Bromidebronnen in het stroomgebied van de Maas

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Bromidebronnen in het stroomgebied van de Maas"

Transcriptie

1 Bromidebronnen in het stroomgebied van de Maas Een kwalitatieve en kwantitatieve verkenning Opdrachtgever: Evides Waterbedrijf, Rotterdam Opdrachtnummer: IN Opdrachtnemer: Volz Consult, Werkendam Auteur rapport: Jurgen Volz Datum rapport: 21 maart 213

2 2

3 Samenvatting 3 Evides Waterbedrijf heeft baat bij lagere bromidegehaltes in het Maaswater dat het vlakbij Keizersveer voor de drinkwaterbereiding onttrekt. Het bedrijf gaf daarom opdracht aan Volz Consult om de bromidebronnen in het stroomgebied van de Maas zo nauwkeurig mogelijk te identificeren en kwantificeren. Dit rapport presenteert de resultaten van deze zoektocht. De historische bromidegegevens in dit rapport zijn al in 28 en 21 verzameld door RIWA/Maas, terwijl de actuele bromidemetingen van 212 veelal op speciaal verzoek van Volz Consult/Evides zijn verricht, zonder dat de betrokken instanties hiervoor kosten in rekening brachten. Deze extra meetinspanning is door de volgende organisaties geleverd. Naam Vestigingsplaats Onderzochte wateren Vivaqua Brussel (B) Maas Antwerpse Waterwerken Antwerpen (B) Maas Wasserverband Eifel-Rur Düren (D) Roer Waterdienst Rijkswaterstaat Lelystad Maas Waterschap Peel & Maasvallei Venlo Neerbeek Waterschap Aa & Maas s-hertogenbosch Graafsche Raam, Hertogswetering, Dieze, Aa Waterschap De Dommel Boxtel Dommel, Zandleij, Effluent RWZI Eindhoven&Tilburg Dank is verder verschuldigd aan DSM Pharma Chemicals B.V. in Venlo. Dit bedrijf was direct bereid alle gevraagde gegevens (o.a. dagwaarden van effluentdebiet en bromidegehalte in het effluent in de periode ) te verstrekken. Deze openheid is niet overal langs de Maas vanzelfsprekend. De geologische omstandigheden in het stroomgebied zorgen grof geschat voor een onbeïnvloedbare natuurlijke achtergrondbelasting van ongeveer 6 kg bromide per dag in de Maas bei Keizersveer. Uit anthropogene bronnen in België, Duitsland en Nederland komen hier eveneens grof geschat - 12 kg/dag bij, waarvoor vier hoofdbronnen uit dit onderzoek te voorschijn komen. Bromidebron Locatie Geloosde vracht (kg/dag) Onbekende lozer(s) Sambre Solvay Jemeppes? 15 Onbekende lozer(s) Waalse Maas Tihange? Hydrometal? 45 DSM Pharma Chemicals B.V. Venlo 2 1 Nyrstar Overpelt 2 Vergeleken hiermee is de anthropogene bijdrage van de Roer, de Niers en de Neerbeek (5-1 kg/dag) eerder bescheiden. Alle overige onderzochte waterlopen en de RWZI s Eindhoven en Tilburg bleken niet noemenswaardig bij te dragen aan de bromidebelasting van de Maas. Voor een substantiële verlaging van de bromidebelasting van de Maas zijn dus hoe dan ook maatregelen bij één of meer van de vier hoofdbronnen vereist. Om het effect van theoretisch denkbare (maar in de praktijk misschien onhaalbare) maatregelen te demonstreren zijn de in 212 in Keizersveer gemeten bromidegehaltes vergeleken met de gesimuleerde bromidegehaltes van 4 maatregelenscenario s: 1. De enige lozing met exact bekende omvang (DSM) is stopgezet. 2. De lozingen van alle geïdentificeerde lozers (DSM en Nyrstar) zijn stopgezet. 3. De lozingen van alle vier hoofdbronnen zijn gehalveerd. 4. De lozingen van alle vier hoofdbronnen zijn stopgezet. De resultaten van de simulatie worden in de volgende figuur gepresenteerd. 1 Dit is de enige exact bekende vracht, alle overige vrachten zijn geschat.

