De veelzijdigheid van verhalen
|
|
- Samuël Simons
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Vanuit een meer sociale benadering heeft dit mechanisme weinig waarde. Sools geeft als voorbeeld het verschil tussen mens als verhaal en de opvatting dat de mens een verhaal is. Het belang van dit verschil zie ik niet zo nadrukkelijk. In beide gevallen gaat het er naar mijn idee om dat de mens niet anders kan dan door middel van verhaalstructuren betekenis aan het leven te geven. Op dit moment loopt er een groot effectonderzoek naar De verhalen die we leven waaraan 15 ggz-instellingen deelnemen. In het najaar van 2010 zullen de resultaten bekend zijn. Ook de visie van cliënten en hulpverleners zal daarin meespreken. Ik ben van mening dat de narratieve psychologie een belangrijke bijdrage kan leveren aan een goede (geestelijke) gezondheidszorg. Misschien moeten we dit nog nadrukkelijker zichtbaar maken. Literatuur Gergen, K. (1994). Realities and relationships: soundings in social construction. Cambridge, ma: Harvard University Press. Smith, B. & Sparkes, A.C. (2008). Contrasting perspectives on narrating selves and identities: an invitation to dialogue. Qualitative Research, 8(1), De veelzijdigheid van verhalen Shaun Cardiff Riessman C.K. Narrative Methods for the Human Sciences. Los Angeles: Sage Publications, 2008, 251 pagina s, isbn Beroepsbeoefenaren werken elke dag met de verhalen van cliënten, patiënten of bewoners, bijvoorbeeld bij het afnemen van een anamnese vertelt de hulpvrager zijn/haar persoonlijke verhaal. En toch is narratief onderzoek geen populaire onderzoeksmethode, zeker niet onder gezondheidszorgwetenschappers. Maar, als de media-aandacht voor de gezondheidszorg groeit en organisaties tegen de beperkingen van kwantitatieve patiëntentevredenheidsonderzoeken aanlopen, zien we een groei in zogenoemde kwaliteitsprojecten waarin de stem van de cliënt/patiënt/bewoner meer ruimte krijgt in bijvoorbeeld spiegelbijeenkomsten. Als het belang van het verhaal van de cliënt meer aandacht krijgt, zien we ook meer interesse in het werken met narratief onderzoek bij onderzoekers, bijvoorbeeld in het werk van Tineke Abma en Guy Widdershoven (2005, 1998). Het boek van Catherine Kohler Riessman over narratieve methoden komt dan ook just-in-time. Catherine Riessman verzamelt en analyseert al meer dan twintig jaar de verhalen van mensen die een biografische onderbreking ervaren (zoals chronische ziekte, scheiding, infertiliteit). Door gebruik te maken van deze expertise heeft zij een boek kunnen schrijven dat zeer aangenaam is om te lezen. Hoewel geschreven voor studenten en onderzoe- 48 Recensies, replieken en duplieken
2 kers geïnteresseerd in narratief onderzoek, doet de lay-out en schrijfstijl absoluut niet denken aan een traditioneel leerboek. Er zijn zeven hoofdstukken en Riessman is erin geslaagd de lezer te boeien en te leiden door een wereld van verhalen en hun interpretaties. Het definiëren en construeren van verhalen In de eerste twee hoofdstukken beschrijft Riessman de (verschillende) definities van een verhaal en hoe ze geconstrueerd kunnen worden. In het algemeen kan er gezegd worden dat verhalen worden samengesteld op een specifiek moment voor een specifiek publiek en zodoende kunnen ze nooit normvrij zijn. Dit benadrukt de noodzaak voor een zorgvuldige analyse. Een verhaal is een reeks gebeurtenissen die door de verteller geordend zijn tot een samenhangend geheel met een begin, midden en einde. De verteller kiest gebeurtenissen, ordent ze en beschrijft ze op een zodanige manier dat informatie verstrekt wordt. Wat er verteld wordt, is dat wat de verteller belangrijk acht voor het (luisterend) publiek, wat nodig is om de boodschap over te brengen. De verteller gaat selectief te werk en zodoende worden verhalen geconstrueerd. De functie van verhalen is om te communiceren over de waarheden van menselijke ervaringen. Individuen en groepen kunnen tevens hun identiteit construeren en laten zien door het delen van verhalen. Verhalen kunnen leiden tot individuele of groepsacties en zelfs maatschappelijke veranderingen (denk aan de feministische beweging) doordat ze argumenten voorleggen, het publiek zodanig meeslepen in het verhaal dat ze het perspectief van de verteller leren kennen en het publiek entertainen en/of misleiden. Dat verhalen actie en veranderingen teweeg kunnen brengen, is mij steeds duidelijker geworden tijdens mijn eigen actieonderzoek waarin we trachten een meer persoonsgerichte cultuur, leiderschapsstijl en zorgverlening te creëren. Het afnemen van patiëntenverhalen en deze terug te koppelen naar de verpleegkundigen heeft een grote impact gehad. Mensen werden zich meer bewust van het patiëntperspectief. Door het collectief (creatief) analyseren van de verhalen werden weer nieuwe inzichten gevormd welke weer omgezet konden worden in acties, gedoeld op duurzame veranderingen die de ervaringen van patiënten verbeteren. In hoofdstuk twee wordt dieper ingegaan op hoe verhalen geconstrueerd kunnen worden, want elk verhaal kan op verschillende manieren gepresenteerd worden en op meerdere manieren geïnterpreteerd worden. Het delen van verhalen is geen eenrichtingsverkeer. Riessman stelt dat onderzoekers verhalen niet vinden, maar participeren in hun creatie. Er is altijd een interactie tussen de onderzoeker en diegene die een verhaal te vertellen heeft. Verhalen worden meestal uitgebreid en gefragmenteerd verteld. Soms worden ze op een creatieve manier gecommuniceerd bijvoorbeeld als een collage, een gedicht, een foto of dans. Zelden worden ze later gepresenteerd in precies dezelfde vorm of zonder het geschreven woord. Onderzoekers, in samenwerking met, of afzonderlijk van de verteller, herpresenteren het oorspronkelijke verhaal. Een onderneming die zorgvuldigheid vereist om authenticiteit te behouden. KWALON 42 (2009, jaargang 14, nr. 3) 49
