarom kan negatieve vrijheid (zo weinig mogelijk overheid) geen leidend uitgangspunt zijn, zoals het dat wel vaak is bij de liberalen in de Nederlandse politiek (vvd). Hoe het ook zij, ik pretendeer niet dat het geformuleerde beginsel de hele traditie van de sociaaldemocratie perfect dekt, maar slechts dat het een beginsel is dat in die traditie (sterke) steun vindt (en dat ik als het beste beginsel beschouw dat die traditie voor nu te bieden heeft). Kun je zonder kunst een autonoom mens worden? Vanuit het autonomie-beginsel kan staatssteun aan cruciale voorwaarden voor de ontwikkeling van ieders vermogen tot een autonoom leven gemakkelijk verdedigd worden: veiligheid, onderwijs, gezondheidszorg. Maar er zit ook een keerzijde aan dit beginsel. De omvang en reikwijdte van de staat kan niet oneindig zijn, het houdt een keer op. Ook sociaal-democraten moeten nadenken over waar die grens ligt. Logisch gezien volgt uit het beginsel dat alles wat niet cruciaal is voor de ontwikkeling van ieders autonomie dus is in beginsel geen staatstaak is. Met deze keerzijde hebben veel sociaal-democraten moeite, maar het trekken van een grens als consequentie van het eigen beginsel is een verantwoordelijkheid die bij een volwassen ideologie hoort. De grens ligt tussen zaken die een voorwaarde vormen voor individuele autonomie (staatstaak), en zaken die mensen in de uitoefening van hun autonomie maken of doen (geen staatstaak). Hoe zit het nu met de kunsten? Er zijn grofweg twee argumenten mogelijk voor kunstsubsidies. De eerste is dat de kunsten een instrumentele waarde hebben in relatie tot de ontwikkeling van ieders autonomie. Dan vallen ze dus onder het autonomie-beginsel. De tweede is dat de kunsten een intrinsieke waarde hebben. Ze vallen dan dus niet onder het autonomie-beginsel. instrumentele waarde van kunst De instrumentele waarde van de kunsten wordt meestal in economisch jargon gegoten. Plasterks lezing vormt daarop geen uitzondering, daar waar hij (in zijn eerste en tweede argument uit de rij van zes) publieke goederen en externe effecten opvoert. Hier maakt hij echter de fout die bijna alle politici maken die zich van dit jargon bedienen. Ze stellen dat omdat een bepaald goed het karakter van een publiek goed heeft, we dus een reden hebben om de staat te laten ingrijpen. Wat niet door de markt geleverd kan worden (een publiek goed), moet dus door de staat geleverd worden. Dat is een redenering die te kort door de bocht is. Uit het feit dat veel staatsactiviteiten kunnen worden beschreven als publieke goederen, volgt niet dat de staat alle denkbare publieke goederen ook daadwerkelijk moet leveren. Dat Nederland een eigen raket naar Mars stuurt, of dat alle dijken tot twintig meter moeten worden verhoogd, of dat Nederland de Olympische Spelen moet organiseren; dat zijn waarschijnlijk allemaal publieke goederen (er is geen marktpartij die het wil leveren), maar dat geeft de staat nog geen reden om zich aan de levering daarvan te zetten. De stelling die uit het autonomie-beginsel voortvloeit, is dat de staat alleen die zaken moet leveren die de markt niet kan leveren én die cruciaal zijn voor de ontwikkeling van ieders autonomie. 2 Dat brengt ons bij de hamvraag: is kunst een onmisbare voorwaarde om een autonoom mens te kunnen worden? Laat ik de knuppel in het hoenderhok gooien: nee, kunst is daarvoor niet onmisbaar. Het beste bewijs daarvoor is dat vele gezonde burgers op vrije en volwassen wijze door het leven gaan zonder noemens 21

