Docentenhandleiding. Spruitjes in Space Actieve rondleiding over sterrenkunde voor groep 7 & 8

Transcriptie

1 Docentenhandleiding Spruitjes in Space Actieve rondleiding over sterrenkunde voor groep 7 & 8

2 Inhoud 1 Inleiding Spruitjes in space 2 a. Leerdoelen 2 b. Doelgroep 2 c. Tijd 2 d. Indeling programma 2 e. Kosten 3 f. Praktische informatie 3 2 Voorbereidende lessen 4 a. Benodigde materialen 4 b. Les 1: Op zoek naar de tijd 5 c. Les 2: Dagen, weken, maanden, jaren 8 d. Les 3: Het gigantische heelal 12 e. Achtergrondinformatie en bronnen 15 3 Museumbezoek: rondleiding 16 a. Reservering 16 b. Benodigde begeleiding 16 c. Organisatie in het museum 16 d. Speurboekje 16 e. Experimenten 16 f. Huisregels tijdens een schoolbezoek 16 4 Verwerkingsles 17 a. Werkvellen 17 b. Benodigde materialen 17 5 Bijlagen 18 I. Tussendoelen (Tule's) per kerndoel, passend bij Spruitjes 18 1

3 1 Inleiding Spruitjes in Space Altijd al alles willen weten over de zon, maan, sterren en planeten? In Teylers Museum staat een bijzondere collectie sterrenkundige apparaten. Aan de hand van een speurboekje gaan leerlingen onder begeleiding van een rondleider op zoek naar wetenswaardigheden over het zonnestelsel, sterrenbeelden, meteorieten en telescopen. In het Educatief Paviljoen onderzoeken zij het ontstaan van meteorietenkraters, de omloop van de aarde om de zon en de afstanden in de ruimte. Voor extra verdieping zijn er drie voorbereidende lessen en een creatieve verwerkingsles planeetbeesten ontwikkeld, waarover hieronder meer informatie volgt. a. Leerdoelen Tijdens de voorbereidende lessen en het museumbezoek worden leerlingen aan het denken gezet over: - Het begrip tijd (uren, dagen, maanden, jaren, seizoenen) - De schijngestalten van de maan - De afstanden in de ruimte - De planeten in ons zonnestelsel - Onderzoek naar planeten en sterren m.b.v. telescopen - Meteorieten en kraters - Sterren en sterrenbeelden De verwerkingsles Planeetbeesten is vooral gericht op een creatieve verwerking van het bezoek en geeft een knipoog naar de zoektocht naar leven op andere planeten. Deze onderwerpen sluiten aan bij de Tussenleerdoelen ('Tule's') van kerndoelen 46 en 56. In Bijlage I staat een nadere toelichting hierop. b. Doelgroep Het programma is bedoeld voor leerlingen uit groep 7 en 8 in het kader van het vak natuur & techniek. c. Tijd Het programma in het museum duurt 60 minuten. Er zijn drie voorbereidende lessen van ieder ca. 1 uur en een verwerkingsles ca. 2 uur. d. Indeling programma Het programma valt uiteen in drie delen: 1 Drie voorbereidende lessen op school (optioneel) 2 Museumbezoek 3 Verwerkingsles op school (optioneel) Het museumbezoek geschiedt onder leiding van een rondleider. Tijdens het bezoek wordt de klas in twee kleinere groepen gesplitst. Het museum verwacht dat er vanuit school minimaal 2 begeleiders aanwezig zijn bij de klas. 2

4 e. Kosten De kosten van het programma (entree, rondleiding in het museum door rondleider) is 110,- voor een groep van maximaal 30 leerlingen of 60,- voor een groep van maximaal 15 leerlingen. De toegang voor de begeleiders is gratis. Een bezoek dient van te voren te worden gereserveerd en achteraf per factuur betaald. f. Praktische informatie U begint het museumbezoek bij de achteringang van het museum: Nauwe Appelaarsteeg 3 (bereikbaar via de Bakenessergracht of de Damstraat). Hier worden de leerlingen opgevangen door de rondleider. In de garderobe zijn kluisjes aanwezig voor tassen e.d. Voor de kluisjes is een muntstuk van 2,- noodzakelijk (dat de leerlingen bij opening van de kluis weer terug krijgen). Er mag geen eten of drinken mee naar binnen genomen worden. Fotograferen mag, maar zonder flits. 3

