Fivelsgoud 2. Achtergrondteksten voor docenten bij: TIJDVAK 6: Tijd van regenten en vorsten

Transcriptie

1 Fivelsgoud 2 Achtergrondteksten voor docenten bij: TIJDVAK 6: Tijd van regenten en vorsten (Oorspronkelijke tekst: Jouke Nijman. Bewerking: Merel Thomése. Redactie: Anja Reenders) Eindredactie, structuur en validatie: Eelco Bruinsma Projectleiding: Eelco Bruinsma Fivelsgoud 2 wordt mogelijk gemaakt door financiële steun van het programma Cultuureducatie Met Kwaliteit (Groningen) 2014

2 INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding 1.1 Gouden eeuw 1.2 Groningen 1.3 Borgen 1.4 Nederland onafhankelijk 1.5 Oorlog Engeland en Groningen 2 De bouw van een borg 2.1 Niet om in te wonen, maar om in te vertoeven 2.2 Winterhuis in de stad 2.3 De Grote Zaal 2.4 De werkkamer 2.5 Poorten en grachten 2.6 Verwarming en verlichting 2.7 Toiletten 2.8 Borgen in verschillende stijlen 2.9 Van steenhuis naar lustslot 3 Vooraanstaande families 3.1 Johan Lewe en Geertruida Alberda 3.2 Familie Ripperda 3.3 Adriaan Clant 4 Standenmaatschappij 4.1 Jonkers aan de macht 4.2 Het onderwijs van de jonker 5 De jonker in de kerk 5.1 Praalgraf Clant 6 Stinzeplanten 7 Trekvaarten 7.1 De snik 8 Industrie 8.1 Steenfabriek 8.2 Graan en industriemolens 9 Michiel De Ruyter

3 1 Inleiding 1.2 Gouden eeuw De Gouden Eeuw is een algemene naam die staat voor een bloeiperiode. Men verdiende veel geld en wilde indruk maken met kunsten en wetenschappen. De rijken laten mooie gebouwen, schilderingen, portretten, beeldhouwwerken, meubels, orgels, houtsnijwerken en zilveren voorwerpen maken. 1.2 Groningen Als in 1594 Stad en Ommelanden één provincie zijn, komen de protestanten, de calvinisten, aan de macht. De kerken en kloosters komen in hun handen. De kloostergoederen, waaronder uitgestrekte veengebieden, zijn van de provincie, maar de stad Groningen weet op een slimme wijze een groot deel daarvan in handen te krijgen. Van de nieuwe nederzettingen in het veen maakt de stad Groningen stadskoloniën. Alleen Veendam en Wildervank blijven gebieden waar de stadsmacht gering is. De turfgraverij is winstgevend voor de stad, maar ook de handel en de bevolking groeit. Bovendien vergroot de nieuwe universiteit haar aanzien. In de Ommelanden is de macht in de handen van de jonkers op de borgen. Stad en Ommelanden blijven ruzie maken over het stapelrecht (recht om markten te houden). Ommelanders kunnen gemakkelijker reizen door de komst van trekvaarten. De snikken (boten) zorgen voor een betrouwbaar openbaar vervoer. Aangezien de hoofdkanalen allemaal naar de stad Groningen leiden, profiteert ook de stad ook van de betere verbindingen. De vele beurtvaarten maken het vrachtverkeer gemakkelijker. Pogingen om ook in de internationale handel mee te tellen mislukken. De Groninger kamer van de West- Indische Compagnie kost veel, maar brengt weinig winst op. Dat Abel Tasman uit Lutjegast als ontdekkingsreiziger naam maakt, is ook al geen teken dat Groningen in de handel op de wereldzeeën meetelt. 1.3 Borgen Als je in de 17de en 18de eeuw door de provincie reist, zie je in de dorpjes prachtige gebouwen staan. Het zijn net kleine paleisjes. Borgen noemen we ze in Groningen. De borgen worden bewoond door rijke mensen. Jonkers worden ze ook wel genoemd. Rond 1650 breken er gouden tijden voor de borgbewoners aan. Zij ontwikkelen zich tot een elite van macht en rijkdom. In de Ommelanden delen zij de lakens uit, hun borgen en tuinen imponeren van buiten door hun zwier en omvang, van binnen door het kostbare interieur. 1.4 Nederland onafhankelijk Ons land is als sinds 1581 een Republiek. Dan wordt koning Filips II ontslagen. Dat is bijzonder in die tijd: een land zonder koning! Aan het hoofd van de Republiek staat de stadhouder. Maar hij heeft veel minder te vertellen dan een echte koning. Hij moet doen wat de gewesten hem opdragen. Een dienaar van de gewesten wordt hij daarom ook wel genoemd. Natuurlijk luistert de stadhouder lang niet altijd naar de gewesten. Tachtig jaar na het begin van de Nederlandse Opstand tegen de Spaanse koning wordt in 1648 in de Westfaalse hoofdstad Münster de vrede tussen Nederland en Spanje getekend: Vrede van Münster. Het vredesverdrag is het resultaat van vier jaar moeizaam onderhandelen. De Vrede van Münster moet een einde maken aan de Tachtigjarige oorlog tussen de opstandelingen in de Nederlanden en Spanje. Nederland wordt officieel als onafhankelijk land erkend. Een belangrijk gevolg van dit verdrag is dat het Nederduitse gereformeerde geloof de staatskerk van de republiek wordt. Alle kerken, kapellen, kloosters en hun bezittingen vervallen aan de overheid. De katholieken moeten tot 1795 hun geloof ondergronds belijden in schuilkerken.