3 Interviewen is nog steeds de meest voorkomende techniek om verhalen te verzamelen en er wordt een aantal zeer belangrijke en bruikbare tips gegeven. Misschien is de meest belangrijke tip dat de interviewer/onderzoeker zich bewust is en blijft van zijn/haar rol en (te allen tijde) invloed uitoefent bij het genereren van het verhaal. De relatie vertellerluisteraar is cruciaal en Riessman beschrijft het belang van emotionele aandachtigheid, betrokkenheid en wederkerigheid tijdens de conversatie. Meerdere interviews met eenzelfde participant over hetzelfde onderwerp wordt dan ook aangeraden. Dergelijke tips zijn niet alleen bruikbaar voor kwalitatief onderzoekers, maar ook iedere hulpverlener die een meer persoonsgerichte benadering (zie McCormack & McCance, 2006) en/of presentie (zie Baart & Grypdonck, 2008) wil verwezenlijken in zijn/haar zorgverlening. Nieuw voor Riessman en waarschijnlijk voor veel narratieve onderzoekers, is het gebruikmaken van creativiteit bij het genereren van verhalen. Dit is een gebied dat mij en mijn collegae binnen Fontys Lectoraat ebp (Evidence Based Practice) erg boeit en waar wij intussen veel positieve ervaringen mee hebben opgedaan. Sommige onderzoeksgroepen zijn niet in staat of vinden het te moeilijk, om hun verhaal te delen door middel van een traditionele interviewtechniek. De creatieve uitdrukking van een persoonlijk verhaal is dan een ideaal alternatief. Hoewel Riessman hieraan wel aandacht besteedt, met een paar voorbeelden, is het naar mijn mening jammer dat hier niet langer bij stil wordt gestaan. Mijn ervaring is dat het gebruikmaken van creatieve expressie (via schilderen, collages maken, mime, kaartjes met beelden enz.) ook verbaal competente mensen helpt een diepergaand en meer gedetailleerd verhaal te vertellen. De dominante, rationele en vaak sceptische stem binnen ons hoofd die fluistert Oh, dat kan ik niet zeggen kan zo omzeild worden, zodat een weg wordt geopend om ook pre-conscious en belichaamde kennis te uiten. Verhalen worden zelden of nooit als een samenhangend geheel gepresenteerd bij het eerste contact tussen participant en onderzoeker. Zodoende moet men zich realiseren dat de co-constructie en het interpretatieproces al zijn begonnen. Dit brengt specifieke kwesties met zich mee zoals de objectiviteit van de onderzoeker en hoe het gefragmenteerde verhaal gerepresenteerd kan/moet worden. Riessman bespreekt deze issues en geeft een aantal voorbeelden hoe de verhalen getranscribeerd en gerepresenteerd kunnen worden. Een laatste opmerking die voor mij persoonlijk belangrijk is, maar ook voor onderzoekers die met anderstaligen werken of die in internationale tijdschriften publiceren, is de kwestie van taal en vertaling. Hier is een nieuwe laag van interpretatie aan de orde die aandacht vraagt voor hoe de oorspronkelijke tekst vertaald wordt en is dus zeker ook van belang. Het analyseren van verhalen In de volgende vier hoofdstukken beschrijft Riessman vier analysemethoden die zelfstandig of in combinatie toegepast kunnen worden om betekenis en kennis te genereren. Bij elke methode worden variaties in het analyseproces beschreven aan de hand van concrete voorbeelden en elk hoofdstuk sluit af met een schematische weergave van de belangrijk- 50 Recensies, replieken en duplieken
4 ste uitgangspunten. Vanwege de verschillende benaderingen binnen elke methode heeft Riessman gekozen om geen stappenplannen te beschrijven. Een beginnende onderzoeker zal dit waarschijnlijk als een gemis ervaren, wat verdere literatuurstudie betekent, maar relevante auteurs worden wel benoemd. In hoofdstuk 3 wordt de meest gebruikte analysemethode beschreven: thematische analyse. De focus van een thematische analyse is de inhoud van het verhaal, wat er gezegd is. Door middel van het selecteren en categoriseren van stukken tekst worden thema s gegenereerd. Bij structuuranalyse, beschreven in hoofdstuk 4, is de inhoud en structuur van het verhaal de focus, hoe het verhaal wordt verteld, want dit zou ook betekenisvolle informatie kunnen opleveren. Hoofdstuk 5 beschrijft dialogical/performance analysis waarin wie wat gezegd heeft en waarom van belang is en waar verder wordt gekeken dan de tekst alleen. De tekst op zich wordt niet aangenomen als de waarheid, maar er worden kritische vragen gesteld met het oog op de historische en culturele context. Als laatste komt visuele analyse aan bod in hoofdstuk 6. Dit is een relatief nieuwe