5 2 Voorbereidende lessen a. Benodigde materialen Voor de drie (optionele) voorbereidende lessen heeft u de volgende zaken nodig: - Een doos stoepkrijt waarmee de zonnewijzer op het schoolplein getekend kan worden. - Zwart laken - Acht planeten (bijv. piepschuim balletjes in verschillende formaten). Dit zijn niet de werkelijke schaalformaten. Het gaat hier om het idee - Lichtgevende sterretjes - Bezemsteel of andere stok van minstens een meter - Stuk touw van minimaal 1,5 meter - Klok, horloge - Steentjes aan touwtjes (meteorieten) - Garen - Veiligheidsspelden - Naalden - Geel karton waar docent een enorme zon van knipt - Kleine bal - Zaklantaarn of diaprojector - Eventueel een piepschuim bol en een schoenendoos per groepje van 4 à 5 leerlingen en lange cocktail prikkers - Eventueel: emmer gevuld met zand. 4

6 b. Les 1: Op zoek naar de tijd i. Leerdoelen - Kinderen kunnen vertellen dat de tijd wordt bepaald doordat de aarde in 24 uur rond haar eigen as draait. - Kinderen kennen het principe van een zonnewijzer - Kinderen bepalen met behulp van een zonnewijzer de tijd ii. Begrippen die deze les aan de orde komen Zon aarde oosten westen dag nacht etmaal donker licht schaduw iii. Middel Buitenles, naar aanleiding van een kringgesprek iv. Organisatie Lees het stappenplan van de zonnewijzer hieronder van tevoren goed door Verdeel de klas in groepjes (ieder groepje krijgt een eigen taak, zie stappenplan Zonnewijzer). Teken op het bord de zonnewijzer die de kinderen op het plein in het echt gaan maken (zie het plaatje op p. 6). v. Benodigdheden Stoepkrijt Bezemsteel, Horloge, klok, Bij gebrek aan een plek waar de bezemsteel gepland kan worden, een emmer gevuld met zand. Stuk touw vi. Opbouw les Inleiding Docent vertelt dat de leerlingen in deze les aan de hand van vragen die in het kringgesprek aan de orde komen op zoek gaan naar de Tijd en dat ze aan het eind van dit gesprek buiten op het plein een grote zonnewijzer maken. Kern Vragen die in het kringgesprek aan de orde komen. 1. Hoe laat is het nu? Hoe weet je dit? 2. Hoe weet je hoe laat het is als je geen klok of horloge bij de hand hebt? Aan welke dingen zie of voel je hoe laat het is? Bijvoorbeeld: honger, moe, je moeder zegt dat je naar school moet, de bel van de school gaat, buiten wordt het donker of juist licht. 3. Hoe komt het dat het dag en nacht wordt? 5