4 1.5 Oorlog Engeland en Groningen Nederland en Engeland zijn in oorlog. De bisschop van Münster, die aan Engelse zijde meevecht, valt Groningen aan. Op de stadswallen vechten de burgers terug. Ze krijgen versterking van studenten. Lang duurt het beleg in 1665 niet. De bisschop blaast de aftocht. In 1672 doet de bisschop van Münster weer een poging om Groningen in te nemen. Van een inname is het niet gekomen. Na vier maanden geeft Bommen Berend het op. Ieder jaar op 28 augustus is het in Groningen, tijdens Bommen Berend, groot feest. De Groningers vieren dan dat de stad in 1672, onder leiding van Carel Rabenhaupt, werd bevrijd van de bisschop van Münster. 2 De bouw van een borg In tegenstelling tot in de rest van Nederland, is in Groningen het oude woord burg of burcht in ere gehouden. Kastelen in het noorden van Nederland worden in Friesland stinzen genoemd en in Groningen borgen. Het woord borg is afgeleid van het oude woord borghit, wat verbergen of verstoppen betekent. 2.1 Niet om in te wonen, maar om in te vertoeven Een beetje een gekke zin, vind je niet? Wat wordt hiermee bedoeld? In de 17de en 18de eeuw is de borg niet om in te wonen, zoals wij doen in een huis. Nee, de borg is er vooral voor het uiterlijke vertoon en voor het plezier. En dat is met alle borgen het geval. Zo is de borgheer maar wat trots op zijn Franse tuin met de geschoren hagen, een fontein, vijvers, terrassen, priëlen en beelden. Meneer laat graag zien dat hij rijk is. Zijn prachtige buitenhuis met bedienden, koetsen en paarden tonen hem als een belangrijk man. 2.2 Winterhuis in de stad Leden van de Ommelander adel wonen niet alleen op borgen, maar bezitten vaak ook een mooi huis in de stad. Het bezit van een stadsresidentie wordt na 1594, als Groningen het bestuurlijk centrum van de provincie is, steeds belangrijker. Gewoonlijk brengen de jonkers de aangename maanden van het jaar op de borg, de koude winter in hun huis in de Stad Groningen door. Bovendien zijn er in de stad vooral s winters meer mogelijkheden dan op het platteland voor vermaak en sociale contacten. Johan Clant van Nittersum bij Stedum woont in een huis in de stad, hoek Vismarkt/Pelsterstraat. Al in de 16de eeuw bezit de familie Van Ewsum grote huizen in de stad. Eén ervan staat nog steeds op de hoek van de Vismarkt en de Folkingestraat. Ook hebben ze een huis aan de Oude Kijk in t Jatstraat. 2.3 De Grote Zaal Op een grote borg worden de gasten ontvangen in een speciale zaal, de ontvangstzaal of sael, zoals men dan schrijft. In de Menkemaborg in Uithuizen staan 18 stoelen klaar om gasten te ontvangen. Vaak staat er ook nog een ledikant! Ook hier wil de borgheer weer veel indruk maken. In de zaal maar ook in de andere kamers staan prachtige versierde schouwen, soms met mooie schilderijen er boven. Maar deze schouwen, hoe mooi ook, zijn er niet voor de sier. Want in de borgen met hun dikke muren is het altijd koud. Er moet bijna altijd gestookt worden wil men het er een beetje behaaglijk hebben. Zelfs in de zomer wordt er nog gestookt. Voor de verlichting hangen er kroonluchters. Elektriciteit is er nog niet in deze tijd. De vele spiegels aan de wanden zorgen ervoor dat het licht wordt weerkaatst. Behalve ontvangsten wordt de zaal ook gebruikt voor feesten, muziek en dansavonden. Hele grote borgen zoals Nienoord in Leek hebben zelf een aparte danszaal. Museum Stad Appingedam heeft nog een 17de eeuwse pronkkamer.