methode binnen narratief onderzoek, maar wel één die steeds meer aandacht krijgt. De focus hier is het verhaal in het beeld (schilderij, foto, film enz.). Vaak wordt het beeld geïnterpreteerd naast beschikbare teksten (gesproken en/of geschreven) en naast het beeld zelf wordt ook gekeken naar hoe het beeld gemaakt is, evenals hoe verschillende groeperingen het beeld (zouden kunnen) interpreteren. Validiteitskwesties Hoofdstuk 7 concentreert zich op validity issues. De gangbare termen voor kwalitatief onderzoek zoals geloofwaardigheid, plausibiliteit enzovoorts passeren de revue. Hoewel interessante en belangrijke informatie wordt gepresenteerd in goed te lezen teksten, de lay-out maakt het niet makkelijk om achteraf specifieke elementen terug te vinden. Dit is iets dat studenten mogelijk vervelend zouden vinden. De kernboodschap hier is, zoals bij de meeste kwalitatieve methoden, verhalen zijn nooit puur. Ze kunnen op verschillende manieren gepresenteerd en geïnterpreteerd worden. Met behulp van voorbeelden, uit verschillende disciplines, die ook in het boek gebruikt zijn, worden verschillende manieren om de validiteit te verhogen uiteengezet, bijvoorbeeld plausibiliteit kan verhoogd worden door de bevindingen te vergelijken met andere bronnen; een nauwkeurig beschreven audit-trail is vereist en er moet samenhang zijn in het verhaal en de interpretatie daarvan. Het mooiste van het werken met verhalen is de impact die ze hebben op lezers. De overtuigingskracht wordt versterkt wanneer overeenstemming is gepresenteerd met andere bronnen en citaten worden gebruikt. Negatieve casussen kunnen ook een plaats hebben wanneer alternatieve interpretaties worden gepresenteerd en bediscussieerd. Conclusie Gaandeweg het boek wordt het steeds helderder voor de lezer dat narratief onderzoek heel veel mogelijkheden biedt. Maar, het genereren en analyseren van verhalen is geen linea recta proces, maar vraagt veel nadenken en creativiteit. De vraag of dit boek geschikt is KWALON 42 (2009, jaargang 14, nr. 3) 51
5 voor junior onderzoekers en mensen geïnteresseerd in narratief onderzoek is gemakkelijk te antwoorden: Ja. Wil je op een aangename manier jezelf oriënteren en inspireren, dan is dit een perfect boek. Maar, verwacht je een strakke handleiding voor het onderzoeksproces en data-analyse, dan zul je ook andere bronnen moeten raadplegen. Literatuur Abma, T.A. (1998). Storytelling as inquiry in a mental hospital. Qualitative Health Research, 8(6), Abma, T.A. & Widdershoven, G.A.M. (2005). Sharing stories: narrative and dialogue in responsive nursing evaluation. Evaluation and the Health Professions, 28(1), McCormack, B. & McCance, T. (2006). Development of a framework for person-centred nursing. Journal of Advanced Nursing, 56(5), Baart, A. & Grypdock, M. (2008). Verpleegkunde en presentie: een zoektocht in dialoog naar de betekenis van presentie voor verpleegkundige zorg. Den Haag: Uitgeverij lemma. Is de gefundeerde theorie klaar voor de toekomst? Reinoud Bosch A. Bryant & K. Charmaz (Eds.). The sage Handbook of Grounded Theory. Los Angeles: Sage, 2007, 623 pagina s, isbn , Veertig jaar na het verschijnen van Glaser en Strauss klassieker The Discovery of Grounded Theory is het zover: het eerste handboek van de gefundeerde theorie is verschenen, onder redactie van Bryant en Charmaz. Deze redacteuren vonden elkaar in hun poging een constructivistische variant van de gefundeerde theorie te ontwikkelen (Charmaz, 2000, 2006; Bryant, 2003), en het is dan ook niet verrassend dat het handboek een overwegend constructivistisch karakter heeft. Toch bevat het handboek ook artikelen geschreven vanuit objectivistisch en hermeneutisch perspectief. Nagenoeg alle belangrijke vertegenwoordigers van de gefundeerde theorie leveren een bijdrage. Wat hierbij opvalt, is dat ook auteurs bekend van het Forum Qualitative Sozialforschung aanwezig zijn. Hiermee geeft het handboek een aanzet tot een constructieve dialoog tussen de Amerikaanse variant van de gefundeerde theorie die voornamelijk op het pragmatisme is gebaseerd, en de Duitse variant die door de hermeneutiek is beïnvloed. Deze ontwikkeling is mijns inziens zeer gunstig voor de toekomst van de gefundeerde theorie. Maar dan moet nog wel wat duidelijker worden aangegeven waar nu precies de grenzen van het constructivisme liggen; met andere woorden: Waarop is de gefundeerde theorie nou precies gefundeerd? En welke gevolgen heeft dat voor de toekomst van de gefundeerde theorie? 52 Recensies, replieken en duplieken
Palliatieve Zorg. Onderdeel: Kwalitatief onderzoek. Naam: Sanne Terpstra Studentennummer: 500646500 Klas: 2B2
Palliatieve Zorg Onderdeel: Kwalitatief onderzoek Naam: Sanne Terpstra Studentennummer: 500646500 Klas: 2B2 Inhoudsopgave Inleiding Blz 2 Zoekstrategie Blz 3 Kwaliteitseisen van Cox et al, 2005 Blz 3 Kritisch
Nadere informatiePalliatieve zorg: Kwalitatief onderzoek
Palliatieve zorg: Kwalitatief onderzoek Hogeschool van Amsterdam Naam: Lauri Linn Konter Studentnr: 500642432 Klas: Lv12-2E2 Jaar: 2012-2013 Docent: M. Hoekstra Inhoudsopgave Inleiding Blz: 3 Verpleegprobleem
Nadere informatieNarratief Onderzoek: What s s in a name?