7 Begrippen: zon aarde oosten westen dag nacht etmaal De zon komt s ochtends achter de horizon tevoorschijn in het oosten. Even na twaalf uur s middags bereikt ze haar hoogste punt in het zuiden. s Avonds verdwijnt de zon in het westen weer achter de horizon. We zeggen dat de zon opkomt en ondergaat, maar eigenlijk klopt dit niet. Het opkomen en ondergaan wordt veroorzaakt doordat de aarde per etmaal (24 uur) een keer om haar eigen as draait, net als een tol. Dit zorgt ervoor dat we soms wel door de zon worden beschenen (dag) en soms niet (nacht). De draaiing van de aarde om haar denkbeeldige as, is dus verantwoordelijk voor het ritme van dag en nacht. 4. Waaraan kun je zien dat de stand van de zon aan de hemel verandert? Begrippen: donker licht schaduw Omdat de aarde altijd doordraait, verandert de stand van de zon aan de hemel iedere seconde, minuut en uur. Dit kun je zien aan schaduwen. Om twaalf uur s middags heb je bijna geen schaduw. Dit komt omdat op de plek waar jij op aarde woont op dit tijdstip de zon het hoogst aan de hemel staat. 's Ochtends vroeg en 's avonds laat staat de zon laag aan de hemel, en is je schaduw het langst. 5. Hoe bepaalden de mensen de tijd toen er nog geen horloges en klokken waren? Begrippen: zonnewijzer Toen de mensen nog geen horloge hadden bepaalden ze de tijd met behulp van de stand van de zon, met een zonnewijzer. Dit is een klok die door middel van schaduwen en cijfertjes aangeeft hoe laat het is. De oudste zonnewijzer ooit ontdekt is meer dan vijfduizend jaar oud! Op het bord legt de leerkracht uit hoe een zonnewijzer werkt en hoe je er een maakt. Ook vertelt hij/zij dat de kinderen buiten op het schoolplein een grote zonnewijzer gaan maken. [zie Organisatie en Benodigdheden]. De zon komt op in het oosten en verlicht de bezemsteel. De schaduw valt achter de bezemsteel (rood) en waar de schaduw de getallen raakt lees je af hoe laat het is. Op de onderste helft zijn geen getallen want s nachts wanneer er geen zonlicht is, werkt de zonnewijzer natuurlijk niet! Afsluiting: Naar buiten! Op het schoolplein maken de leerlingen met elkaar een grote zonnewijzer. Het maken van een zonnewijzer gaat als volgt: 6

8 a. Groepje leerlingen zoekt (zo nodig onder begeleiding) een plek uit waar de zonnewijzer gemaakt kan worden. Zet de bezemsteel in de grond of in een emmer met zand. b. Een groepje leerlingen beheert de klok. c. Twee leerlingen vormen met elkaar een levende passer. Een leerling gaat bij de bezem staan, de andere leerling houdt het touw gespannen en gaat op aanwijzingen van het groepje dat de klok beheert op de tijd van dat moment staan. Vervolgens loopt hij/zij een half rondje. Een derde leerling markeert met krijt de uren zoals afgebeeld op de tekening. d. Een leerling verbindt met het krijt de punten aan elkaar. Er ontstaat een halve cirkel. e. Een leerling zet de juiste cijfers op de juiste plek (zie tekening hierboven). f. De zonnewijzer is klaar! Nu maar hopen dat de zon veel gaat schijnen en de leerlingen ook echt kunnen zien dat je zonder horloge, telefoon en klok de tijd kunt bepalen. Belangrijk: Kijk nooit recht in de zon, ook niet met een gewone zonnebril. Je beschadigt er je ogen onherstelbaar mee! Extra lesstof: Zomer- en wintertijd Om de leerlingen het verschil tussen zomer- en wintertijd te laten ervaren is het extra leuk om de zonnewijzer een paar dagen voor het terug- of vooruitzetten van de klok, dus als de zomer- of wintertijd ingaat, te laten maken. Op de laatste zondag van maart zetten wij in Nederland de klok om uur één uur vooruit. Op de laatste zondag van oktober draaien we de klok om uur een uur terug. In de maanden die hier tussen liggen is het dan zomertijd. In deze periode duren de dagen altijd langer, vooral omdat het s avonds langer licht is. Voordeel van de zomer- en de wintertijd is dat we met z n allen veel stroom besparen: doordat het buiten langer licht is branden overal de lampen minder lang. Meer weten over zomertijd? Kijk op en zoek op zomertijd. 7

