Geschiedenis van het. Nieuwnederlands in de 16

Transcriptie

1 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16 de eeuw

2

3 A. Doorbraak van de volkstaal B. Scheiding Noord en Zuid

4 A. Doorbraak van de volkstaal 1. Factoren 2. Gevolgen

5 Doorbraak van de volkstaal beïnvloed door sociaaleconomische en culturele veranderingen

6 Centralisatiepolitiek van Karel V Verenigd in de strijd Reformatie Uitvinding boekdrukkunst Humanisme

7 Centralisatiepolitiek van Karel V

8 Centralisatiepolitiek van Karel V Karel V (Gent, 1500 Cuacos de Yuste (Spanje), 1558) hertog van Bourgondië ( ) koning van Spanje ( ) keizer van het Heilige Roomse Rijk ( )

9 Centralisatiepolitiek van Karel V [1548]: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk Het Bourgondische Kreitz Omvatte het huidige Nederland, Luxemburg en België (zonder Luik!) én een deel van Noord-Frankrijk

10 Centralisatiepolitiek van Karel V [1548]: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk Het Bourgondische Kreitz => toenemend economisch en intellectueel verkeer

11

12 De Stroppendragers/Stroppen

13 De Stroppendragers/Stroppen (= Gentenaars)

14 Centralisatiepolitiek van Karel V Het Bourgondische Kreitz Verenigd verzet tegen het beleid van Karel V & zijn opvolger Filips II

15 Verenigd in de strijd

16 Verenigd in de strijd

17 Verenigd in de strijd [tegen] Filips II ( ): koning van Spanje ( ) en Portugal ( ), heer der Nederlanden. Hertog van Alva ( ) de IJzeren Hertog

18 Verenigd in de strijd [tegen] Overcentralisering macht van Filips II Belastingen Inquisitie => VERZET

19 Reformatie Niet alleen verzet tegen belastingen (economisch) Het verzet is ook godsdienstig van aard

20 Reformatie Niet alleen verzet tegen belastingen (economisch) Het verzet is ook godsdienstig van aard Filips II/Alva: katholicisme 16 de eeuw: opkomst protestantisme (vooral Calvinisme)

21 Johannes Calvijn ( )

22 Uitvinding van de boekdrukkunst Revolutionair!

23 Uitvinding van de boekdrukkunst Revolutionair! ~ Reformatie ~ Humanisme

24 Renaissance & Humanisme

25 Renaissance & Humanisme Desiderius Erasmus (1466? 1536) Opm.: schreef in het Latijn

26 Renaissance & Humanisme Latijn, Grieks, Hebreeuws (Renaissance!) Maar ook: de volkstaal! (modelleren naar het voorbeeld van de klassieke talen)

27

28 Bourgondisch Kreits; verenigd in de strijd Samenhorigheidsgevoel 1 Nederlandse taal

29 Reformatie Bijbel voor iedereen toegankelijk => Behoefte aan een taal die door iedereen begrepen wordt

30 Boekdrukkunst (commerciële oogmerken) Behoefte aan een taal die door iedereen begrepen wordt Cf. Drukkers vaak ook taalvernieuwers

31 Renaissance & humanisme => Behoefte om de volkstaal te modelleren naar de klassieke talen

32 Mentaliteitswijziging Spelling Grammatica Woordenboeken Nederlands in de wetenschap [Opmerking: 16 de eeuw alleen het begin van het standaardisatieproces]

33 Mentaliteitswijziging Volkstalen verdienen ook wetenschappelijke aandacht Lappendeken van dialecten blijft, maar er begint een algemenere schrijftaal te ontstaan Die schrijftaal wordt in meer en meer domeinen gebruikt (i.p.v. Latijn)

34 Mentaliteitswijziging < Renaissance & humanisme De eigen moedertaal heeft een intrinsieke waarde, maar is in slechte staat => moet verfraaid worden Nieuw: belangstelling en verdedigen van de eigen moedertaal

35 Mentaliteitswijziging Cf. Becanus Antwerpse arts Origines Antwerpinae (De oorsprong van Antwerpen). Duyts: de oudste en beste taal ter wereld

36

37 Mentaliteitswijziging Cf. Becanus Oertaal: éénlettergrepige woorden Voorbeeld: appel ap-fel: ap=happen, fel=wreed, de combinatie verwijst naar de appel in het Paradijs

38

39 Mentaliteitswijziging Desiderius Erasmus (1466? 1536) Noemde het Duyts een van de grondtalen, een zustertaal naast het Latijn, waarvan de Romaanse talen slechts dochters en dus basterdtalen zijn (Janssens 2005: 116)

40 Spelling Begin van een eenvormige spelling Spelling in de middeleeuwen:

41 Spelling Begin van een eenvormige spelling Spelling in de middeleeuwen: vooral volgens de uitspraak vs. Spelling in de 16 de eeuw: men begint te letten op consequentheid en systematiek Cf. Humanisme: vormdiscipline (opm.: nog meer in de volgende eeuwen)