Narratief Onderzoek: What s s in a name? Kwalon najaarsconferentie 16 december 2011 Anneke Sools Universitair Docent Narratieve psychologie & kwalitatief onderzoek Universiteit Twente Afdeling psychologie,
Nadere informatieSeminarie kwalitatieve onderzoeksmethoden
Seminarie kwalitatieve onderzoeksmethoden Tineke Cappellen 17 november 2006 Onderzoeksproces Probleemstelling Onderzoeksvra(a)g(en) Onderzoeksmethode Bepaling van de steekproef Uitvoering van het onderzoek
Nadere informatieWorkshop FNO vrijwilligers verwen dag Ouderen vertellen. (en blijven jong) De zes fasen van een mensenleven. verteld uit eigen ervaring
Workshop FNO vrijwilligers verwen dag 2018 1 Ouderen vertellen (en blijven jong) De zes fasen van een mensenleven verteld uit eigen ervaring Zin Storytelling Storytelling is een begrip dat niet zomaar
Nadere informatieTake-home toets: Kwalitatief onderzoek
vrijdag 18 januari 2013 Take-home toets: Kwalitatief onderzoek Naam: Lisa de Wit Studentnummer: 500645721 Klas: LV12-2G1 Vak: Kwalitatief onderzoek Docent: Marjoke Hoekstra 1 Inleiding Voor het vak: Kwalitatief
Nadere informatieReconstructie van de gefundeerde-theoriebenadering
Reconstructie van de gefundeerde-theoriebenadering Reinoud Bosch Charmaz, K. Constructing grounded theory: a practical guide through qualitative analysis. Los Angeles: Sage, 2006, 208 pagina s, isbn 978-0-7619-7352-2,
Nadere informatieOnderzoeksvraag Uitkomst
Hoe doe je onderzoek? Hoewel er veel leuke boeken zijn geschreven over het doen van onderzoek (zie voor een lijstje de pdf op deze site) leer je onderzoeken niet uit een boekje! Als je onderzoek wilt doen
Nadere informatieEen kwaliteitsfunctionaris faciliteert practice development
Een kwaliteitsfunctionaris faciliteert practice development Dr. Shaun Cardiff Programmaleider Professionele Ontwikkeling Lectoraat Persoonsgerichte & Evidence Based Praktijkvoering in Zorg & Welzijn Opbouw:
Nadere informatie3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen
Inhoud Inleiding 7 1 Diversiteit in jouw leven 13 1.1 Identiteit 13 1.2 Sociale identiteit 15 1.3 Sociale deelidentiteiten 17 1.4 Multiculturele persoonlijkheden 20 1.5 Aspecten van persoonlijkheden 24
Nadere informatieVisual Storytelling Analyse van een Infographic. Het Frisia-Nederland conflict
Visual Storytelling Analyse van een Infographic Het Frisia-Nederland conflict Student: Yannick van Hierden Id-code : 1609791 E-mail : Yannickvanhierden@student.hu.nl Docent: Gerard Smit Minor: Editorial
Nadere informatieOnderzoek de spreekkamer!
Onderzoek de spreekkamer! Lennard Voogt Inleiding Het wetenschappelijk fundament van de manuele therapie wordt sterker. Manueel therapeuten krijgen steeds meer inzicht in de effectiviteit van hun inspanningen
Nadere informatieVoor de sanctie-uitvoering
Voor de sanctie-uitvoering Grounded Theory Approach Het projectteam Koers en kansen voor de sanctie-uitvoering heeft volgens de methode van de Grounded Theory (Glaser en Strauss, 1967) gewerkt bij de verzameling
Nadere informatieHoofdstuk 2: Kritisch reflecteren 2.1. Kritisch reflecteren: definitie Definitie: Kritisch reflecteren verwijst naar een geheel van activiteiten die
Hoofdstuk 2: Kritisch reflecteren 2.1. Kritisch reflecteren: definitie Definitie: Kritisch reflecteren verwijst naar een geheel van activiteiten die worden uitgevoerd om uit het gevonden bronnenmateriaal
Nadere informatieONDERZOEK VOOR JE PROFIELWERKSTUK HOE DOE JE DAT?
ONDERZOEK VOOR JE PROFIELWERKSTUK HOE DOE JE DAT? Wim Biemans Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Economie & Bedrijfswetenschappen 4 juni, 2014 2 Het doen van wetenschappelijk onderzoek Verschillende
Nadere informatieProgramma Authentiek Leiderschap, een challenge
Programma Authentiek Leiderschap, een challenge Deze opleidingsreeks is een initiatief van Circle of Police Leadership Meer informatie over CPL is te vinden op www.cplbelgium.be Deel 1 (halve dag) Inleiding
Nadere informatieMethoden van het Wetenschappelijk Onderzoek: Deel II Vertaling pagina 83 97
Wanneer gebruiken we kwalitatieve interviews? Kwalitatief interview = mogelijke methode om gegevens te verzamelen voor een reeks soorten van kwalitatief onderzoek Kwalitatief interview versus natuurlijk
Nadere informatieStrategische keuzes voor het tijdschrift KWALON
ESSAY, DEBAT EN DIALOOG Deze rubriek is een forum voor debat over kwesties die betrekking hebben op kwalitatieve methodologie. Wie een idee heeft voor een thema of een reactie wil leveren op een eerder
Nadere informatieHandleiding whitepaper schrijven. Handig stappenplan en tips om zelf aan de slag te gaan
Handleiding whitepaper schrijven Handig stappenplan en tips om zelf aan de slag te gaan Inhoud Inleiding... 3 Wat is een whitepaper?... 3 Kies het juiste onderwerp... 4 Voordat je gaat schrijven... 4 Gegevens
Nadere informatieDe Grounded Theory Approach: een update
De Grounded Theory Approach: een update Fijgje de Boer (Afdeling Metamedica VUmc; Lid bestuur Stichting Kwalon) Najaarsconferentie Kwalon 16 december 2011 De Grounded Theory Approach (GTA) van Glaser &
Nadere informatieDe ervaringen met doen alsof van volwassenen met ASS en NT-partners
De ervaringen met doen alsof van volwassenen met ASS en NT-partners Een kwalitatief onderzoek naar Dramatherapie Rik Koot rik.koot@zuyd.nl Presentatie Introductie Methode Resultaten Discussie Introductie
Nadere informatieONDERZOEKSVISIE. drs. Barbara Groot drs. Márian Vink prof. dr. Tineke Abma
ONDERZOEKSVISIE drs. Barbara Groot drs. Márian Vink prof. dr. Tineke Abma 23 JANAURI 2015 ONDERZOEKSVISIE ONDERZOEKSPARADIGMA, ONDERZOEKSDESIGN EN ONDERZOEKSMETHODIEKEN ACHTERGROND Organisaties in zorg
Nadere informatie2-1-2014. De jongerenbox. Creatief en op maat communiceren met de AYA. Kwalitatief onderzoek. Inhoud. Inleiding
De jongerenbox Creatief en op maat communiceren met de AYA Medewerkers: UZ Gent: E. Decoene, M. Quaghebeur, A. Raes, N. Nolf, V. Van De Velde, L. Dillen Universiteit Gent, afdeling verplegingswetenschappen
Nadere informatieResponsieve evaluatie
Responsieve evaluatie Prof. Dr. Tineke Abma, Afdeling Metamedica, Amsterdam UMC, VUmc Amsterdam Public Health research institute 18 oktober 2018, Den Haag Historie Stake 1967: Context en implementatieproces,
Nadere informatieHet kritisch-creatief hermeneutisch dataanalyseraamwerk
ARTIKELEN STROMINGEN In deze rubriek wordt het palet aan theoretische stromingen en vernieuwende benaderingen die ten grondslag liggen aan kwalitatief onderzoek belicht. Redacteur voor deze rubriek zijn
Nadere informatieLever je verslag in een snelhechter in. Zorg dat je een mooi titelblad hebt, waar de naam van je boek, je eigen naam, klas en inleverdatum op staat.