9 c. Les 2: Dagen, weken, maanden, jaren i. Leerdoelen Kinderen ontdekken waar de dagen, weken, maanden en jaren vandaan komen ii. Begrippen die deze les aan de orde komen weken maanden jaren zon planeet zonnestelsel maan maansomloop nieuwemaan vollemaan iii. Middel Een klassikale les die eindigt met een demonstratie iv. Organisatie Verduister het klaslokaal (voor het tweede gedeelte van de les) Tekening op schoolbord van de fasen van de maan (zie ook de tekening op pag.9) v. Benodigdheden kleine bal felle zaklantaarn of diaprojector projectortafel vi. Opbouw les Inleiding Leerkracht komt terug op de vorige les waarin de kinderen hebben ontdekt waar de tijd vandaan komt. Deze les leren de kinderen dat de tijd nog veel meer inhoudt dan alleen de 24 uur waarin de aarde rond haar eigen as draait. Begrippen: kalender hemellichaam zon maan weken planeet zonnestelsel jaren maand maansomloop vollemaan nieuwemaan Kern 1. Welke dagen zitten er in de week? Waar komen de weken vandaan? Onze huidige kalender is uitgevonden door de Romeinen. De lengte van de weken en maanden is vastgesteld door de eerste Romeinse keizer, Julius Caesar. Hij voerde de zevendaagse week in. De dagen van de week werden vernoemd naar zeven hemellichamen. Twee van deze hemellichamen waren de zon en de maan (zondag en maandag). De overige vijf waren de vijf planeten die je in die tijd met het blote oog kon zien. Planeet betekent zwerver. Zij kregen deze naam omdat de mensen toen dachten dat de planeten los door de ruimte zweefden. De Romeinen vernoemden de planeten naar hun goden. 8

10 2. We weten nu alles over de week, maar waar komen de maanden vandaan? Hebben ze iets te maken met de maan? En hoe komt het dat de maan er iedere dag weer anders uit ziet? Begrippen: maand maansomloop vollemaan nieuwemaan De lengte van onze maand was vroeger gebaseerd op de duur van de maansomloop. De maan draait om de aarde. Net zoals de aarde om de zon draait. Omdat de zon op de maan schijnt lijkt het net alsof de maan licht geeft, maar het is de zon die de helft van de maan verlicht. Omdat de maan om de aarde draait, zien wij steeds maar een deel van de verlichte kant van de maan. Een keer per maand zien we de verlichte kant volledig: dan is het vollemaan. Een keer per maand zie je de maan bijna niet, dan is het nieuwemaan. Dit komt omdat dan alleen de achterkant van de maan die wij niet zien, beschenen wordt. Zie hieronder de illustratie die op het bord kan worden nagetekend. Kijkpunt is het (rode) kruisje, daar is het nacht. Vandaaruit gekeken is de onderste maan het spiegelbeeld van de bovenste! Leuk om te weten Een volledige maansomloop duurt ongeveer 29,5 dagen. Dat er maanden zijn met 30 en 31 dagen en eentje met 28 dagen is een uitvinding van de Romeinen. Zij verdeelden de 365 dagen van het jaar over de maanden en begonnen bij Mars. Vroeger was Maart dus de eerste maand van het jaar, omdat deze maand is vernoemd naar deze belangrijke god (van de oorlog). De volgende maand kreeg 30 dagen, de maand daarna weer 31. Alleen in juli en augustus gaat deze afwisseling niet op. Dit komt omdat deze twee maanden zijn vernoemd naar de belangrijke keizers Julius Caesar en Augustus. September betekent zevende maand (klopt als de telling begint in Maart), oktober achtste maand (oct = 8), november 9e maand (novem = 9) en december de tiende maand (decem = 10). Februari is de restmaand en kreeg de dagen die overbleven: dat waren er 28 (en 1x in de 4 jaar 29). Afsluiting Demonstratie: Fasen van de maan Deze demonstratie speelt zich af in het donker. Leg de zaklamp of diaprojector op ooghoogte neer, bv. op een projectortafel. De zaklantaarn schijnt de klas in. De zaklantaarn is de zon; de bal de maan. Laat een leerling de rol van maan op zich nemen. 9