5 2.4 De werkkamer De borgheer heeft een eigen herenkamer. Daar kan zich terugtrekken. Typisch voor de herenkamer zijn de tabaksdozen en de rekken aan de wanden met de Goudse pijpen. Met een vriend drinkt de borgheer er af en toe onder het genot van een pijp een glaasje wijn. Als hij zich verveelt, pakt hij een boek over verre landen of geschiedenis uit de boekenkast. Maar hij kan ook de krant lezen zoals de Groninger Courant en de Ommelander Courant. In de herenkamer staat een kunstkabinet, een kast waarin bijzondere dingen worden bewaard. Souvenirs, die de borgheer van verre reizen heeft meegenomen. In deze kamer krijgen de kinderen ook vaak les van de privéleraar. Het belangrijkste meubelstuk is het schrijfkabinet, een kast met een bureaublad. Daar kan de borgheer brieven schrijven, studeren en nadenken. Nadenken moet hij vooral over hoe hij zijn geld moet uitgeven. In een apart rekenkamertjes naast de herenkamer doet hij de administratie. Het personeel kost geld, maar ook het onderhoud van het park en het bos kosten nogal wat. En verder moet hij de wegen en kanalen op zijn landgoederen onderhouden. Het dak van de schaapskooi moet bijvoorbeeld weer worden gerepareerd. De molen op zijn landgoed is onlangs afgebrand en dan heeft hij nog een aantal boerderijen, dat ook aan groot onderhoud toe is. Dat zijn zo de zorgen, van een jonker. 2.5 Poorten en grachten De borg is niet zomaar een huis. Je loopt niet zomaar naar binnen. Om de borg liggen grachten met ophaalbruggen en poorten. Want als er gevaar is, moet de borg verdedigd kunnen worden. De poorten worden dan gesloten en de bruggen worden omhoog gehaald. Niemand kan er dan meer in of uit! In de 17de eeuw heeft bijna elke borg een poortgebouw. Nu is er nog maar één over. De poort van Asinga in Middelstum is bijna 400 jaar oud. De borg zelf bestaat niet meer. 2.6 Verwarming en verlichting Er is geen centrale verwarming. Er wordt gestookt in de open haarden en de voeten worden warm gehouden op een stoof. Elektriciteit is er evenmin en het licht moet komen van kaarsen en daarnaast verlicht het haardvuur de kamer enigszins. Spiegels aan de wand zorgen ervoor dat het licht wordt weerkaatst. Er zijn nog geen lucifers om het vuur aan te steken voor het koken en wanneer het vuur eenmaal brandt worden de hete kooltjes bewaard om opnieuw te gebruiken. Ook is er geen waterleiding, dus geen toilet of bad. In plaats van water drinkt men licht bier, gebrouwen in de eigen brouwerij. 2.7 Toiletten Bij de Menkemaborg staan op het voorplein torentjes. Daarin bevinden zich de toiletten. Secreet noemt men deze of poepdozen. Wij vinden het misschien vreemd, dat je buiten naar het toilet moet. In onze tijd zijn de toiletten immers altijd binnenshuis. Maar vanwege de stank moet je in dit tijdvak buiten naar het toilet. De ontlasting gaat direct de gracht in. Mooi opgelost zou je denken. Maar als je bedenkt dat datzelfde water weer in de borgkeuken wordt opgepompt om de vaat mee te wassen. Maar in de tijd van regenten en vorsten doet men daar niet zo moeilijk over. 2.8 Borgen in verschillende stijlen Rond het midden van de 17de eeuw worden de Ommelander borgen in Franse stijl gebouwd. Het u-vormige landhuis is bijzonder geliefd, een vorm die we terugzien bij de Fraeylemaborg in Slochteren, de borg Verhildersum in Leens en de Menkemaborg in Uithuizen. De grote tijd van de Ommelander jonkers in 17de eeuw maar vooral 18de eeuw, zie je terug in de Menkemaborg. Er is geen kasteel in Nederland waar de 18de eeuwse sfeer zowel in interieur als in omringende tuin zo goed bewaard is gebleven als in de Menkemaborg. Het porselein in het buffet in herensalon is 17de eeuws. In de borg Verhildersum zie je hoe de Ommelander adel in de 19de eeuw leeft. Zij

6 hebben meubels in Victoriaanse stijl en Willem III- stijl. De Fraeylemaborg lijkt nog het meest op een kasteel. Eind 18de eeuw is de laatste verbouwing en krijgt zij een romantische tuin. Het heeft stijlkamers, een vestibule, grote en kleine zaal in Louis XVI stijl. Nienoord in Leek is een 19de eeuws landhuis. Ook komen er hier en daar geheel nieuwe borgen, zoals Rusthoven bij Wirdum en het in 1669 door Philips Vingboons voor Johan Clant ontworpen Nittersum bij Stedum. In de 17de en de 18de eeuw is de rijkdom van de jonkers niet alleen met borgen en tuinen, maar ook met landerijen verbonden. Er zijn grootgrondbezitters onder die wel duizend hectare land bezitten. 