Boekverslag Van het boek dat je gelezen hebt moet je een verslag maken. In het verslag moeten al onderstaande punten aan de orde komen. Sommige antwoorden weet je meteen. Soms kunnen er ook vragen zijn,
Nadere informatieMethodiek Actieonderzoek
Methodiek Actieonderzoek C O M M U N I T Y D E V E L O P M E N T College 5 24 september 2012 Docent: Elly Hellings Leerdoel college 5 Leerdoelen: meer inzicht in verschillende modellen en toepassingsmogelijkheden
Nadere informatieCompetent talent in de praktijk
Competent talent in de praktijk Competent talent in DE PRAKTIJK CURSISTENBOEK Talent ontdekken, ontwikkelen & inzetten Competent talent in de praktijk Cursistenboek Talent ontdekken, ontwikkelen & inzetten
Nadere informatieZelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W
Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W 1 Naam student: Studentnummer: Datum: Naam leercoach: Inleiding Voor jou ligt het meetinstrument ondernemende houding. Met dit meetinstrument
Nadere informatieLaat zien en vertel, dat is het motto van
Geef een presentatie en doe dat vooral met tekeningen Dan Roam, Visueel presenteren - Het ontwerpen van presentaties die overtuigen, Vakmedianet, 260 blz., ISBN 978 94 6276 016 5. Het doel van de presentator
Nadere informatie- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE?
- Geplaatst in VISUS 4-2017 - EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? Om de verschillen tussen de kennis uit het laatste wetenschappelijk bewijs en de klinische praktijk kleiner te maken is de afgelopen
Nadere informatieOBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C
OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3
Nadere informatieOnderwijs-pedagogische visies van mbo-docenten
Onderwijs-pedagogische visies van mbo-docenten Do-mi-le 15 mei 2014 Carlos van Kan Onderzoeker carlos.vankan@ecbo.nl Mijn professionele interesse Het helpen ontwikkelen van een kritisch onderzoeksmatige
Nadere informatieSOCIALE VAARDIGHEDEN EN CREATIVITEIT
Prof. Rumen Stamatov PhD Assoc. Prof. Svetlana Sariyska Maria Goranova Petya Grudeva SOCIALE VAARDIGHEDEN EN CREATIVITEIT Handboek met illustraties Uitgeverij Blakom Plovdiv, 2015 1 Prof. Rumen Stamatov,
Nadere informatieDoelen KENNEN & KUNNEN LEERLIJN OVERLADENHEID EIGEN RUIMTE BALANS
Doelen KENNEN & KUNNEN SAMENHANG DOORLOPENDE LEERLIJN OVERLADENHEID EIGEN RUIMTE BALANS Leergebieden Ontwikkelteam 125 18 9 ONTWIKKELTEAMS 84 ONTWIKKELSCHOLEN Geven input en feedback op tussenopbrengsten
Nadere informatieWorkshop Positieve gezondheid in hbo-onderwijs Hélène van den Nieuwenhoff
Workshop Positieve gezondheid in hbo-onderwijs Werkconferentie Positieve gezondheid in opleiding en praktijk Zorgacademie Midden-Brabant, 25 oktober 2017 Hélène van den Nieuwenhoff Fontys Hogeschool Mens
Nadere informatieIn de volgende onderdelen gaan wij in op deze vragen en daarmee samenhangende thema s.
Rapporteren over PAO In het boek is geen aandacht besteed aan rapporteren over participatief actieonderzoek. Dat is een omissie, die wellicht in de volgende druk recht gezet kan worden. Voor nu is er de
Nadere informatieVier aanvullende notities aangeboden m.b.t. beeldgeletterdheid
Vier aanvullende notities aangeboden m.b.t. beeldgeletterdheid...... Op 5 juli 2018 stuurden EYE Filmmuseum, Beeld en Geluid en Mediawijzer.net een extra feedbackbrief naar het ontwikkelteam Digitale geletterdheid.
Nadere informatieInhoud. 1 Inleiding 9 1.1 Voor wie is dit boek? 9 1.2 Doelstelling 11 1.3 Aanpak 11 1.4 Opzet 13
Inhoud 1 Inleiding 9 1.1 Voor wie is dit boek? 9 1.2 Doelstelling 11 1.3 Aanpak 11 1.4 Opzet 13 2 Tevredenheid en beleid 15 2.1 Het doel van tevredenheid 16 2.2 Tevredenheid in de beleidscyclus 19 2.3
Nadere informatieDrie tradities in één boek
Recensies, replieken en duplieken In deze rubriek worden zowel boeken over kwalitatieve methoden besproken als verslagen van onderzoek waarbij kwalitatieve methoden (al dan niet in combinatie met kwantificerende
Nadere informatieLevensverhaal en levenskunst
Levensverhaal en levenskunst Sensoor Rotterdam 10.4.2013 Thijs Tromp Onderzoek naar de effecten op zingeving van het maken van levensboeken in de zorg voor ouderen in verzorgingshuizen 1 Indeling van de
Nadere informatieInhoudstafel Leermeermoment Chicago Jongeren Lees dit alvorens te beginnen... 2 Doelstelling van de activiteit... 2 Overzicht...
Inhoudstafel Leermeermoment Chicago Jongeren Lees dit alvorens te beginnen... 2 Doelstelling van de activiteit... 2 Overzicht... 2 Praktische voorbereiding... 2 Tijd (duur)... 2 Locatie... 2 Materiaal...