11 Zorg ervoor dat hij de bal iets boven zijn hoofd vasthoudt. Wat de leerlingen aan de bal waarnemen is vergelijkbaar met wat je in het echt, vanaf de aarde, kunt waarnemen. Laat een klein groepje leerlingen voor de projector zitten. Dit zijn de aardebewoners. De leerling met de bal moet er in een rondje omheen kunnen lopen terwijl de bal nog beschenen wordt door de projector. Laat de leerling met het gezicht naar de zon staan tussen de projector en de aardbewoners in, en zorg ervoor dat hij/zij de bal iets boven zijn/haar hoofd houdt. Omdat de maan alleen aan de achterkant door de zon wordt beschenen zien de toeschouwers de maan nu nauwelijks. Dit heet nieuwemaan. Laat de leerling nu langzaam een klein rondje lopen om het groepje leerlingen heen, tegen de klok in. De andere leerlingen zien nu een steeds groter verlicht deel van de rechterkant van de bal. Op een gegeven moment is bijna de hele rechterhelft van de maan verlicht, dit noemen we halvemaan ofwel eerste kwartier. Als de leerling nu nog een keer doordraait, is de maan helemaal verlicht: vollemaan. Draait de leerling nu nog verder door, dan is op een gegeven moment alleen de linkerhelft verlicht. Dit fenomeen wordt ook wel het laatste kwartier genoemd. Deze demonstratie kan herhaald worden met andere leerlingen in de rol van de maan en de aardebewoners. Leuk om te weten Er bestaat een ezelsbruggetje waardoor je kunt zien of de maan in het eerste of het laatste kwartier staat. Wat moet je doen? Als je bij halvemaan de letter p kan maken van de maan (de rechte kant zit dan links), dan staat de maan in zijn eerste kwartier en is het over 15 dagen vollemaan. Kun je de letter d maken (de rechte kant staat dan rechts), dan is de maan in zijn laatste kwartier. Dit ezelsbruggetje komt eigenlijk uit Frankrijk. De p komt van premier, dat betekent eerste. De d komt van dernier, dat betekent laatste. Extra Maak een eigen lunarium In plaats van een demonstratie kunt u ook de leerlingen zelf een 'lunarium' (maanmodel) laten maken, om de fasen van de maan te verduidelijken. Hieronder de beschrijving van deze creatieve les: Benodigdheden Schoenendoos per 4 / 5 kinderen 1 kleine zaklantaarn per 4 / 5 kinderen Zwart karton Scharen Cocktailprikkers Plakband of lijm Piepschuim bol per 4 / 5 kinderen 10

12 De leerlingen werken in groepjes van vier of vijf aan één schoenendoos. De schoenendoos wordt van binnen afgeplakt met het zwarte karton. In iedere zijkant (4x) wordt een klein kijkgaatje geknipt. In één van de korte zijkanten komt een groter gat naast het kleine gaatje, waarin de zaklantaarn past. Maak het niet te groot: alleen het handvat/steel moet er doorheen kunnen schuiven, niet de kop/lamp. Schuif hem van binnen naar buiten door het gat, zodat de lamp aan de binnenkant van de doos blijft zitten. Steek de cocktailprikker in de piepschuimbol. Zorg dat hij goed vastzit (met lijm en/of plakband). De cocktailprikker (met maan) moet in het midden van de deksel (aan de onderkant) worden vastgemaakt, met plakband/lijm. Prik hem desnoods een stukje door de deksel heen. De maan moet ongeveer op de hoogte van de zaklantaarn komen te hangen. Als nu de deksel op de doos wordt gedaan, hangt de maan in een donkere ruimte. De zaklantaarn is de zon. Als de leerling deze aandoet en vervolgens om de beurt door de vier gaatjes kijkt, zijn de vier fasen van de maan duidelijk te herkennen. 11

13 d. Les 3: Het gigantische heelal i. Leerdoelen Kinderen denken na over de oneindigheid van het heelal Kinderen vertellen welke planeten er zich in ons zonnestelsel bevinden en zijn op de hoogte van de bijzondere eigenschappen van deze planeten Kinderen vertellen welke planeten er zich in ons zonnestelsel bevinden... ii. Begrippen Zon Maan Planeten: Mercurius, Venus, aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus, (Pluto) sterren kometen meteoren (vallende sterren) meteorieten planetoïden ruimtestations satellieten ruimtewezens oneindigheid iii. Middel Een creatieve les naar aanleiding van een kringgesprek. iv. Organisatie Span het zwarte laken op een plek die voor alle kinderen goed zichtbaar is. v. Benodigdheden Zwart laken 8 planeten (Mercurius en Mars 3 cm, Venus en Aarde 5 cm, Uranus en Neptunus 6 cm, Saturnus 7 cm, Jupiter 10 cm) sterretjes Materiaal waarmee de kinderen de planetendieren kunnen maken steentjes aan touwtjes geel karton om een zon van te maken eventueel verf om de planeten mee te kleuren vi. Opbouw les Inleiding Herhaling van de informatie die in de vorige lessen is behandeld. Kern Een kringgesprek waarbij de kinderen klassikaal het zonnestelsel in elkaar zetten. 1. Welke planeten zijn er allemaal? Begrippen: Mercurius Venus aarde Mars Jupiter Saturnus Uranus Neptunus zonnestelsel De Romeinen konden met het blote oog vijf planeten zien, dit waren de planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus. Na de uitvinding van de telescoop in 1608 (verrekijker waarmee je tot in het heelal kunt kijken) werden Neptunus en Uranus ontdekt. Net als de aarde draaien deze planeten in een vaste baan rond de zon en 12