4 4 Detectielimiet 2 µg/l Simulatie Keizersveer (Maas) 212 Gemeten gehalte Scenario 1 Scenario 2 Scenario 3 Scenario 4 Reeks3 µg/l Bromide 15 m 3 /s apr-12 okt-12 jan-12 jul-12 jan-13 Evides/Volz Consult 213 Het is nu aan de beleidsmakers van Evides om over eventuele vervolgacties na te denken, maar het is hoe dan ook zeker dat een substantiële verlaging van de bromidegehaltes in het Maaswater heel wat voeten in de aarde zal hebben.

5 5 Inhoudsopgave blz. Samenvatting 3 1 De onderzoeksopdracht 6 2 Meetresultaten en bevindingen Maas Tailfer Namêche Luik Eijsden Keizersveer 13 3 Anthropogene bromidebronnen in het Maasstroomgebied Sambre Ourthe Roer Neerbeek DSM Pharma Chemicals Niers Graafsche Raam Hertogswetering Dieze Zandleij 29 4 Bromidebalans Maas en toekomstverkenning 31

6 1 De onderzoeksopdracht 6 In de periode bevatte het Maaswater in Keizersveer gemiddeld 1 µg/l bromide. De gemiddelde bromidevracht in deze periode bedroeg bijna 2 kg/dag. De centrale onderzoeksvraag van Evides Waterbedrijf was simpel gezegd: waar komen deze 2 kg/dag vandaan? Uit meetcampagnes van RIWA/Maas in 28 en 21 was al bekend dat het grootste deel van de bromidevracht door menselijk toedoen in de Maas belandt 1,2, maar de exacte herkomst van deze anthropogene bromidevracht kon slechts ten dele worden achterhaald. De opdracht van Evides Waterbedrijf aan Volz Consult luidde dan ook: verzamel in 212 zoveel mogelijk meetgegevens over bromide in het hele stroomgebied van de Maas en probeer de diverse bromidebronnen zo nauwkeurig mogelijk te identificeren en kwantificeren. De meetgegevens die in dit rapport worden gepresenteerd zijn door uiteenlopende instanties en organisaties ter beschikking gesteld. Een aanzienlijk deel van de metingen is verricht op speciaal verzoek van Volz Consult/Evides Waterbedrijf zonder dat de betrokken instanties/organisaties hiervoor kosten in rekening brachten. In de volgende overzichtstabel zijn deze instanties/organisaties cursief weergegeven. Gegevensleveranciers voor dit onderzoek Naam Vestigingsplaats Onderzochte wateren Onderzochte locaties Vivaqua Brussel (B) Maas Tailfer DGARNE 3 Jambes (B) Maas, Ourthe, Warche 6 locaties Antwerpse Waterwerken Antwerpen (B) Maas Namêche, Engis, Luik Vlaamse Milieu Maatschappij Aalst (B) Dommel 4 locaties Wasserverband Eifel-Rur Düren (D) Roer Karken Niersverband Viersen (D) Niers 2 locaties Waterdienst Rijkswaterstaat Lelystad Maas Eijsden Waterschap Peel & Maasvallei Venlo Neerbeek Hanssum DSM Pharma Chemicals B.V. Venlo Effluentlozing Venlo Waterschap Aa & Maas s-hertogenbosch Graafsche Raam, Hertogswetering, Dieze, Aa 4 locaties Waterschap De Dommel Boxtel Dommel, Zandleij, RWZI Eindhoven&Tilburg 5 locaties Evides Waterbedrijf Rotterdam Maas Keizersveer In het volgende hoofdstuk worden de belangrijkste meetresultaten en bevindingen samengevat. 1 Bromide in het stroomgebied van de Maas. Resultaten van een meetcampagne in het jaar 28. RIWA/Maas, Bromide in het stroomgebied van de Maas. Resultaten van een meetcampagne in het jaar 21.