2.9 Van steenhuis naar lustslot De borg Ewsum in Middelstum is in de 17de eeuw een van de grootste borgen van de Ommelanden. Maar net als veel andere borgen is het hier in de 14de eeuw begonnen met een eenvoudig steenhuis. In de eerste helft van de 15de eeuw is het steenhuis versterkt met een grote muur met een poortgebouw. Door uitbreiding van de gebouwen, onder meer met een hoektoren in 1472, ontstaat een sterk slot. In de 17de eeuw wordt het weer verbouwd tot een lustslot. Het gebouw wordt niet meer gebruikt voor oorlogen, maar kan nu worden gebruikt om prettig te wonen. De borgen worden verbouwd in de 17de en 18de eeuw. Eromheen komen prachtige parken en tuinen. 3 Vooraanstaande families Rond 1650 breken er gouden tijden voor de borgbewoners aan. Zij gaan zich inmiddels jonkers noemen (hoofdelingen was uit de tijd) en ontwikkelen zich tot een elite van macht en rijkdom. Ze horen tot een elite van ons kent ons, die door huwelijken met elkaar verbonden zijn. Een Ommelander jonker trouwt het liefst met een meisje uit een ander aanzienlijk Ommelander geslacht. Hoofdelingengeslachten als Alberda, Clant, Coenders, Ewsum, Lewe, De Mepsche, Rengers, Ripperda, Sickinge en Tamminga domineren het leven in de dorpen van het Ommeland. De absolute top bezit rond 1650 meer dan één borg. De familie Lewe is met acht borgen koploper. Maar ook de families Clant, Rengers, Alberda met ieder zeven borgen, mogen er zijn. Doordat de jonkers veel land bezitten, is een flink deel van de bevolking economisch afhankelijk van ze. 3.1 Johan Lewe en Geertruida Alberda De Lewes horen tot de top van de Groninger jonkers. De familie heeft in 1650 niet minder dan acht borgen in haar bezit. Johan Lewe van Middelstum en Geertruida Alberda trouwen in 1648 en wonen op de borg Ewsum in Middelstum die al sinds 1626 in handen van zijn familie is. Johan heeft vlak voor zijn huwelijk de borgen in Middelstum -Ewsum, Asinga en later ook Metheda- geërfd met bijbehorende rechten. Hierdoor is hij de machtigste man van het dorp geworden. Hij laat in 1649 Ewsum grondig verbouwen (naar voorbeeld van de borg Nijenstein te Zandeweer) tot een imposant lustslot. Hij laat er een toren aan bouwen en restaureerde de oude gevechtstoren. Hij laat in de toren van de Hippolytuskerk een prachtig carillon aanbrengen en schenkt de kerken van Middelstum en Westerwijtwerd zilveren avondmaalsbekers- en schotels 3.2 Familie Ripperda Farmsum is vanaf het laatste kwart van de 14de eeuw het stamslot van de Ripperda s. In 1687 ziet de borg er als volgt uit: een borg uit het water opgetimmerd, met schathuis en toren aan de zijde met drie kamers en een paardenstal, brouwhuis, singels, grachten, bomen, plantages en appelhof, groot ongeveer 12 grazen, visvijver, keukenhof, een ander hofje en een heem, grazen, met nog 40 grazen en 46 deimten land. De Ripperda s hebben staande jurisdictie over vele dorpen, het dijkgraafschap, het overste schepperschap van Farmsumerzijl en andere rechten. De Ripperda s zijn in de 17de eeuw een belangrijke familie in Appingedam en omgeving. Ze bezitten niet alleen het collatierecht voor de kerk van Krewerd maar ook die van Farmsum, Uitwierde, Holwierde, Marsum, Solwerd, Weiwerd, Heveskes, Oterdum, Meedhuizen, Jukwerd en Tjamsweer!! In 1693 kwam de borg in handen van de familie Rengers. De borg wordt in of kort na 1811 afgebroken.

7 3.3 Adriaan Clant Adriaan Clant ( ) is een van de top-jonkers van het Ommeland, woont op de borg Nittersum in Stedum en heeft vooraanstaande functies in de provinciale en landelijke politiek van de Republiek. Hij is afgevaardigde van de Ommelander Staten en is een van de officiële onderhandelaars voor de Republiek bij de Vrede van Munster en ondertekenaar van het Vredesverdrag in Zijn vader Egbert Clant speelt eveneens een belangrijke rol in de Ommelander adel. Egbert tekent namens de Ommelanden in 1579 de Unie van Utrecht. Egbert behoort tot de eerste calvinisten. In 1579 wordt Nittersum door het Spaanse garnizoen van Groningen verwoest en Egbert Clant moet vluchten naar Oost-Friesland waar hij later ook sterft. Adriaan heeft voor de Ommelanden zeven jaar zitting in de gewestelijke staten en vier jaar in de Staten-Generaal in Den Haag. Adriaan trouwt in 1623 met Hille Alberda tot Usquert en in 1939 met Anna Tamminga van Bellingwolde. Het legt Adriaan geen windeieren dat zijn familie de protestantse zaak door dik en dun gesteund hebben. Na 1594 valt er kloosterbezit te verdelen en de familie Clant worden bepaald niet overgeslagen. Adriaan wordt grootgrondbezitter in Stedum en Westeremden. Bovendien krijgt hij er zoveel rechten dat hij heer van Stedum en Westeremden genoemd kan worden. 