14 worden ze beschenen door de zon. De zon en de daaromheen draaiende planeten noemen we samen het zonnestelsel. Leuk om te weten Sterren schitteren, planeten niet. Sterren zijn, net als de zon, gasbollen die zelf licht uitstralen. Planeten weerkaatsen het licht van de zon alleen maar, net als de maan. 2. In welke volgorde staan de planeten? Met behulp van het zwarte laken planeten stelt de klas het zonnestelsel samen. Maak de bolletjes aan het laken vast met draad en bijv. veiligheidsspelden. De juiste volgorde van de planeten bepalen ze met behulp van dit ezelsbruggetje: Mijn Vader At Meestal Jonge Spruitjes Uit Nieuwegein Mercurius Venus Aarde Mars Jupiter Saturnus Uranus Neptunus Leuk om te weten Tot voor kort luidde dit ezelsbruggetje Mijn Vader At Meestal Jonge Spruitjes Uit Nieuwe Pekela. Pekela stond voor Pluto. Tijdens een conferentie van sterrenkundigen in de zomer van 2006 is besloten dat Pluto niet langer een planeet is, maar een dwergplaneet. Dit komt omdat Pluto niet, zoals alle andere planeten, een eigen privébaan rond de zon heeft. In Teylers Museum is Pluto niet opgenomen in het miniatuur-zonnestelsel (gebouwd tussen 1846 en 1930) op de mineralenvitrines in de Ovale Zaal. Toen Pluto in 1930 werd ontdekt was dat geen aanleiding om het nieuwe planeetje alsnog erbij te maken, er was bovendien geen plaats voor. Had de conservator van toen een vooruitziende blik of had hij in de sterren gelezen dat Pluto in 2006 officieel tot dwergplaneet zou worden gedegradeerd? 3. Wat kom je nog meer in het heelal tegen? Hoe groot is het heelal? Begrippen: meteoren (vallende sterren) meteorieten planetoïden kometen sterren satellieten zwarte gaten oneindigheid Als alle planeten zijn bevestigd aan of onder het zwarte laken bespreekt de klas welke voorwerpen en verschijnselen je in het heelal tegen kunt komen. Leuk om te weten (Onderstaande informatie komt uit Waanzinnig om te weten: Kjartan Poskitt, Echt gigantisch dat heelal, Kluitman, Alkmaar, 6e druk) Wat is een zwart gat? Ook sterren gaan dood. Sterren die wel tien keer zo zwaar zijn als onze zon (en sommige sterren zijn wel 200 keer zo zwaar) komen op een gekke manier aan hun einde. Wat gebeurt er precies? De ster brandt al zijn brandstof op, wordt ongekend heet (wel 100 miljardº Celcius) en onploft met een gigantische knal. Zo n superontploffing noem je een SUPERNOVA. In een paar seconden tijd komt er bij zo n ontploffing meer energie vrij dan onze zon in miljoenen jaren afgeeft. De ster klapt in elkaar en dat in elkaar klappen blijft maar doorgaan; De ster drukt zichzelf zo sterk in elkaar, dat zelfs de kleinste deeltjes waaruit hij bestaat het begeven. Wat overblijft, is het vreemdste, geheimzinnigste ding dat er in het 13