Nadere informatieB a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1
B a s S m e e t s w w w. b s m e e t s. c o m p a g e 1 JE ONBEWUSTE PROGRAMMEREN VOOR EEN GEWELDIGE TOEKOMST De meeste mensen weten heel goed wat ze niet willen in hun leven, maar hebben vrijwel geen
Nadere informatieInleiding. Autisme & Communicatie in de sport
Sanne Gielen Inleiding Starten met een nieuwe sport is voor iedereen spannend; Hoe zal de training eruit zien? Zal de coach aardig zijn? Heb ik een klik met mijn teamgenoten? Kán ik het eigenlijk wel?
Nadere informatiePRESTUDY TASKS: DOING WHAT IS GOOD FOR YOU
PRESTUDY TASKS: DOING WHAT IS GOOD FOR YOU Aan het voorstel werken helpt om na te denken over onderzoeksvragen en de focus van de studie. Onderzoeker maken verschillende beslissingen voor ze aan het veldwerk
Nadere informatieCoaching aan de Biculturele, Midlife Nederlander. Waarom het bespreekbaar maken van de culturen van de coachee belangrijk is
Coaching aan de Biculturele, Midlife Nederlander Waarom het bespreekbaar maken van de culturen van de coachee belangrijk is C Narrative approach to the development of Bicultural Identity Integration -Rena
Nadere informatieKarin de Galan. Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach.
Karin de Galan Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach. Ze heeft zich gespecialiseerd in het trainen van trainers en richtte in 2007 de galan school voor training op. Eerder werkte ze als
Nadere informatieWaarom anderen Ik krijg altijd gelijk lezen
Waarom anderen Ik krijg altijd gelijk lezen Nee heb je, gelijk kun je krijgen! Maarten Santman, advocaat Iets krijgen is altijd veel bevredigender dan iets al hebben. Ik krijg dus liever gelijk dan dat
Nadere informatieOplossingsgericht en waarderend coachen.
Oplossingsgericht en waarderend coachen. Coaching is die vorm van professionele begeleiding waarbij de coach als gelijkwaardige partner de cliënt ondersteunt bij het behalen van zelfgekozen doelen. Oplossingsgericht
Nadere informatieWij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst.
Hallo, Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Dat is namelijk helemaal niet zo makkelijk. Veel studenten weten nog niet precies wat ze willen en hoe ze dat
Nadere informatiePersoonlijke ontwikkeling
Velon/Velof 2016 Brussel Persoonlijke ontwikkeling als startpunt voor onderzoek Dr. Rudy Vandamme www.hetontwikkelingsinstituut.be VANDAMME BOEKEN www.coachingbooks.net Welk onderzoeksresultaat is de moeite
Nadere informatieWelkom bij de workshop
Welkom bij de workshop Narratief onderzoek Ariette Riezebos & Kara Vloet Opbouw workshop Gevoelsvragenlijst 1 Mindmap rondom narratief onderzoek Korte kern vanuit bronnenboek Film Aan de slag met voorbeeld
Nadere informatiePhotovoice. Een visueel middel voor onderzoek (PAR) Ook een bruikbaar middel in. de ergotherapie?
Photovoice Een visueel middel voor onderzoek (PAR) Ook een bruikbaar middel in de ergotherapie? Een voorbeeld. Ik maakte deze foto toen ik alleen een dagje naar zee ging. De dame op het dekentje deed mij
Nadere informatieIndividueel verhuisprofiel en verhuisplan
Individueel verhuisprofiel en verhuisplan Het ondersteunen van kinderen en volwassenen met een verstandelijke en zintuiglijke beperking bij verhuizen Marijse Pol Bartiméus Expertisecentrum Doofblindheid
Nadere informatieCultuur is een eerste levensbehoefte
10 Cultuur is een eerste levensbehoefte Interview Tekst Kelly Bakker Foto s Tessa Wiegerinck Journalist, cultuurkenner en ondernemer in één Je stapt in die achtbaan en kan dan eigenlijk niet meer anders
Nadere informatieSerie handleidingen. "LbD4All" ("Leren door Ontwikkeling voor iedereen ") Evaluatie. Door Kristina Henriksson, Päivi Mantere & Irma Manti
Serie handleidingen "LbD4All" ("Leren door Ontwikkeling voor iedereen ") Evaluatie Door Kristina Henriksson, Päivi Mantere & Irma Manti Deze publicatie werd gefinancierd door de Europese Commissie. De
Nadere informatieGedragscode praktijkgericht onderzoek voor het hbo
Gedragscode praktijkgericht onderzoek voor het hbo Gedragscode voor het voorbereiden en uitvoeren van praktijkgericht onderzoek binnen het Hoger Beroepsonderwijs in Nederland Advies van de Commissie Gedragscode
Nadere informatieSamenvatting (Dutch)
Samenvatting (Dutch) 162 Hier zal een korte samenvatting gegeven worden van de resultaten van het onderzoek gepresenteerd in dit proefschrift. Affect, Gemoedstoestand en Informatieverwerking Om te overleven
Nadere informatieNOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN
TEKST: Annick Geets DE KWETSBAARHEID VAN NOOIT GENOEG Kwetsbaarheid is niet een kwestie van winnen of verliezen, maar een kwestie van inzien en accepteren dat beide bij het leven horen. Een kwestie van
Nadere informatieDe magie van Florerend Verkennen Geknipt om te bouwen aan zelfsturing. Intro
De magie van Florerend Verkennen Geknipt om te bouwen aan zelfsturing Door Pepijn Happel Intro We zijn zo gewend te focussen op wat niet werkt, daarbij geholpen door traditionele probleemoplossende methoden,
Nadere informatieOmgaan met klachten volgens de BOOS-formule
Omgaan met klachten volgens de BOOS-formule Een klacht is een kans. Wanneer een klant de moeite neemt om zijn onvrede te laten blijken, biedt dat je de mogelijkheid de klant alsnog tevreden te stellen
Nadere informatieOnline Storytelling met uw interactief jaarverslag
REACH TOUCH MOVE Interactief Jaarverslag Online Storytelling met uw interactief jaarverslag Maximale Reach, Touch en Move in de financiële verantwoording van een jaar Waarom uw jaarverslag interactief?