4 Standenmaatschappij In onze tijd is iedereen voor de wet gelijk. Dat betekent dat een rijke man of vrouw niet meer rechten heeft dan iemand die arm is. Maar in de tijd van regenten en vorsten is dat anders geregeld. Dan is er een standenmaatschappij. De borgheren behoren tot de eerste stand. De rijke boeren en burgers komen op de tweede plaats. En daaronder komt het gewone volk: de arbeiders, de kleine boeren, de ambachtslieden en als laatste de arme lui. De jonker is de belangrijkste en machtigste man in het dorp. In het dorp heeft hij veel te vertellen. Hij bepaalt wie er tot schoolmeester, rechter of dominee benoemd wordt. Zo is hij eigenlijk ook de baas in de kerk en de school. Als een schoolmeester niet bevalt, kan de jonker hem zo ontslaan. Maar ook de boeren en de dorpelingen doen precies wat de borgheren willen. Een goed voorbeeld daarvan is de Ommelander Vergadering. Dat is een soort parlement voor de provincie Groningen. Vanuit ieder dorp in de Ommelanden komen jonkers en rijke boeren bij elkaar in het Ommelander Huis in de Stad. In het Ommelander Huis vergaderen jonkers en boeren over allerlei zaken. Bijvoorbeeld over belastingen, over nieuwe wetten en over ruzies tussen dorpen. Maar als er gestemd moet worden bepalen de jonkers wat de boeren moeten stemmen. Als beloning voor hun gehoorzaamheid worden de boeren in cafés op drank getrakteerd. De borgheer is rijk. Hij doet zelf niets. Tenminste geen gewoon werk. Hij heeft een landgoed en leeft van de opbrengst. En verder heeft hij mooie bestuursbaantjes, waar hij weinig voor doet, maar goed mee verdient. Voor het werk op de borg heeft hij bedienden. De borgheer is een vooraanstaand iemand. Een echte heer van stand. Hij is of burgemeester in de stad Groningen. Of hij zit in het bestuur van de provincie, heeft een baan als hoge rechter of heeft een hoge rang in het leger. Vrije tijd heeft de borgheer genoeg. Dat is het voorrecht van de rijken. Hij hoeft zich niet te vervelen op zijn buitenhuis. Hij kan er wandelen, jagen, theedrinken en praten met andere bezitters van buitenhuizen. Of hij speelt op het speelveld een partijtje kolf. En verder zit hij graag met zijn vrouw onder het genot van een pijpje en een glaasje in de theekoepel. Dan vergeet hij even dat het hem handenvol geld heeft gekost. Kunstschilders, timmerlieden, metselaars, architecten, glazeniers, beeldsnijders en beeldhouwers zijn opgetrommeld om de borg tot een echt buitenpaleis om te toveren. 4.1 Jonkers aan de macht De jonkers beschikken over rechten, waardoor ze het in het Westerkwartier, Hunsingo en Fivelingo voor het zeggen hebben. Als redger (Hunsingo, Fivelingo) of grietman (Westerkwartier) spreken zij recht. Dominees en schoolmeesters hebben dankzij het collatierecht (recht om (mede) een geestelijke, koster of schoolmeester te benoemen) aan hen hun banen te danken. Het zijlrecht geeft

8 de borgheer macht in de waterschappen. Door het strand-, jacht en visrecht is hij baas aan diek en wad en in het vrije veld. Doordat zoveel jonkers familie van elkaar zijn, verdelen ze de beste baantjes onder elkaar. De meest gewilde baantjes zijn functies in de Ommelanden en de provinciale regering, die kans bieden op afvaardiging naar de landsregering in Den Haag en de Nederlandse admiraliteit. In de Ommelanden is het redgerambt een redger was zowel rechter als notaris- een van de meest winstgevende baantjes. Vaak wordt dit uit naam van een jonker door een geschoolde jurist waargenomen. Deze jurist betaalt de jonker daarvoor een bedrag en staat een deel van de opgelegde boetes eveneens aan hem af. Het hoeft dus niet te verbazen dat de Ommelander jonkers de rijkste inwoners van Stad en Lande zijn. Daarnaast leeft hij van zijn landerijen en wacht op de pachten, die de boeren hem elk jaar betalen. In de stad Groningen is hij voor zaken. Maar het komt ook voor dat hij naar Den Haag moet voor een vergadering in de Staten Generaal. Af en toe schrijft hij een brief en doet hij zijn administratie. Dan schrijft hij op hoeveel geld hij verdient en uitgeeft. Maar echt werken doet hij er niet. Voor alles wat er moet gebeuren heeft hij immers personeel. Op de Fraeylemaborg in Slochteren