Hoger onderwijs. Het woud der verwachtingen. Investeren of uitgeven dat is de vraag. Hoe Vlaamse hogescholen zich een weg moeten zoeken

Transcriptie

1 De hogescholen in Vlaanderen hebben de opdracht om praktijkgericht onderzoek te doen. Hoe kun je dat het beste financieren? Dirk Smits inventariseert de huidige praktijk en doet aanbevelingen voor de toekomst. Doordat de interne middelen sterk onder druk staan, blijft een deel van het potentieel van het praktijkgericht onderzoek momenteel onderbenut. Het woud der verwachtingen Hoe Vlaamse hogescholen zich een weg moeten zoeken Dirk Smits Odisee, Brussel H et verrichten van onderzoek is al twintig jaar een van de drie decretale opdrachten van de hogescholen in Vlaanderen. In 2013 werden alle academisch gerichte bachelor- en masteropleidingen (behalve die in de kunsten) geïntegreerd in de universiteiten; de hogescholen boden enkel nog professionele bacheloropleidingen aan. Dit veranderde niets aan de opdracht tot het verrichten van onderzoek. Wel kwam de focus voor de hogescholen volledig te liggen op het praktijkgericht onderzoek. Het primaire doel van dit type onderzoek is niet het genereren van nieuwe, algemeen geldende kennis, maar van kennis, inzichten, innovatieve producten en handelingen die bijdragen tot het verbeteren, ontwikkelen en innoveren van de beroepspraktijk of de maatschappij (o.a. Veeckman et al, 2012). Dit praktijkgericht onderzoek heeft drie doelen (VLHORA, 2011): 1. Het leidt tot kwaliteitsvol onderwijs en curriculumvernieuwing. 2. Het leidt tot expertiseopbouw en professionalisering van de medewerkers van de hogeschool. 3. Het leidt tot innovatie en kennisvalorisatie in het werkveld of beroepenveld 1. Deze drie doelen komen in verschillende verwoordingen terug in de overgrote meerderheid van beleidsteksten over praktijkgericht onderzoek (i.e. VRWI, 2012; Dieussaert, Smits & Goubin, 2011; Veeckman et al. 2012, validatiecommissie kwaliteitszorg onderzoek Nederland). Als de Wil je gevonden worden, dan is een duidelijk uithangbord noodzakelijk meerwaarde van praktijkgericht onderzoek inderdaad ligt in het verwezenlijken van bovenstaande drie doelen, dan zou je verwachten dat de financiering voor dit onderzoek minimaal gedeeltelijk op deze elementen geënt is en de verwezenlijking ervan stimuleert. De behoeften van het werkveld Hoe kan een samenspel van financieringsbronnen de doelen van het praktijkgericht onderzoek ondersteunen? Elke hogeschool boort diverse financieringskanalen aan om het praktijkgericht onderzoek te laten groeien. Om een optimaal samenspel te bereiken zijn de volgende zaken van belang. Allereerst is dat de bron van de financiële middelen. Financiële middelen kunnen intern dan wel extern zijn. De eerste 49

2 TH MA 5-14 Investeren of uitgeven dat is de vraag Een onderzoekslijn kan enkel gedijen en groeien als er vraag naar is vanuit het werkveld categorie omvat de middelen waarover de hogeschool zelf beschikt en die ze met met een redelijke mate van autonomie gericht kan inzetten. De hogeschool kan zelf kiezen welk onderzoek ze wil financieren en hoe dat verantwoord moet worden. De tweede groep omvat de middelen die de hogeschool extern verwerft bij onderzoeksfondsen, overheden of bedrijven, via onderhandeling of in competitie met andere instellingen. Hier kan een hogeschool enkel beslissen om zich al dan niet te kandideren voor een bepaalde financiering en proberen een zo goed mogelijk dossier voor te leggen. Een tweede kenmerk is de looptijd. De meerderheid van de onderzoeksfinanciering in de Vlaamse hogescholen is projectmatig van aard, dus met een begin- en einddatum. De looptijd varieert van enkele maanden tot enkele jaren. Langer durend onderzoek is zeldzaam, en komt alleen voor op basis van interne middelen. Ten slotte is er de aard van de toewijzingsprocedure. Cruciaal is hier of de toekenning van de onderzoeksfinanciering tot stand komt via competitie of via rechtstreekse onderhandeling met een financier. Ook mengvormen bestaan. Om goed in te kunnen spelen op de behoeften van het werkveld is een kritische massa aan onderzoekers nodig met een degelijke onderzoeksexpertise. Wil je gevonden worden, dan is een duidelijk uithangbord noodzakelijk. Dat kan een hogeschool bereiken door te werken