15 heelal bestaat, namelijk een zwart gat. Vergelijk een zwart gat maar met een enorme gulzigaard. Hij heeft zo n honger dat hij alles opeet wat er in zijn buurt komt. Hij eet zelfs zichzelf op tot hij helemaal verdwenen is. Een zwart gat doet ook zoiets: het heeft zo n enorme zwaartekracht dat alles wat in de buurt komt wordt opgeslokt. Zelfs licht kan niet ontsnappen. Omdat licht wordt opgezogen, kun je het zwarte gat ook niet zien. Daarom heet het dus een zwart gat! Wat zijn meteoren en meteorieten? Kleine stofdeeltjes (in vergelijking dan met de aarde of de maan) die door het heelal zweven. Ze branden bijna helemaal op als ze onze dampkring binnenkomen. Ze worden ook wel vallende sterren genoemd. Een meteoor is het lichtspoor dat we zien. Een meteoriet is het deel dat niet verbrandt en op aarde terecht komt. Wat is een komeet? Kometen zijn ijsklompen die in een elliptische baan door het zonnestelsel suizen; ze komen zelfs ver voorbij Pluto! Bij elke passage in de buurt van de zon verdampt er een gedeelte van het ijs. Uiteindelijk blijft er een steenachtig object over, zoiets als een asteroide of planetoïde. Wat is een satelliet? Een satelliet is een groot apparaat dat de ruimte in geschoten is. Satellieten draaien om de aarde. Ze worden bijvoorbeeld gebruikt om televisieprogramma s over de aarde te verspreiden. Of om sterrenkundig onderzoek mee te doen, bijvoorbeeld de Hubble Space Telescope. En er bestaan natuurlijk ook spionagesatellieten. Natuurlijke satellieten bestaan ook, een voorbeeld hiervan is onze maan. Wat zijn planetoïden? Brokken steen, metaalerts en ijs die in een baan ( gordel ) om de zon cirkelen, net als de echte planeten. 97% van alle planetoïden tref je aan tussen Mars en Jupiter. De overige 3% vind je pas voorbij Pluto. De grootste planetoïde heeft een doorsnede van 1000 kilometer en heet Ceres. 14

16 e. Achtergrondinformatie en bronnen Meer weten over sterrenkunde? Kijk op Extra materialen bestellen? Kijk op Wilt u in contact komen met een sterrenwacht in de omgeving van Haarlem? Kijk op Tetterodeweg EG Overveen info@sterrenwachtcopernicus.nl Bronnen Spruitjes in space Waanzinnig om te weten: Kjartan Poskitt, Echt gigantisch dat heelal, Kluitman, Alkmaar (6e druk) Carla Kersbergen, Amito Haarhuis, Natuuronderwijs inzichtelijk, Couthino, Bussum (2002) Marja Verburg en Monique Huijgen, Van Dale Juniorwoordenboek Nederlands, Wolters-Noordhoff, Groningen (1996) 15

17 3 Museumbezoek: speurboekje en experimenten a. Reservering Een bezoek dient u van te voren te reserveren. Neemt u hiervoor contact op met de afdeling Publiekszaken: T of reserveringen@teylersmuseum.nl. b. Benodigde begeleiding Het museum verwacht dat per 15 leerlingen minstens één begeleidende leerkracht aanwezig is. c. Organisatie in het museum De groep wordt ontvangen door de rondleider bij de achteringang van het museum: Nauwe Appelaarsteeg 3. Een groep van meer dan 15 leerlingen wordt in twee subgroepen gesplitst. Beide groepen gaan onder leiding van een rondleider op zoek naar de sterrenkundige instrumenten in het museum en experimenteren in het Educatief Paviljoen. Beide groepen krijgen hetzelfde te zien, maar in een andere volgorde. d. Speurboekje Met behulp van een speurboekje gaan leerlingen op zoek naar de 7-voetstelescoop van William Herschel, bekijken ze echte meteorieten, leren ze een ezelsbruggetje om de volgorde van de planeten te onthouden, ontdekken ze wat een tellurium is en zoeken ze naar de Stier in de dierenriem. Een rondleider helpt ze daarbij en vertelt bijbehorende spannende verhalen. e. Experimenten In het Educatief Paviljoen ervaren leerlingen wat een gigantische afstanden er bestaan tussen de planeten van ons zonnestelsel, kijken ze door een echte telescoop naar een model van de aarde, maken zelf meteorietkraters en onderzoeken de omloop van de maan om de aarde. Een rondleider helpt ze bij het volbrengen van de experimenten en het trekken van conclusies. f. Huisregels tijdens een schoolbezoek Jassen en tassen mogen niet mee het museum in. Deze kunt u kwijt in de onbewaakte garderobe of in een kluisje (2 euro muntstuk krijgt u na gebruik terug); Paraplu s kunnen in de paraplubak gezet worden; Bij een schoolbezoek vragen wij minimaal 1 begeleider per 15 kinderen; Tijdens de rondleiding verzoeken we u als groep bij elkaar te blijven; In het museum mag niet gerend en geschreeuwd worden; De objecten mogen niet aangeraakt worden; Foto s mogen gemaakt worden, maar alleen zonder flits; Eigen eten en drinken mag niet mee het museum in genomen worden. Er is een museumcafé waar u eten en drinken kunt kopen. 16