zijn zes dienstboden in dienst. Dan is er nog een kamermeid, die de borg moet schoonhouden. Een koetsier verzorgt de paarden en onderhoudt de rijtuigen. De veemeid zorgt voor alle andere dieren op de borg. Ook is er nog een kok, die iedere dag de maaltijd klaarmaakt. Voor het verzorgen van de kleding en het linnengoed (lakens, slopen, tafelkleden, servetten) is er een speciale linnenmeid. En dan heeft de borgheer nog een lijfknecht, die hem bij alles helpt, zoals het uitrekken van de rijlaarzen en het inschenken van een glas wijn. Bij het instappen in de koets houdt de lijfknecht de deur open. Gaat de borgheer naar de stad, dan gaat de lijfknecht mee. Al dat personeel kost de borgheer per jaar ongeveer 300 gulden. Ongeveer 140 euro, zouden wij zeggen. Niet veel, denk je. Maar je moet weten dat je in die tijd voor je geld veel en veel meer kon kopen dan nu. Maar ook voor het buitenwerk in bos en tuin is personeel nodig. Het duurst is de privéleraar. Die alleen kost al 300 gulden per jaar. Van een Vrouwe Rengers van Farmsum is bekend dat haar vermogen tot ,- gulden komt, Alberda van t Zandt tot ,-, terwijl Vrouwe Ripperda van Oosterwijtwerd een vermogen van , - gulden aan de belasting opgeeft. Het is dus bepaald geen uitzondering dat de borgen door miljonairs worden bewoond. Bij de erfenissen, als dus het totale vermogen ter sprake komt, komen we nog tot heel andere bedragen. Zo laat Gerard Alberda van Dijksterhuis bij Pieterburen op het eind van de 18de eeuw een totaal vermogen na van ,- gulden, in onze tijd een 10 miljoen euro of wellicht nog wel meer. 4.2 Het onderwijs van de jonker De kinderen van gewone mensen gaan naar school. De kinderen van de borgheer niet. Toch krijgen ze een goede opleiding. Ze krijgen thuis les van de beste leraar! Dat is nodig voor later, als ze het landgoed moeten besturen of een hoge functie krijgen. De leraar heet heel deftig, een gouverneur. Naast de gewonen vakken als rekenen, lezen en schrijven krijgen de jongens les in schermen, tekenen, godsdienstles en dansen! Ook de meisjes krijgen dansles en tekenles. Als de oudste zoon een jaar of vijftien is, gaat hij naar de universiteit in de stad Groningen. Daar gaat hij rechten studeren. Dat is handig, want als hij later zijn vader moet opvolgen, moet hij een goede opleiding hebben. De jongere zonen gaan in het leger. Daar worden ze officier. Als de oudste zoon niet goed kan leren, koopt zijn vader wel ergens voor veel geld een diploma. Dat kan in die tijd! 5 De jonker in de kerk Dat de borgheer veel over het leven in het dorp had te zeggen kun je vaak nog goed terugzien in de kerk. Kijk maar eens naar Middelstum. Daar werd in 1445 door de hoofdeling Onno van Ewsum een grote kerk gebouwd, de Hippolytuskerk. Zoals je weet had de borgheer het recht om te bepalen wie er dominee werd. Hij was dus eigenlijk ook de baas in de kerk. Dat kun je bijvoorbeeld nog

9 goed zien in de kerk van Oosterwijtwerd. Daar herinneren veel voorwerpen aan het jonkergeslacht Ripperda. Boven de ingang in de westgevel van de kerk bevindt zich een zandstenen wapen van Ripperda, heer van Oosterwijtwerd. En ook op de avondmaalsbeker en de collectezak staat het familiewapen. Onder de vloer van de kerk bevindt zich de grafkelder van de Ripperda s. Hier liggen vier leden van deze familie begraven. Het koor van de kerk is vaak als grafkapel ingericht, zoals de kerk in Stedum met het praalgraf van Adriaan Clant. In Middelstum klinkt nog steeds het carillon, in 1663 geschonken door Johan Lewe en zijn vrouw. Soms gaan de borgbewoners door een aparte ingang de kerk binnen. Dat kun je nog goed zien bij de kerk van Slochteren. Andere poortjes zijn dikwijls gesloten. Kijk maar eens in een oude dorpskerk bij jou in de buurt. Misschien zie je daar nog sporen van de macht van de vroegere borgheren. In de kerk staat ook een speciale bank voor de borgheer en zijn familie. Niemand anders dan de borgheer en zijn familie mag op die plaats gaan zitten. Vergissen is onmogelijk, want op de bank staat duidelijk het familiewapen. In de herebank nemen de borgbewoners plaats. Ze verschijnen pas via hun speciale ingang nadat de afkondigingen achter de rug zijn. Ook na hun dood zijn de borgheren en dames letterlijk in de kerk aanwezig gebleven. Van de grote rouwborden, die als eeuwige rouwadvertenties in de kerk zijn opgehangen, kunnen we hun staat van dienst nog aflezen. De borden zijn van hout, zwart geschilderd voorzien van opschriften, familiewapens en rouwsymbolen. Tijdens de rouwperiode worden ze boven de deur van de borg gehangen. Later worden ze ter herinnering in de kerk gehangen waar de overledene is begraven. In de 17de eeuw zie je een rijke heraldiek. In de 18de eeuw worden ze steeds groter en kostbaarder. Op het beeldhouwwerk en verguldsel wordt niet beknibbeld. 