42 Spelling Voorbeeld: <land> (vs. ME: <lant>) <hoofd> (vs. ME: <hooft>)

43 Spelling Voorbeeld: <land> (vs. ME: <lant>) <hoofd> (vs. ME: <hooft>) Cf. landen, hoofden Systematiek: enk. = mv. Duidelijkheid, herkenbaarheid

44 Spelling Joos Lambrecht Gentse drukker Nederlandsche Spellijnghe (1550)

45 Niet dat myn meaninghe of verstand zy, dat de Hollanders of Bràbanters haar eighen manieren van uutsprake, op de Vlaamsche wize, of de Vlamijnghen en de Vriezen haar pronunciacië, op de Brabantsche, of Hollandsche uutsprake veranderen zullen: maar dat elc in tsine zulke termen of silleben van spràken, als hy in zijnder moeder tàlen ghebruukt, de zelve déghelic, ende met zulken letters alsser toe dienen, spellen magh. (Joos Lambrechts)

46 Niet dat ik van mening ben dat de Hollanders of de Brabanders Vlaams moeten gaan praten, of dat de Vlamingen en de Friezen hun uitspraak moeten veranderen in Brabants of Hollands, maar dat iedereen zijn eigen moedertaal correct spelt, met de letters die we daarvoor hebben. (Joos Lambrechts)

47 Spelling Joos Lambrecht een uniforme fonetische spelling van de verschillende streektalen Bijv.: <joas>(gents)

48 Grammatica Taalbouwers ontwerpen grammaticale regels Streven naar zuivering (purisme) en verfijning Naar het model van de klassieke talen

49 Grammatica H.L. Spiegel Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst ófte Vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals (1584)

50

51 [ ] maar zó die twe an elck ander verknócht wordende een wóórd uytmaken/ neemt menze bey inden noemer als/ slaapmuts, hemdrock, borstlap, handschoen, hozeband, voormou, knóópghat, slaapkamer, woonhuis, bóómghaard, appelbóóm, schryfpen, zandbus, ende dierghelyke ontellike alzó tzamenghelascht: in zulcker voeghen maghmer daghelycks veel t'samenzetten/ die gróte cieraat ende ryckheid inbrenghen/ ende zyn te verstandigher om datter de betekenis beyder wóórden in is/ hier in hebben wy ghelyck de Grieken meerder ryckheid als de Latynen/ (H.L. Spiegel)

52 Voorbeeld < Het zevende capittel. Vande t'samenvoeghing ende ryckheyd des taals. Over samentrekkingen Rijkheid van de taal Verheerlijking van de eigen moedertaal! Streven naar opbouw en verbetering van de volkstaal

53 Grammatica H.L. Spiegel, Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584) Verheerlijking van de moedertaal Pleidooi voor taalzuivering Bijdrage tot opbouw en verbetering van de volkstaal op het gebied van de grammatica, naar het model van het Latijn => veel invloed!!

54 Woordenboeken Inventariseren + neologismen Weren van vreemde woorden (uit klassieke talen en prestigieuze talen zoals het Frans! => vgl. Attitude t.o.v. Grammatica: anders!)

55 Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico- Latinum (1574) Bij drukker Plantijn in Anterpen

56

57 Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) Een mijlpaal! Het eerste wetenschappelijke woordenboek van de Nederlandse taal Internationaal niveau Tot ca alle vertaalboeken erop Tot ca alle vertaalboeken erop gebaseerd

58 Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) Dialectische oorsprong aangeven Vertalingen in het Latijn en het Duits

59 Nederlands in de wetenschap Steeds meer Nederlands i.p.v. Latijn

60 Nederlands in de wetenschap Simon Stevin (Brugge, 1548 Den Haag of Leiden, 1620) Brugse wiskundige, fysicus & ingenieur

61

62

63

64 Nederlands in de wetenschap Simon Stevin Publiceerde in het Nederlands! Neologismen! Waardering Ndl.

65 Driehoek Vierkant Wortel Loodrecht Evenwijdig Wiskunde Wijsbegeerte Scheikunde

66 Opmerking 16 de eeuw: alleen het begin van standaardiseringsproces ; aanvang van een algemene schrijftaal In de volgende eeuwen gaat de standaardisering verder Standaardiseringsproces in het Noorden!