18 4 Verwerkingsles Planeetbeesten In de verwerkingsles gaan de leerlingen op reis naar een planeet en krijgen werkvellen waarop de bijzondere eigenschappen van de verschillende planeten staan vermeld. Ze krijgen de opdracht om een dier te creëren dat ze op deze planeet tegen kunnen komen. De weetjes op de werkvellen kunnen de leerlingen ook gebruiken om de piepschuimplaneten te versieren die bij het zwarte laken worden opgehangen (3 e voorbereidende les). De verwerkingsles Planeetbeesten is vooral gericht op een creatieve verwerking van het bezoek en geeft een knipoog naar de zoektocht naar leven op andere planeten. a. Werkvellen In het aparte pdf-bestand Spruitjes_verwerkingsles vindt u de benodigde werkvellen aan de hand waarvan de leerlingen hun eigen planeetbeesten gaan maken. Dit bestand is ook te downloaden via b. Benodigde materialen Elk materiaal is bruikbaar. Te denken valt aan: - (Eier)dozen - Blikjes - Flesjes - Pijpenragers - Papier - Papier maché - IJzerdraad - Karton - Flessendopjes - Rietjes - Verf - Lijm etc 17

19 5 Bijlage I Tussendoelen van het Basisonderwijs ('Tule's') per kerndoel, passend bij Spruitjes in Space Groep 7,8 Kerndoelen 46, 56 Tule's per kerndoel: Kerndoel 46 De leerlingen leren dat de positie van de aarde ten opzichte van de zon, seizoenen en dag en nacht veroorzaakt. Groep 7,8 de vormen van de maan zoals wij die zien de verandering van de schaduw van een object in de loop van een dag het verband tussen zonnestand en schaduwlengte en daglengte, in zomer en winter de draaiing van de aarde de beweging van de aarde ten opzichte van de zon ontstaan van dag en nacht de volgorde van de schijngestalten van de maan de beweging van de aarde en de maan ten opzichte van elkaar en ten opzichte van de zon het dag- en nachtritme in relatie tot de seizoenen de ligging van (andere) planeten ten opzichte van de zon de kinderen gaan op excursie (naar een sterrenwacht of planetarium en bekijken daar de sterrenhemel en krijgen er uitleg over) Kerndoel 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed Tule's voor groep 7,8 Leerlijn A (Algemeen) o Werelderfgoedlijst o archieven en musea (verzamelen, bewaren, exposeren) o gebondenheid van objecten aan een bepaalde tijd, plaats en situatie o verhalen bij voorwerpen, gebruiken, gebeurtenissen van vroeger o de kinderen vormen zich beelden van het heden en het verleden door middel van verschillende, eenvoudige historische bronnen, zoals objecten, plattegronden, teksten. Ze ontdekken dat ze met meer bronnen een completer beeld van het verleden krijgen. o de kinderen bezoeken archieven, bibliotheken en musea, doen onder leiding van medewerkers onderzoek en leren iets over de functie van deze instellingen. o de kinderen leren dat cultuurerfgoed een deel is van werelderfgoed. Ze praten over criteria voor erfgoed, zoeken er voorbeelden van erfgoed bij en maken hiervan een presentatie of verslag. 18