Nadere informatieI nleiding. Type 2 weerspannigen
I nleiding Type 2 weerspannigen Onder de LTS-leerlingen komen leerlingen voor met opstandig of rebels gedrag. Het gaat om drie van totaal twintig onderzochte leerlingen; of meer precies gezegd drie op
Nadere informatieSTOP MAAR MET FEEDBACK GEVEN. HET HEEFT GEEN ZIN
E-blog STOP MAAR MET FEEDBACK GEVEN. HET HEEFT GEEN ZIN In samenwerken Het is tijd voor een next level feedback geven; gewoon kijken naar het resultaat i.p.v. het gedrag. In dit blog 5 gedachtenkronkels
Nadere informatieVer naast het doel trappen
Commentaar op het artikel van Harrie Jansen Fijgje de Boer * Harrie Jansen stelt in bovengenoemde bijdrage twee kwesties aan de orde over kwalitatief onderzoek. Ten eerste de gewoonte om kwalitatief onderzoek
Nadere informatieIdeeën presenteren aan sceptische mensen. Inleiding. Enkele begrippen vooraf
Ideeën presenteren aan sceptische mensen Inleiding Iedereen heeft wel eens meegemaakt dat het moeilijk kan zijn om gehoor te vinden voor informatie of een voorstel. Sommige mensen lijken er uisluitend
Nadere informatiedoordat er op dat moment geen leeftijdsgenootjes aanwezig zijn. Als ze iets mochten veranderen gaven ze aan dat de meeste kinderen iets aan de
SAMENVATTING Er is onderzoek gedaan naar de manier waarop kinderen van 6 8 jaar het best kunnen worden geïnterviewd over hun mening van de buitenschoolse opvang (BSO). Om hier antwoord op te kunnen geven,
Nadere informatieOla Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview
Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko is altijd bezig met de werking van het medium fotografie. De kritische blik van de beschouwer is wat ze met haar werk wil overbrengen.
Nadere informatieHANDLEIDING. Inleiding. 1 e leerjaar groep 3. Schrijfpalet is zeer geschikt als aanvulling op het reeds beschikbare materiaal in bestaande methodes.
Schrijfpalet HANDLEIDING Inleiding 1 e leerjaar groep 3 In het onderwijs heeft het traditionele schrijven van een opstel steeds meer plaats gemaakt voor een meer gestructureerde activiteit. Het schrijven
Nadere informatieGetuigenis uit de praktijk
Getuigenis uit de praktijk Lieven Vanlangenaeker OPZC Rekem Herinnering Uitgelegd Uitgelegd en voorgedaan Uitgelegd, voorgedaan en zelf ervaren Herinnering na 3 weken 70 % 72 % 85 % Herinnering na 3 maanden
Nadere informatieNieuwsbrief 3 De Vreedzame School
Nieuwsbrief 3 De Vreedzame School Blok 3 Blok 3: We hebben oor voor elkaar Blok 3: Algemeen: In dit blok stimuleren we de kinderen om oor voor elkaar te hebben. De lessen gaan over communicatie, over praten
Nadere informatieWoord vooraf 2 e druk
V Woord vooraf 2 e druk Verpleegkundig, zorgkundig en verzorgend Je zult merken dat in dit boek vaak het woord verpleegkundig gebruikt wordt. Dat is niet omdat verpleegkundig werk belangrijker zou zijn
Nadere informatieWat is jouw verhaal?
E E N E - B O O K V A N L E T T E R S & C O N C E P T S Wat is jouw verhaal? Passie en plezier overbrengen in een notendop Storytelling Verhalen vertellen is een belangrijk onderdeel van ons leven. Het
Nadere informatieWetenschap en praktijk: door co-creatie verbonden. Petri Embregts
Wetenschap en praktijk: door co-creatie verbonden Petri Embregts 11 april 2013 Kwaliteit van zorg- en hulpverlening vindt in de meest wezenlijke vorm plaats in een betekenisvolle relatie tussen de cliënt
Nadere informatieEen holistische benadering door klinisch redeneren
Een holistische benadering door klinisch redeneren Barbara van der Meij (Links), Halime Ozturk (rechts) Publicatiedatum: 14-02-2014 Klinisch redeneren lijkt hét middel om de diëtetiek naar een hoger niveau
Nadere informatieEerste uitgave: maart 2015-03-14 Copyright 2015 Saskia Steur Druk: www.drukzo.nl
Eerste uitgave: maart 2015-03-14 Copyright 2015 Saskia Steur Druk: www.drukzo.nl Hoewel deze uitgave met zorg is samengesteld aanvaardt de auteur geen enkele aansprakelijkheid voor schade ontstaan door
Nadere informatieOVER VITALITEIT; WAAROM PAMPEREN FIJN LIJKT MAAR MACHTELOOS MAAKT
E-blog OVER VITALITEIT; WAAROM PAMPEREN FIJN LIJKT MAAR MACHTELOOS MAAKT Reeks: bestuurders over vitaliteit Colofon: einde artikel Wilma de Jong, lid van de Raad van Bestuur van BrabantZorg, is een kordate
Nadere informatieProject Landelijke Database NBMs in de WEconomy
DOCENTENINSTRUCTIE Project Landelijke Database NBMs in de WEconomy V3, 1 september 2015 Hierbij een korte handleiding voor docenten die met hun studenten gaan werken in het kader van het project Landelijke
Nadere informatieHANDLEIDING HANDLEIDING. Inleiding. 2 e leerjaar groep 4
Schrijfpalet HANDLEIDING Inleiding HANDLEIDING 2 e leerjaar groep 4 In het onderwijs heeft het traditionele schrijven van een opstel steeds meer plaats gemaakt voor een meer gestructureerde activiteit.
Nadere informatieDit boek als pedagogisch hulpmiddel
Dit boek als pedagogisch hulpmiddel Door PLATON Inleiding De afgelopen jaren neemt de belangstelling rondom het concept van verhalen vertellen voortdurend toe. Het verhaal als kunst en techniek en als
Nadere informatieDoel van Bijbelstudie
Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het
Nadere informatieTake Home Examen. Het stijlbegrip volgens Nelson Goodman. i Postvak 54 6 juni 2008 Blok BA CW 1 E Vraag II
Take Home Examen Het stijlbegrip volgens Nelson Goodman i444049 Postvak 54 6 juni 2008 Blok BA CW 1 E Vraag II De Amerikaanse filosoof Nelson Goodman heeft een boek geschreven, genaamd Ways of Worldmaking.