5.1 Praalgraf Clant Hoe komt Johan, de zoon van Adriaan Clant van Nittersum bij Stedum erbij één van de beroemdste beeldhouwers van zijn tijd opdracht te geven in zijn kerk een praalgraf te bouwen voor zijn vader Adriaan? Van het geld dat Adriaan na Munster thuisbrengt laat zijn zoon Johan niet alleen borg en tuin van Nittersum naar de laatste mode verfraaien, maar geeft hij de beroemde beeldhouwer Rombout Verhulst bovendien de opdracht om in de hervormde kerk van Stedum een indrukwekkend praalgraf voor zijn vader te bouwen. Adriaan overlijdt in Ongetwijfeld heeft Johan Clant het praalgraf van C. Hieronymus van In- en Kniphuisen en zijn vrouw Anna van Ewsum van Nienoord in het kerkje van Midwolde, dat twee jaar eerder werd gemaakt, gekend en wil met de heren van Nienoord concurreren. Het zijn de enige praalgraven in de provincie Groningen. Ze nemen een bijzondere plaats in de beeldhouwkunst van de Republiek der Verenigde Nederlanden om dat het hier weinig voorkomt dat particulieren hun overledenen met grote monumenten herdenken. Verhulst ontwerpt ook het praalgraaf voor Michiel de Ruyter in de Nieuwe kerk in Amsterdam (1681), het grootste praalgraf van zijn hand en ook de belangrijkste opdracht voor een graf, die in de Republiek wordt gegeven sinds het monument voor Willem van Oranje. 6 Stinzenplanten Bij de borgen groeien, ook nu nog, bijzondere planten, die alleen daar voorkomen. We noemen ze stinzenplanten, genoemd naar het woord stins. Dat is het Friese woord voor steenhuis, weet je nog? Stinzenplanten is een verzamelnaam voor planten die van elders (Zuid- Europa, maar ook gebieden in Duitsland en Nederland) zijn ingevoerd vanaf de middeleeuwen tot het midden van de vorige eeuw. In de middeleeuwen is het sneeuwklokje vanuit Zuid- en Zuidoost-Europa hierheen gebracht door rondreizende edelen en geestelijken. Het is eenvoudig om de bolletjes mee te nemen. Bovendien kunnen de bolletjes goed tegen de droogte tijdens de lange reis. In de bolletjes is immers genoeg reservevoedsel opgeslagen. In vruchtbare, losse grond gepoot, weten de bolletjes zich snel te herstellen. In een omgeving, zoals een buitenplaats of een kloostertuin, kunnen zij zich eenvoudig vermeerderen door de aanmaak van bijbolletjes. De planten voelen zich goed thuis op plaatsen, waar oude loofbomen staan. De stinzenplanten hebben in een knol of bol een eigen voedselvoorraadje.

10 Daarmee kunnen ze geheel onder de grond overwinteren. Maar als het in het voorjaar warm wordt, zijn de stinzenplanten er helemaal klaar voor om te bloeien. De naam stinzenplant wordt voor het eerst gebruikt door de plantkundige J. Botke (1923). Stinzenplanten zijn, naast het sneeuwklokje: Winterakoniet Lenteklokje Holwortel Gele anemoon Helmbloem Bostulp Wilde narcis Wilde Hyacint Donkere ooievaarsbek Haarlems klokkenspel Kom je stinzenplanten tegen, laat ze dan staan. De planten zijn beschermd! Tegenwoordig zien we ze volop bij buitenplaatsen aan de Vecht, bij Groninger borgen, Friese stinzen, Drentse havezaten, kasteeltuinen, oude stadsparken, pastorietuinen, kerkhoven en stadswallen. De stinzenplanten komen ook vaak voor op plaatsen die lange tijd zijn verwaarloosd. Vaak kunnen zulke planten zich buiten het stinzenmilieu niet handhaven. Voor Groningen gelden de Fraeylemaborg in Slochteren en de Menkemaborg in Uithuizen als de belangrijkste vindplaatsen in de provincie. Ook op oude borgterreinen zijn ze nog veelvuldig te vinden. In Ewsum staan op het borgterrein verschillende soorten stinzenplanten. In de landgoedkwekerij staan ook tientallen stinzenplanten en de komende jaren wordt er een stinzentuin aangelegd. 