met een beperkte set onderzoekslijnen die de onderzoeksterktes van de hogeschool weergeven en een ruim aantal individuele projecten overkoepelen. De ideale mix Bij goed draaiende onderzoekscentra zie je vaak een samenspel van vier elementen: een duidelijke onderzoekslijn, een relatieve zekerheid van financiering, een actieve, werkveldgerichte houding, en een sterke band met een of meerdere bacheloropleidingen. Dit blijkt de ideale mix. Op basis daarvan kun je een scenario opstellen waarmee je de groei van zulke centra stimuleert. Interne financiering is noodzakelijk als de dragende basis van het praktijkgericht onderzoek. Om onderzoekslijnen uit te zetten en te ontwikkelen is steeds een aantal dragende onderzoekers nodig en dient er een onderzoeksagenda te zijn op middellange termijn. Je moet zekerheid bieden, zodat docenten en opleidingen durven en kunnen inzetten op onderzoek en de potentiële meerwaarde ervan voor hun onderwijs kunnen realiseren. Deze onderzoekslijnen kan de hogeschool omwille van de eerste twee doelen (versterking van onderwijs en expertise-opbouw) in eerste instantie zelf vastleggen. De ontwikkeling van een beperkt aantal van zulke lijnen per hogeschool is noodzakelijk om expertise op te bouwen en te clusteren. Hierdoor word je een gegeerde partner ter ondersteuning en versterking van innovaties in het werkveld. Wat de externe financieringsbronnen betreft kan een onderzoekslijn enkel gedijen en groeien als er vraag naar is vanuit het werkveld. Hier verengen we deze vraag naar de bereidheid om onderzoek te (co)financieren. Deze tweede vorm van financiering is per definitie projectmatig. De wijze van toekenning is veelal competitief, maar ook bilaterale contracten met bedrijven komen voor. Het grillige karakter van deze financiering creëert een nood aan een voldoende kritische massa, een goed projectmanagement, veel inzet bij de onderzoekers en een flexibele personeelsinzet. Dit goed organiseren is een belangrijke taak voor hogescholen en hun administratieve diensten. De combinatie van beide soorten financiering lijkt cruciaal om vlot in te kunnen spelen op de vragen uit het werkveld. Wat is daarbij de optimale verhouding tussen beide vormen? Mijn persoonlijke ervaring leert dat die ligt rond een derde interne, en twee derde externe financiering. Onderzoekslijnen die er niet in slagen externe middelen te verwerven, staan mogelijk te ver af van de noden van het werkveld. Vraag is of het voor hogescholen opportuun is deze onderzoekslijnen in stand te houden. Let wel, deze redenering gaat enkel op voor onderzoekslijnen en niet voor elk individueel onderzoeksproject: soms speelt een praktijkgericht onderzoek in op een thema dat maatschappelijk zeer relevant en belangrijk is, maar dat financieel voor een instelling of bedrijf niet onmiddellijk of op korte termijn meerwaarde oplevert. Het vinden van externe financiering is voor deze specifieke projecten moeilijk. Een vraag die hier opkomt is hoe hogescholen met dergelijke projecten moeten omgaan. Als we bovenstaande redenering doortrekken, kun je pleiten voor het stoppen ervan, want ze bieden geen of weinig perspectief op externe financiering. Anderzijds is het afschaffen van al deze projecten, gegeven hun maatschappelijke belang, ook geen goede optie. Deze spanning kun je alleen oplossen door zulke projecten in te bedden in ruimere onderzoekslijnen, die ook thema s bevatten die wél kans maken op extern gefinancierd onderzoek. 50

3 Versnippering dreigt De vraag dringt zich op: is het financiële kader in Vlaanderen voor praktijkgericht onderzoek inderdaad geënt op het bereiken van de drie eerder genoemde doelen? Kunnen we de ideale mix vlot bereiken? Om de huidige financiering overzichtelijk in kaart te brengen, vereenvoudigen we deze tot twee grote geldstromen, gebruikmakend van de eerder vermelde kenmerken: interne middelen versus extern verworven middelen. De interne middelen bestaan uit drie subcategorieën. De basisfinanciering van de hogescholen, ofwel de werkingsuitkering, die voornamelijk wordt gebruikt voor onderwijs. Dit geld wordt tussen de hogescholen verdeeld op basis van het aantal opgenomen studiepunten. Voor heel wat opleidingen en hogescholen is het vrijwel onhaalbaar om deze middelen te gebruiken