7 2 Meetresultaten en bevindingen Maas De onderstaande kaart toont de ligging van enkele meetpunten die hier worden besproken. 7 Fig. 2. Stations d échantillonnage Meuse / Probenahmestellen Maas / Sampling locations Meuse

8 8 2.1 Tailfer Tailfer ligt 35 km stroomafwaarts van de Frans-Belgische grens, op 525 km vanaf de Maasbron, en is representatief voor de belasting van de Boven-Maas. Het aantal inwoners in dat gebied is 75.. Er zijn geen anthropogene (industriële) bromidebronnen in dit deel van het Maasbekken bekend. 75 µg/l Bromidegehalte van het Maaswater Tailfer Jaargemiddeld gehalte Maximum gehalte Vivaqua/Volz Consult 213 Fig Evolution de teneurs en bromure / Entwicklung des Bromidgehalts / Development of bromide concentrations Sinds 2 zijn de gemiddelde bromidegehaltes praktisch nauwelijks veranderd. Het gehalte in Tailfer heeft een normale bandbreedte van 2-35 µg/l. De gemiddelde bromidevracht bedroeg 333 kg/dag (langjarig gemiddelde 2-212) en week hier in 212 (345 kg/dag) amper van af. De volgende figuur toont het sterke verband tussen de waterafvoer en de bromidevracht in Tailfer. 12 Relatie waterafvoer-bromidevracht Maas te Tailfer y = 1,4341x + 88,44 R 2 =, m 3 /s Vivaqua/Volz Consult 213 Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load Een lineaire regressiecoëfficiënt (R 2 ) van,9324 betekent dat de variantie van de bromidevracht voor ruim 93% verklaard wordt door de variantie van de waterafvoer. Andersom geredeneerd: als er géén

9 9 bromidegehaltes gemeten waren, hadden de bromidevrachten (en gehaltes) met 93,24% betrouwbaarheid uit de gemeten waterafvoeren kunnen worden voorspeld (bromidevracht = 1,4341 x waterafvoer + 88,44). Een dusdanig hoge voorspelbaarheid is karakteristiek voor een natuurlijke (geogene) achtergrondbelasting. Een ander bewijs voor de natuurlijke oorsprong is dat de bromidevrachten in Tailfer óók een relatief hoge correlatie met de chloridevrachten hebben Relatie chloridevracht-bromidevracht Maas te Tailfer y = 1,2432x + 52,942 R 2 =, ton/dag Chloride Vivaqua/Volz Consult 213 Fig Relation charges en bromure et chlorure / Beziehung Chlorid - Bromidfracht / Relationship chloride bromide load Conclusie: De bromidevracht (en de chloridevracht) van de Maas in Tailfer is van geheel natuurlijke oorsprong. Dit is een belangrijk ijkpunt voor de bromidebelasting die verder stroomafwaarts in de Maas wordt gemeten. Indien de natuurlijke achtergrondbelasting in het hele stroomgebied dezelfde is als in Tailfer 4, dan kan voor Keizersveer een natuurlijke achtergrondbelasting met bromide van ca. 57 kg/dag (Q KEIZ. /Q TAIL. x 333 kg/dag) worden aangenomen. Dit is slechts 28% van de in Keizersveer daadwerkelijk gemeten bromidevracht (langjarig gemiddelde 2-212: 255 kg/dag). 2.2 Namêche Het meetpunt Namêche ligt ca. 25 km stroomafwaarts van Tailfer en ca. 1 km stroomafwaarts van de monding van de Sambre in de Maas. In 212 werd het Maaswater in Namêche 26 keer op bromide onderzocht. Het gemiddelde bromidegehalte was 36 µg/l 5, het maximum 86 µg/l. Met gemiddeld 55 kg/dag was de bromidevracht in Namêche ruim 2 kg/dag (bijna 6%) hoger dan in Tailfer. Deze toename is grotendeels te wijten aan bromidelozingen in het stroomgebied van de Sambre (zie hoofdstuk 3.1). De twee volgende figuren laten zien dat de bromidevracht in Namêche zwakker met de waterafvoer en de chloridevracht gecorreleerd is dan in Tailfer. Dat is een duidelijke aanwijzing voor anthropogene invloeden. 3 In grotere, geologisch homogene gebieden bevat de bodem de zouten bromide en chloride in een vrijwel constante verhouding (broom is een natuurlijk begeleidingselement van chloor in de aardkorst). 4 Bij gebrek aan gedetailleerde kwantitatieve gegevens over het voorkomen van bromide in de bodem van het Maasbekken is dit de enige mogelijke benadering. 5 Net als in de rest van dit rapport zijn hierbij ook waarden kleiner dan de detectielimiet (DL) meegerekend als ½DL. Bij de berekening van vrachten blijven deze waarden (in Namêche twee keer <2 µg/l) echter consequent buiten beschouwing.