7 Trekvaarten Zoals Nederland nu overdekt is met snelwegen, zo is de Republiek in de 17de eeuw een land van trekvaarten met trekwegen. Voor een efficiënt vervoer moet de vaart een gladde vaart zijn, met zo min mogelijk sluizen en bochten. Langs de vaart ligt de trekweg of jaagpad, enigszins verstevigd met puin. In de bochten zorgen rolpalen ervoor dat de jaaglijn gespannen blijft. Op regelmatige afstand zijn pleisterplaatsen voor het verversen van de trekpaarden. Als het Damsterdiep eenmaal een trekvaart is, ontstaan er veel bedrijvigheid langs en op dit water. Langs het diep verrijzen molens en steenfabrieken. Naast de snikken maken de markt-en korenschepen uit de verre omtrek er gebruik van. Ook het noorden van de provincie wordt van trekwegen voorzien waartoe het Boterdiep als centrale as en Onderdendam als het centrum dienen. Hier komen ten slotte trekschuitverbindingen met Ulrum, Warffum en Uithuizen tot stand. Daarbij worden bestaande maren uitgediept en waar nodig met elkaar in verbinding gebracht. Op deze vaarten bieden stad en provincie aan particulieren de mogelijkheid het openbaar vervoer te verzorgen met de trekschuit. De schippers zijn ook verantwoordelijk voor een goede aansluiting op het vervoer buiten de provincie. Zo kunnen reizigers in Delfzijl overstappen op de veerboot naar Emden. 7.1 De snik De snik is een boot van ongeveer 11 meter lang en 2,5 meter breed, die 24 mensen kan vervoeren. Eerst is het een open boot, later krijgt de schuit een vaste overkapping (te zien op de tekening van Oosterhuis). Hier kunnen de passagiers de tijd verdrijven met het uitwisselen van nieuwtjes, spelletjes doen of zakelijke onderhandelingen voeren. Elk schip heeft een schipper aan het roer en een knecht bij de mast. De mast dient uitsluitend om de treklijn vast te houden. De snikjong is de begeleider van het trekpaard en zorgt voor het wisselen van de paarden. Op elk traject zijn er vaste

11 plaatsen voor het vervangen van het paard. Bij het naderen van een brug of een halte blaast de snikjong op zijn hoorn. 8 Industrie 8.1 Steenfabriek In de 17de en 18de eeuw houden veel jonkers en patriciërs op het platteland zich als tichelheren bezig met de steenfabricage, zoals de Van Ewsums en de Lewes. Een mooi voorbeeld van de oude samenhang tussen landjonkers en de steenfabricage zien we in de vorm van de beide bij Appingedam gelegen borgen Rusthoven en Ekenstein met de daartussen gelegen, inmiddels totaal verwoeste steenfabriek. De oude steenfabrieken staan vaak langs waterwegen, zoals het Aduarderdiep en het Boterdiep, omdat de klei per boot vervoerd werd. 8.2 Graan en industriemolens Al in de 15de eeuw komen standerdmolens voor in Zuidhorn, Groningen en Middelstum die gebruikt worden voor het malen van koren. De laatste standerd molen staat in Ter Haar bij Ter Apel. Op het molenbastion in Bourtange staat een kopie. In 1628 voeren de Staten van Stad en Lande een nieuwe belasting in op broodgraan, het zogeheten gemaal. Om het toezicht op de inning te vergemakkelijken wordt het aantal graanmolens in de Ommelanden teruggebracht van 110 naar 73. Het provinciaal bestuur laat dan bij de overgebleven molens een huisje bouwen waar een chercher (belastinginner of op z n Gronings sarries) zou worden gestationeerd. Dergelijke huisjes, sarrieshutten genoemd, staan nog in t Zandt en Leermens. 9 Michiel De Ruyter Omdat Delfzijl een belangrijke vesting maar ook een zeehaven is, komen een aantal beroemde ontdekkingreizigers langs. Ze zijn dan op oorlogspad en leggen met hun oorlogsvloot aan in de haven van Delfzijl. In 1591 bezoekt Prins Maurits de haven met een vloot van 150 schepen. Maar ook Piet Hein, een beroemde kaperkapitein, legt met zijn al even beroemde zilvervloot aan in Delfzijl. En niemand minder dan Nederlands beroemdste zeeheld, geboren in Vlissingen doet in 1665 Delfzijl aan. Het is 6 augustus De vestingstad Delfzijl wordt ruw wakker geschud. Oorlogsschepen op de Eems! De Engelsen vallen aan! Alarm! Maar dan wappert daar heel duidelijk het rood-witblauw, de vlag van de republiek. Het is Michiel de Ruyter die met 19 zeilen de haven van Delfzijl binnenloopt. Al snel bulderen de saluutschoten uit de kanonnen die op de Eems zijn gericht. In de republiek heerst een bedrukte stemming. De Tweede Engelse Oorlog ( ) is net begonnen. De Ruyter keert terug van een geheime missie in Afrika. Hij vaart rijk beladen met buit de haven van Delfzijl binnen. De Ruyter brengt onder meer 5 schepen mee die hij op de Engelsen heeft veroverd. De goederen worden in Delfzijl overgeslagen en in kleine schepen over het wad naar Amsterdam gebracht. Twee modellen van oorlogsschepen uit die tijd bevinden zich met afbeeldingen van De Ruyter in het Muzeeaquarium te Delfzijl. Ook de Kleine Waterpoort of De Ruyterpoort in Delfzijl herinnert nog aan het bezoek Michiel de Ruyter.