20 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken 22 waardige hoeveelheden kunst tot zich te nemen. Zij bekwamen zich in iets anders, worden bijvoorbeeld freaks die al hun tijd besteden aan wetenschappelijke, sportieve of politieke activiteiten, maar zonder dat er kunst aan te pas komt. Een autonoom leven zonder kunst is mogelijk. Belangrijk voor die conclusie is het maken van een onderscheid tussen twee invullingen van autonomie: als zelfbeschikking en als zelfontplooiing. Het eerste verwijst naar het basale vermogen het leven in eigen hand te nemen, het tweede naar een rijker ideaal waarin mensen (op basis van hun basale vermogen tot zelfbeschikking) een leven creëren dat overeenkomt met hun diepste, authentieke zelfbeeld. Kunst helpt vooral bij het realiseren van dat tweede ideaal. Maar de staat kan zich beter tot het eerste beperken. Als de staat aan zijn burgers de voorwaarden voor autonomie als zelfbeschikking biedt, kan hij hun zelfontplooiing verder aan henzelf over laten. Dat is een gezonde taakverdeling. 3 intrinsieke waarde van kunst Op dit punt zal de lezer zich wellicht ongemakkelijk beginnen te voelen, en het keurslijf van mijn autonomie-beginsel (dat uitgaat van de noodzakelijke voorwaarden voor autonomie) als te knellend ervaren. Moeten we niet gewoon zeggen dat kunst intrinsieke waarde heeft, en dat het de taak van de staat is om mensen te stimuleren dingen van intrinsieke waarde tot zich te nemen? Het is moeilijk te omschrijven waar precies de grens ligt tussen intrinsieke en instrumentele waarde. Laten we zeggen dat een instrumentele verdediging van de kunst probeert aan te tonen dat zij baten schept die buiten de directe kunstconsumptie (het moment van genieten van het kunstwerk) zelf liggen. Bij intrinsieke waarde horen omschrijvingen als: kunst verrijkt het leven, kunst geeft uitdrukking aan wat het menselijk bestaan ten diepste is, kunst helpt ons onze tijd te duiden, kunst ontroert ons en troost ons. Laten we simpelweg accepteren dat kunst (grote) intrinsieke waarde heeft (ik blijf hier agnostisch over welke omschrijving nu precies de intrinsieke waarde van kunst het beste aanduidt, dat maakt voor mijn argument niet uit). De cruciale vraag is: biedt dat een reden om de staat aan het werk te zetten zijn burgers hiervan te overtuigen? Laat volwassenen zelf kiezen waaraan ze hun leven en geld willen besteden Als dit het uitgangspunt wordt, moet de staat ronduit paternalistisch bezig zijn. We betreden het terrein van Plasterks derde argument, het merit good-argument. Hij voelt zelf ook wel aan dat hij zich hier op glad ijs begeeft. Zo ziet hij in dat paternalisme het gemakkelijkst bij kinderen te rechtvaardigen is (die zijn immers nog niet in staat autonoom te handelen; daarom beslissen volwassenen zolang wat goed voor hen is). Ik ben het dan ook met hem eens dat kunsteducatie wel een onderdeel van staatsbeleid kan zijn. 4 Kunst is moeilijk; het vergt inspanning, tijd en aandacht om haar te leren waarderen. Kunst zal het snel afleggen in de concurrentiestrijd met andere intrinsieke zaken die sneller bevrediging geven (bijvoorbeeld televisie kijken), tenminste als mensen niet hebben geleerd om kunst te waarderen. Er is daarom niets op tegen om scholieren met kunst te confronteren, zolang we hen ook met een breed palet aan andere zaken in aanraking brengen: intellectuele vaardigheden, geschiedenis, sport. We zouden ze eventueel nog op hun achttiende jaar een bon voor tien kunstvoorstellingen kunnen meegeven. Maar dan komt er een punt waarop we hen zelf moeten laten kiezen waaraan ze hun leven en hun geld willen besteden. Plasterk gaat daarentegen verder, en concludeert, met Boekman, dat ook voor volwassenen kunst om zichzelfs wille door de staat bevor