10 1 Relatie waterafvoer-bromidevracht Maas te Namêche en y = 1,9837x + 137,51 R 2 =, m 3 /s AWW/Volz Consult 213 Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load 2 Relatie bromide- en chloridevracht Maas te Namêche en y =,951x + 36,81 R 2 =, ton/dag Chloride AWW/Volz Consult 213 Fig Relation charges en bromure et chlorure / Beziehung Chlorid - Bromidfracht / Relationship chloride bromide load 2.3 Luik Dit meetpunt ligt ruim 5 km stroomafwaarts van Namêche, ná de monding van de Ourthe en vóór de aftakking van het Albertkanaal. De volgende figuur toont dat de bromidegehaltes in Luik in 212 (net als in 21) structureel hoger waren dan in Namêche.

11 Detectielimiet 2 µg/l Vergelijking Luik en Namêche 212 µg/l Bromide Luik Namêche jan 1-apr 1-jul 1-okt 1-jan Fig Teneurs en bromure / Bromidgehalte / Bromide concentrations (Namêche & Liège/Lüttich) AWW/Volz Consult 213 In 212 was de gemiddelde bromidevracht in Luik met 1126 kg/dag meer dan dubbel zo hoog als in Namêche (55 kg /dag). Het eerder vermelde RIWA/Maas rapport uit noemde een chemisch bedrijf op de linkeroever van de Maas in Engis (dat o.a. aanzienlijke hoeveelheden fluoride en fosfaat loost) als mogelijke veroorzaker van deze enorme toename van de bromidevracht. Met het oog hierop hebben de Antwerpse Waterwerken in 212 op verzoek van Volz Consult/Evides Waterbedrijf aanvullende metingen verricht bij Engis. Hoewel er door omstandigheden (miscommunicatie, logistieke problemen enz.) uiteindelijk slechts op twee data in december extra bemonsteringen plaatsvonden, zijn de resultaten ervan niettemin verhelderend. Bromidegehaltes op het Maastraject Namêche-Luik in december 212 Locatie Datum Bromidegehalte (µg/l) Datum Bromidegehalte (µg/l) Namêche Hermalle-sous-Huy Engis, linkeroever Engis, rechteroever Luik Uit deze twee metingen kan met de nodige voorzichtigheid het volgende worden afgeleid: Op de linkeroever van de Maas in Engis (waar een onbekende bromidebron werd vermoed) zijn op beide meetdata géén afwijkingen te zien. De bron(nen) van de verdubbeling van de bromidevracht tussen Namêche en Luik moet(en) waarschijnlijk worden gezocht op de rechteroever van de Maas. Hierbij kan allereerst worden gedacht aan de kerncentrale in Tihange (toepassing van broomhoudende biociden in het koelcircuit?) en/of een bekende metaalfabriek (rechteroever Engis, Zône Industrielle d Ehein). 6 Bromide in het stroomgebied van de Maas. Resultaten van een meetcampagne in het jaar 21.

12 12 De duidelijke toename van de anthropogene component van de bromidebelasting van de Maas op het traject Namêche-Luik gaat zoals te verwachten gepaard met een verdere afzwakking van de correlatie tussen de bromidevracht enerzijds en de waterafvoer en chloridevracht anderzijds. 2 Relatie waterafvoer-bromidevracht Maas te Liège/Luik 21 en y = 2,1311x + 473,5 R 2 =, m 3 /s AWW/Volz Consult 213 Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load 3 Relatie bromide- en chloridevracht Maas te Liège/Luik 21 en y = 1,111x + 297,77 R 2 =, ton/dag Chloride AWW/Volz Consult 213 Fig Relation charges en bromure et chlorure / Beziehung Chlorid - Bromidfracht / Relationship chloride bromide load 2.4 Eijsden Eijsden ligt ca. 15 km stroomafwaarts van het meetpunt Luik en de sterk geïndustrialiseerde agglomeratie rond die plaats met ca. 65. inwoners. Het meetpunt Eijsden is door zijn ligging op de grens tussen België en Nederland representatief voor de totale belasting van de Nederlandse Maas vanuit Wallonië en Frankrijk. Op het eerste gezicht lijkt het vreemd en in strijd met de natuurwetten dat de bromidevrachten in Eijsden doorgaans lager zijn dan in Luik, zoals de volgende figuur laat zien.