voor onderzoek. Dat komt door opeenvolgende besparingen in combinatie met een stijging van het aantal studenten sinds 2008, zonder een evenredige stijging van middelen (VLHORA, 2014). Deze financiering bevat alleen de inherente mogelijkheid om langer durende onderzoeksopdrachten toe te kennen vanwege het stabiele karakter en het feit dat de hogeschool voor een groot deel zelf kan bepalen hoe ze het geld inzet. De zogeheten PWO-middelen, een gekleurde geldstroom die hogescholen gebruiken voor praktijkgericht onderzoek en de ondersteuning ervan. Ook deze gelden worden tussen de instellingen verdeeld op basis van het aantal opgenomen studiepunten. De verdeling ervan binnen de hogescholen is vooral competitief en gaat naar projecten met een looptijd van een tot drie jaar. In 2014 bedroeg de totale PWO-enveloppe voor Vlaanderen zo n 16,4 miljoen euro, te verdelen over dertien hogescholen met samen studenten (VLHORA, 2014). In 2012 vormden deze middelen ongeveer een kwart van de onderzoeksuitgaven van de hogescholen (VLHORA, 2013). Het bedrag zal in de komende jaren beperkt stijgen tot rond de 20 miljoen euro in In het slechtste scenario dalen de middelen tot minder dan een derde van het huidige niveau Tot slot de defiscalisatiemiddelen, een fiscale gunstmaatregel voor onderzoekers. Een deel van de werkgeversbijdragen voor onderzoekers wordt teruggegeven aan de hogescholen en dient volledig geïnvesteerd te worden in nieuw onderzoek. Het beleid hieromtrent verschilt per instelling. Veelal worden deze middelen gebruikt om bestaande onderzoekslijnen te versterken met nieuwe projecten, als cofinanciering voor specifieke extern gefinancierde projecten en soms ook om bijkomende onderzoekslijnen te kunnen initiëren. De toekomst van deze financieringsvorm is op dit moment onzeker. In het slechtste scenario dalen de middelen in de komende jaren sterk tot minder een derde van het huidige niveau. De externe middelen waren in 2014 goed voor ongeveer een derde van de onderzoeksuitgaven. Het betreft hier uitsluitend projectmatige financiering. Als we inzoomen op overheidsgebonden instanties die zulke onderzoeksprojecten ondersteunen, dan zien we een veelheid aan financieringskanalen met elk hun eigen regels. De toegang tot deze vormen van financiering is daarenboven dikwijls gebonden aan het statuut van de aanvrager (hogeschool of universiteit, bedrijf of wetenschappelijke instelling), en niet altijd gefocust op de doelen die de overheid via de financiering wil bereiken. Het afsluiten van sommige kanalen op basis van criteria die niet noodzakelijk verband houden met de doelstelling van het betreffende onderzoeksfonds is contraproductief. Uit deze beschrijving kunnen we concluderen dat de meerderheid van de financiering projectmatig is en dat de geldstromen die zekerheid bieden op langere termijn, momenteel het meest onder druk staan. Een volledig projectmatige benadering van het onderzoek zou veel versnippering en minder continuïteit betekenen. Op gespannen voet Deze spanning wordt versterkt door andere ontwikkelingen. Visitatiecommissies vragen bijvoorbeeld geregeld naar de koppeling tussen onderzoek en onderwijs. Als we ervan uitgaan dat het praktijkgericht onderzoek een belangrijk element is om de curricula te voeden en de expertise van docenten te versterken, dan is betrokkenheid bij onderzoek een taak voor elke opleiding. Dit onderzoek moet dan aansluiten bij de kern van de opleiding of bij een thema dat sterk leeft in het geassocieerde werkveld. Elke opleiding doet op dit moment haar best om zo n eigen project te hebben. Dit staat op gespannen voet met de opbouw van een beperkte set van sterke onderzoekslijnen die nodig zijn om meer extern gefinancierd onderzoek te verwerven en ingewikkelder vraagstukken uit het werkveld te lijf te gaan. Een mogelijke oplossing zou zijn om bij meerdere opleidingen zeer ruime onderzoekslijnen uit te zetten, die niet noodzakelijk verband houden met de aan deze opleidingen verbonden beroepsuitoefeningen. De vraag is wel of we 51