Nadere informatieDit artikel en onderzoek zijn onderdeel van mijn afstudeeropdracht bij de eerstegraadsopleiding wiskunde bij het IVLOS in Utrecht.
Han Bäumer han.baumer@xs4all.nl Vaardigheden inzichtelijk UniC en!mpulse zijn twee scholen die naast de cognitieve vaardigheden ook (persoonlijke) vaardigheden trainen. Om deze vaardigheden te concretiseren
Nadere informatieDENKVAARDIGHEDEN bron: The Parallel Curriculum
DENKVAARDIGHEDEN bron: The Parallel Curriculum In 'The Parallel Curriculum' van Tomlinson et al. (2009) worden de 'Habits of Mind' van mensen die intelligent handelen beschreven, op basis van onderzoek
Nadere informatieMijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd
Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd 1 Joppe (13): Mijn ouders vertelden alle twee verschillende verhalen over waarom ze gingen
Nadere informatieLuisteren: Elke taaluiting is relevant
Emma van Bijnen ADR Instituut 1 Luisteren: Elke taaluiting is relevant Niet de directe betekening van de bijdrage, maar de intentie van de spreker Er zijn ontelbaar veel verschillende dingen die partijen
Nadere informatieRapportage Werksoorten. Bea het Voorbeeld. support@meurshrm.nl. Naam: Datum: 16.06.2015. Email:
Rapportage Werksoorten Naam: Bea het Voorbeeld Datum: 16.06.2015 Email: support@meurshrm.nl Bea het Voorbeeld / 16.06.2015 / Werksoorten (QWSM) 2 Inleiding Wat voor soort werk spreekt jou aan? Ben jij
Nadere informatieCentrum voor Onderwijsinnovatie en Onderzoek. Fontys Hogescholen. Ivonne Jürgens Click Coaching&Consult
Fontys Hogescholen Ivonne Jürgens Click Coaching&Consult Praktijkbeschrijving studiekeuzegesprekken DEEL 1 Context beschrijving DEEL 2 Redeneerketen op basis van het algemene onderzoeksmodel DEEL 3 Operationali
Nadere informatieIn dit nummer: Op zoek naar een baan? Persoonlijk. Maak een plan van aanpak! Wie is Tessel en wat zoekt zij?
TESSEL. In dit nummer: Op zoek naar een baan? Maak een plan van aanpak! Persoonlijk Wie is Tessel en wat zoekt zij? INHOUD. 3. Voorwoord. Niet nog zo n egotrippertijdschrift! 4. Over Tessel. Van theoloog
Nadere informatieErvaringen van positieve en traditionele CGT bij depressie. Een kwalitatief onderzoek
Ervaringen van positieve en traditionele CGT bij depressie. Een kwalitatief onderzoek Emke Bosgraaf, Nicole Geschwind, Frenk Peeters en Fredrike Bannink Oefening uit de positieve psychologie: Count your
Nadere informatieEXPLORE!THE STORY DE KRACHT VAN HET VERHAAL
EXPLORE!THE STORY DE KRACHT VAN HET VERHAAL AUTEUR: MASJA NOTENBOOM INHOUD EXPLORE!THESTORY, DE KRACHT VAN HET VERHAAL WANNEER EXPLORE!THESTORY? HOE WERKT EXPLORE!THESTORY? VOORDELEN EXPLORE!THESTORY 3
Nadere informatieUitleg boekverslag en boekreclame
Uitleg boekverslag en boekreclame groep 7 schooljaar 2015-2016 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave Stap 4: Inhoud boekverslag
Nadere informatieDoelen Praktijkonderzoek Hogeschool de Kempel
Doelen Praktijkonderzoek Hogeschool de Kempel Auteurs: Sara Diederen Rianne van Kemenade Jeannette Geldens i.s.m. management initiële opleiding (MOI) / jaarcoördinatoren 1 Inleiding Dit document is bedoeld
Nadere informatieCommuniceren met de achterban
1 Communiceren met de achterban Je wilt weten hoe je het beste communiceert met de achterban. Je wilt direct aan de slag en snel resultaten. Je hebt een hoe-vraag. Zoals iedereen. Maar als je werkelijk
Nadere informatieActiviteitentherapie en beeldende vaktherapie. Informatie voor patiënten
Activiteitentherapie en beeldende vaktherapie Informatie voor patiënten Tijdens uw behandeling in Heideheuvel wordt u de mogelijkheid geboden om deel te nemen aan de activiteitentherapie en beeldende vaktherapie
Nadere informatieProfielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën
Pagina 1 Profielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën Je gaat een profielwerkstuk maken. Dan is euthanasie een goed onderwerp. Het is misschien niet iets waar je dagelijks over praat of aan denkt, maar
Nadere informatieWaarom is een nieuw tijdschrift nodig?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. De gegevens naar buiten brengen - een nieuw online wetenschappelijk
Nadere informatieNarrative Authority: From Epic to Drama. S. Willigers
Narrative Authority: From Epic to Drama. S. Willigers Samenvatting Narratieve Autoriteit: van Epos tot Drama Hoe is de Griekse tragedie ontstaan? Al sinds Aristoteles proberen geleerden antwoord op deze
Nadere informatieLuisteren en samenvatten
Luisteren en samenvatten Goede communicatie, het voeren van een goed gesprek valt of staat met luisteren. Vaak denk je: Dat doe ik van nature. Maar schijn bedriegt: luisteren is meer dan horen. Vaak luister
Nadere informatieOver ALS spreken. Inhoud. Wat is ALS? 1. Waardoor wordt ALS veroorzaakt? 1. Wat doet ALS met een patiënt? 1. Hoe kan je jouw vriend(in) bijstaan?
Inhoud Over ALS spreken Wat is ALS? 1 Waardoor wordt ALS veroorzaakt? 1 Wat doet ALS met een patiënt? 1 Hoe kan je jouw vriend(in) bijstaan? 2 voor vrienden Wanneer de vader of moeder van je vriend(in)
Nadere informatie