13 13 3 Vergelijking Eijsden en Luik 212 Eijsden Luik Reeks3 m 3 /s (Luik) jan 1-apr 1-jul 1-okt 1-jan AWW/RWS/Volz Consult 213 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / Bromide load (Eijsden & Liège/Lüttich) Het verdwijnen van bromide op het Maastraject Luik-Eijsden wordt verklaard doordat een deel van de Maasafvoer (en dus ook de bromidevracht!) ná het meetpunt Luik via het Albertkanaal richting Antwerpen wegstroomt. De hoeveelheden Maaswater die via sluizen in het Albertkanaal worden ingelaten zijn in de praktijk zeer variabel. Het gemiddelde verlies aan water (en vracht) kan het beste worden geschat door niet de bromidevrachten maar de chloridevrachten in Luik en Eijsden met elkaar te vergelijken. Chloride is nl. op beide plaatsen veel frequenter gemeten dan bromide en bij deze parameter zijn bovendien anders dan bij bromide afwijkende analysemethodes bij de onderzoekende laboratoria zonder enige betekenis. Vergelijking van de chloridevrachten in 212 leert dat naar schatting gemiddeld 22% van de waterafvoer (en de bromidevracht) van de Maas in het Albertkanaal is verdwenen. Op basis van dit cijfer zou in Eijsden in theorie nog 78% van de bromidevracht in Luik, ofwel 878 kg/dag aangetroffen moeten worden. In werkelijkheid was de gemeten vracht in Eijsden nog bijna 2% lager dan de theoretische vracht, nl. 716 kg/dag. Dit verschil hangt vermoedelijk met de afwijkende bemonsteringsdagen in Luik en Eijsden samen. De bromidemetingen in Luik en Eijsden laten in ieder geval de conclusie toe dat er tussen deze twee plaatsen geen bromide wordt geloosd. 2.5 Keizersveer Het meetpunt Keizersveer ligt ca. 25 km stroomafwaarts van Eijsden, vlak vóór de monding van de Maas in het Hollandsch Diep. Het meetpunt is representatief voor de cumulatieve verontreiniging in het hele stroomgebied van de Maas. Vlakbij Keizersveer onttrekt Evides Waterbedrijf jaarlijks ca. 2 miljoen m 3 Maaswater ten behoeve van de drinkwatervoorziening in de provincies Zuid-Holland en Zeeland. De ontwikkeling van de bromidegehaltes in het Maaswater bij Keizersveer volgt door de jaren heen een grilliger patroon dan in Tailfer (zie fig ).

14 14 4 µg/l Bromidegehalte van het Maaswater Keizersveer Jaargemiddeld gehalte Maximum gehalte Evides/Volz Consult 213 Fig Evolution de teneurs en bromure / Entwicklung des Bromidgehalts / Development of bromide concentrations Het valt op dat het jaar 212 met een gemiddelde van 64 µg/l en een maximum van 13 µg/l gunstig afsteekt bij vele andere jaren, in het bijzonder 25, 26 en 21. Hiervoor is geen sluitende verklaring te geven, al speelt hier zeker een rol of het een nat jaar (= hoge waterafvoer) of een droog jaar (= lage waterafvoer) betreft. De gemiddelde bromidevracht in Keizersveer gaf in 212 een minder rooskleurig beeld te zien, zeker vergeleken met de jaren 29 en 211. Detectielimiet 2 µg/l µg/l Bromide 4 Gem. vracht kg/dag Gem. vracht kg/dag Keizersveer (Maas) Gem. vracht kg/dag Gem. vracht kg/dag m 3 /s 16 Gem. vracht kg/dag jan-8 jan-9 jan-1 jan-11 jan-12 jan-13 Evides/Volz Consult 213 Fig Teneurs en bromure / Bromidgehalte / Bromide concentrations Met 1743 kg/dag was de gemiddelde vracht in Keizersveer in 212 maar liefst 127 kg/dag hoger dan in Eijsden. Ook de volgende figuur illustreert hoe sterk de bromidebelasting van de Maas toeneemt tussen Eijsden en Keizersveer.