4 TH MA 5-14 Investeren of uitgeven dat is de vraag Te veel nadruk op spreiding over opleidingen is nefast voor de uitbouw van sterke onderzoekslijnen via zulke onderzoekslijnen voldoende kunnen inspelen op specifieke noden uit het werkveld, en of deze lijnen het onderwijs versterken. Hoe ruimer het thema, hoe minder een opleiding zich erin herkent en hoe minder dit het werkveld aanspreekt. Een hogeschool kan ook kiezen voor een ander uiterste: roterende onderzoeksprojecten. Het ene jaar is er een project voor de ene opleiding, later voor een andere opleiding, zodat ze allemaal aan bod komen. Gegeven de beperkte omvang van de onderzoeksfinanciering is het momenteel niet mogelijk om elke opleiding tegelijkertijd te voorzien van een basisfinanciering of opstartbudget voor praktijkgericht onderzoek. Maar rotatie van projecten kan zorgen voor personeelsverloop bij onderzoekers en een verminderde expertiseopbouw. Dit druist in tegen de tweede en derde doelstelling van het praktijkgericht onderzoek. Een hogeschool zou er daarom voor moeten zorgen dat ze onderzoeksthema s aanboort die relevant zijn voor meerdere opleidingen, en tegelijkertijd voldoende specifiek om aantrekkelijk te zijn voor het werkveld. Dat is geen makkelijke opdracht, en ook zal dit niet bij alle opleidingen mogelijk zijn. Daarom zou een hogeschool er goed aan doen om te letten op de spreiding van de middelen over de opleidingen. Het evenwicht bewaken tussen een beperkte set sterke onderzoekslijnen en het zo goed mogelijk betrekken van alle opleidingen bij het onderzoek is een moeilijke oefening binnen het huidig financieringskader voor praktijkgericht onderzoek. Vooral omdat beide tendensen door de beperkte financiering elkaar onder spanning zetten. Te veel nadruk op spreiding is nefast voor de uitbouw van sterke onderzoekslijnen, te veel nadruk op clustering is weer niet goed voor de eerste twee doelstellingen van praktijkgericht onderzoek. Het huidige financieringskader is tot stand gekomen in verschillende fasen, vanuit verschillende doelstellingen. Het is niet aangepast aan, noch expliciet gericht op het verwezenlijken van de doelen van het praktijkgericht onderzoek. Hogescholen moeten daarom creatief een weg zoeken door een woud aan verwachtingen van onderzoekers, onderzoeksfinanciers, opleidingen en overheden. Doordat de interne middelen sterk onder druk staan, blijft een deel van het potentieel van het praktijkgericht onderzoek momenteel onderbenut. Ratrace in publicaties De hierboven beschreven situatie kan vanaf 2016 nog complexer worden. Tot op heden wordt de basisfinanciering voor het praktijkgericht onderzoek (interne middelen) voornamelijk verdeeld tussen de hogescholen op basis van opgenomen studiepunten, en dus op basis van de relatieve grootte van een hogeschool. Dit is een vrij stabiel criterium. Een belangrijk voordeel hiervan is dat dit de samenwerking tussen hogescholen en kennisinstellingen niet in de weg staat. Samenwerken is erg belangrijk omdat de problemen die het werkveld aanreikt meestal multidisciplinair van aard zijn (zie onder meer Een goede financiering stimuleert daarom samenwerking. Vanaf 2016 kan een deel van de PWO-middelen, een deel van deze interne middelen, verdeeld worden op basis van onderzoeksoutput. De inhoud van deze outputcriteria wordt in de loop van 2015 vastgelegd. Dat is op zichzelf al een moeilijke opdracht. Deze criteria dienen een goede weergave zijn van deze vorm van onderzoek op het onderwijs en het werkveld. Op dit moment zien we vooral metingen van de relatieve of absolute omvang van het extern gefinancierd onderzoek, het aantal publicaties en het aantal lezingen. Dit zijn slechts proxy s. Ze lijken vooral gekozen omdat ze makkelijk te meten zijn, minder omdat ze de drie doelen goed weerspiegelen. Hun belangrijkste nadeel is dat ze niet lineair samenhangen met de kwaliteit en de impact van het praktijkgericht onderzoek (te definieren als de mate waarin het zijn doelen waarmaakt). Ze lijken vooral samen te hangen met de populariteit van het onderzoeksthema. Zulke criteria creëren een bijkomende spanning. Een ratrace in publicaties en lezingen is niet productief. Samenwerken daarentegen is onontbeerlijk voor het praktijkgericht onderzoek, maar dat kost extra tijd en het betekent dat de onderzoeksoutput gemeenschappelijk wordt voor de samenwerkende partners. Die telt dan mee voor alle betrokken instellingen. Hierdoor zal een hogeschool die veel samenwerkt het eigen relatieve aandeel van onderzoeksoutput niet verhogen, en bijgevolg hiervoor mogelijk niet beloond worden bij een volgende verdeling van de middelen. Het is belangrijk na te gaan waarom de overheid deze outputfinanciering promoot. Mogelijk gaat dit uit van een model van wantrouwen: worden de financiële middelen wel goed besteed? Om hierop een antwoord te geven is een analyse per project nodig, een inhoudelijke doorlichting van de toekenningsprocedures, een doorlichting dus van de kwaliteitszorg. Mede omdat dit tijdsintensief werk is, lijken de overheid en soms ook de directies van hogescholen en 52