67 1. Factoren 2. Gevolgen B. Scheiding Noord en Zuid

68 1. Factoren B. Scheiding Noord en Zuid

69 Reformatie 1566

70 Reformatie 1566: Beeldenstorm Begin in (het huidige) Frans-Vlaanderen Reactie van Alva Raad van Beroerte; de Bloedraad

71 Filips II en Alva

72 Verenigd in de strijd [tegen] Overcentralisering macht van Filips II (minder macht voor de steden) Belastingen Inqusitie => VERZET

73 => De Tachtigjarige Oorlog De Opstand Twaalfjarig Bestand in de jaren Verzet van de Zeventien Gewesten tegen Filips II

74

75

76 => De Tachtigjarige Oorlog Willem van Oranje! ( )

77 1585

78 1585: Val van Antwerpen

79 1585: Val van Antwerpen => het Zuidelijke deel van de Nederlanden definitief in handen van de Spanjaarden

80 Republiek der Verenigde Nederlanden => het Noordelijke deel van de Nederlanden roept de onafhankelijkheid uit Vrede van Munster (1648): officieel erkend (internationaal)

81 => Scheiding Noord & Zuid =>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden => Het economische en culturele centrum verschuift van Zuid naar Noord

82 => Scheiding Noord & Zuid Blokkade Antwerpse haven: niet langer economisch centrum Contrareformatie => katholicisme

83 =>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden brain drain Ook econonomisch verlies voor Zuiden Mede dankzij deze rijke/intellectuele immigranten: bloei in het Noorden

84 =>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden Kooplieden Predikanten Geleerden Kunstenaars

85

86

87 =>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden Ruim mensen (= 10% van de bevolking!)

88 =>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden Bijvoorbeeld: Leiden: => inwoners Amsterdam: => inwoners vs. Antwerpen: =>

89 => Het economische en culturele centrum verschuift van Noord naar Zuid Amsterdam i.p.v. Antwerpen

90 2. Gevolgen B. Scheiding Noord en Zuid

91 Scheiding Noord & Zuid Aparte ontwikkeling van het Nederlands Noord versus Zuid

92 Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden Het Hollands geeft de toon aan, maar invloed van het Brabants Opm.: Statenbijbel! (volgend college)

93 De Antwerps mode

94 Op Brabants [op z n Brabants] knopen sy [zij] haer [hun] mouwen Op Brabants fronsen zy haer brouwen [wenkbrauwen] Op Brabants segghense [zeggen ze] jae voorwaer, Op Brabants spreken sy alle gaer [allemaal], Op Brabants singhense haren sangh, Op Brabants makense haren gangh [lopen ze], Op Brabants Op Brabants Amsterdamse Dochters doet mijn bescheyt, [geef mij antwoord] Schaemt ghy u van de Hollantsche botticheyt? (Roemer Visscher)

95 Ook in de taal worden elementen van de (prestigieuze!) Brabanders overgenomen Invloed van de Brabanders op de uitspraak van de Hollanders beperkt Uitzondering: diftongering

96 Diftongering vb. huis vb. wijs [y:] => [oey] [i:] => [ei] Verklaring: In Holland waren de klinkers al aan het diftongeren Proces versterkt door de Brabanders die al veel langer diftongen hadden

97 Diftongering vb. huis vb. wijs [y:] => [oey] [i:] => [ei] Brabants vb. huis vb. wijs [y:] => [oi] [i:] => [ai]

98 In Brabant sayn de liens [mensen] ghemaynlijck exkies [verfijnd] In kleeding en in dracht, dus op de Spaansche mode, Als kleyne Konincxkens of sienelaycke [zichtbare] Goden. O Kaserlaijcke stadt Hantwerpen groot en raijck (Bredero, Spaanschen Brabander)

99 Opmerking: diftongering in het hedendaagse Nederlands Standaardtaal versus dialecten Zeer westelijke en zeer oostelijke dialecten: geen diftongen Bijvoorbeeld het Antwerps: andere diftongen [oi] en [ai]

100

101

102 't Was een occeuse [occasie, tweedehands] da is waar Zai was al mienstens twie- of draiendeirtig jaar Vindegai mai gat nie te diek in dèze rok En ik ben beraid dat te herhalen onder eed Maar oek voer mai was 't een emotioneel moment

103 Het economische en culturele centrum verschuift van Zuid naar Noord => Standaardiseringsproces in het Noorden

104 Het Noorden: een onafhankelijke republiek (met godsdienstvrijheid) Men bouwt bewust een algemene Nederlandse schrijftaal Patriottische overwegingen Culturele behoeften Economische behoeften Religieuze behoeften (Statenbijbel!)

105 VRAAGJES Een aantal externe (politieke, sociale, economische, culturele, ) factoren hebben de doorbraak van de volkstaal in de 16de eeuw beïnvloed. Noem deze factoren, en leg uit in welk opzicht ze hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van één Nederlandse (standaard)taal. In de 16de eeuw kan men een gewijzigde houding ten aanzien van de volkstaal vaststellen. Leg uit. In de 16de eeuw deden verschillende taalbouwers een poging om één Nederlandse taal te promoten, en dit op verschillende gebieden: spelling, grammatica, woordenschat (woordenboeken en woordenschat in de wetenschap). Leg uit en geef telkens een voorbeeld. Voor de constructie van een eenheidstaal werden klassieke talen als model gebruikt. Tegelijk probeerde men ook om de invloed van de klassieke talen (en prestigieuze talen als het Frans) te weren. Leg uit. Hoe kwam de scheiding tussen de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden tot stand? Wat zijn de gevolgen voor de ontwikkeling van het Nederlands?

106 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16 de eeuw