5 associaties te kiezen voor globale managementcijfers. Een premisse hierbij is dat concurrentie altijd kwaliteitsbevorderend is. Dit laatste is maar de vraag, zeker als het gaat om de basisfinanciering van het onderzoek, noodzakelijk om sterke onderzoekslijnen te starten en te continueren. Goed praktijkgericht onderzoek floreert in een stabiele omgeving en in samenwerking tussen bedrijven, instellingen, opleidingen en wetenschappelijke instituten. Concurrentie voor een broodnodige basisfinanciering draagt hier niet aan bij, zeker niet als die gevoerd wordt op basis van criteria die de doelen van praktijkgericht onderzoek niet noodzakelijk versterken. Een alternatief is een model met een eenvoudige en beperkte set van a priori vastgelegde doelen per hogeschool voor de basisfinanciering. Eens deze gehaald, telt enkel het aantal opgenomen studiepunten als verdeelcriterium. Dit vermijdt onnodige concurrentie en moedigt samenwerking aan. Kritische blik Het praktijkgericht onderzoek is gebaat bij een model van financiering dat de doelen ervan versterkt. Recente ontwikkelingen in het complexe landschap van onderzoeksfinanciering in Vlaanderen zetten een domper op het potentieel van praktijkgericht onderzoek. Dit komt doordat de dragende financiering voor clusters van onderzoek of onderzoekslijnen onder druk staat, terwijl juist deze lijnen een motor vormen voor het praktijkgericht onderzoek. Als ze verdwijnen of afkalven, kan het praktijkgericht onderzoek zijn potentieel tot versterking van het onderwijs én innovatie in het werkveld niet ten volle waarmaken. Het zou goed zijn als hogescholen én beleidsmakers met een kritische blik kijken naar deze ontwikkelingen. Beide belanghebbenden moeten hun beleid durven toetsen aan de hand van de doelen van dit praktijkgericht onderzoek en elementen wegwerken die ermee in tegenspraak zijn. Voor de overheid staan acties ter bevordering van een stabiel en voldoende ruim financieringskader voorop, net als het openstellen van de onderzoekskanalen voor alle spelers dus een evaluatie van onderzoek louter op basis van de merites van een voorstel. De hogescholen moeten zoeken naar evenwicht tussen het bundelen van onderzoek in onderzoekslijnen en het maximaliseren van de meerwaarde van het onderzoek voor elke opleiding. Zij moeten een flexibel projectmanagement en personeelsbeleid organiseren, met aandacht voor kennisbehoud en expertiseopbouw. Referenties Dieussaert, K., Smits, D. & Goubin, E. (2011). Onderzoek in de praktijk: Een gids voor praktijkgericht onderzoek. ACCO, Leuven. Veeckman, J., Smits, D., Stuyven, E., Lesaffer, G., Verhoest, P. & Van Koeckhoven, B. (2012). Praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek aan Vlaamse hogescholen. Thema Hoger Onderwijs (5), Vlaamse Hogescholenraad (VLHORA) (2010). Position paper: Het belang van praktijkgericht onderzoek voor de professioneel gerichte bacheloropleidingen van de Vlaamse hogescholen. Brussel. Vlaamse Hogescholenraad (VLHORA) (2013). Flyer: Onderzoek aan de hogescholen. Brussel. Vlaamse Hogescholenraad (VLHORA) (2014). Persbericht: Oktobertelling 2014: Hogescholen: nog meer studenten, nog minder middelen. be-nl/info/989/oktobertelling-2014-hogescholen-nog-meer-studenten-nog-minder-middelen.html. Vlaamse Raad Voor Wetenschap en Innovatie (VRWI) (2012). Advies 169: belang voor onderwijs en regio van praktijkgericht onderzoek in bacheloropleidingen met professionele gerichtheid. Brussel. Noot 1 In Vlaanderen is de term werkveld gebruikelijk, in Nederland beroepenveld. Ter wille van de leesbaarheid is gekozen voor één term. Dirk Smits is doctor in de psychologische wetenschappen en diensthoofd onderzoek aan Odisee, Brussel 53