15 1-jul 15 6 Vergelijking Keizersveer en Eijsden 212 Keizersveer Eijsden Reeks3 m 3 /s (Eijsden) jan 1-apr 1-okt 1-jan Evides/RWS/Volz Consult 213 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / Bromide load (Keizersveer & Eijsden) De cruciale vraag is uiteraard waar de 127 kg/dag bromide vandaan komen die ergens tussen Eijsden en Keizersveer in de Maas belanden. Het gaat hierbij vooral om anthropogene bronnen die in de hoofdstukken 3.3 t/m 3.1 één voor één in detail besproken worden. Het voornamelijk anthropogene karakter van de bromidebelasting in Keizersveer wordt door de geringe correlatie van deze belasting met de waterafvoer en de chloridebelasting bevestigd Relatie waterafvoer-bromidevracht Maas te Keizersveer y = 3,5675x + 926,3 R 2 =, m 3 /s Evides/Volz Consult 213 Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load

16 16 9 Relatie chloridevracht-bromidevracht Maas te Keizersveer y = 1,7533x + 399,99 R 2 =, ton/dag Chloride Evides/Volz Consult 213 Fig Relation charges en bromure et chlorure / Beziehung Chlorid - Bromidfracht / Relationship chloride bromide load Uit de beide voorgaande figuren blijkt dat de waterafvoer slechts 46% en de chloridevracht 61% van de variantie bij de bromidevracht verklaart. In Tailfer, waar nog geen sprake is van een anthropogene bromidebelasting, bedroegen deze percentages 93% resp. 91%.

17 17 3 Anthropogene bromidebronnen in het Maasstroomgebied 3.1 Sambre Het stroomgebied van de Sambre is sterk verstedelijkt en geïndustrialiseerd, waardoor de Sambre tot de sterker verontreinigde zijrivieren van de Maas telt. In het stroomgebied van de Sambre leven in totaal ca. 75. inwoners (ca. 25% in Frankrijk en 75% in Wallonië). Helaas kon het Waalse Gewest (Direction Générale de l'agriculture, des Ressources Naturelles et de l'environnement, DGARNE) geen recente bromidegegevens van de Sambre verstrekken (in 211 werden in plaats van de Sambre andere Waalse rivieren op bromide onderzocht en de meetresultaten van 212 zijn op dit moment nog niet officieel gevalideerd). Op basis van data uit van de meetpunten Erquelinnes (waar de Sambre vanuit Frankrijk Wallonië binnenstroomt) en Namur kan gelukkig toch een vrij nauwkeurig beeld van de bromidebelasting van de Sambre worden geschetst. In Erquelinnes is in de periode in totaal 38 keer gemeten. 11 keer werd een bromidegehalte boven de detectielimiet (DL) van 5 µg/l gevonden. Door het grote aantal waarden <DL is het berekenen van gemiddelde bromidegehaltes of vrachten onmogelijk. Deze kunnen wel indirect worden afgeleid door de chloridegehaltes en vrachten in Erquelinnes te vergelijken met die in de Maas bij Tailfer, ervan uitgaande dat de chloride-bromide verhouding op beide plaatsen dezelfde is. Het jaargemiddelde bromidegehalte in Erquelinnes schommelt dan in de periode tussen 35 en 45 µg/l. Dit komt overeen met een gemiddelde bromidevracht vanuit Frankrijk van 4-5 kg/dag 7. Tussen Erquelinnes en Namur verdubbelt zich de gemiddelde waterafvoer van de Sambre maar de bromidevracht neemt nog veel sterker toe, zodat een anthropogene oorzaak mag worden aangenomen. Detectielimiet 5 µg/l µg/l Bromide 4 Gemiddelde vracht kg/dag Sambre (Namur) Gemiddelde vracht kg/dag m 3 /s 2 Gemiddelde vracht kg/dag jan-8 jan-9 jan-1 jan-11 DGARNE/Volz Consult 213 Fig Teneurs en bromure / Bromidgehalte / Bromide concentrations Als bron op dit traject lijkt een producent van natriumhydroxide en natriumhypochloriet in Jemeppessur-Sambre het meest waarschijnlijk. Gelet op het in 212 gemeten vrachtverschil van 25 kg/dag bromide tussen Tailfer en Namêche en rekening houdend met de natuurlijke achtergrondbelasting van de Sambre kan de betreffende bromidelozing op kg/dag worden geschat. De duidelijkste aanwijzing voor een anthropogene bromidebelasting van de Sambre is de geringe correlatie met de chloridebelasting. 7 Of deze vracht een anthropogene component heeft is niet te zeggen. De chloridevracht in Erquelinnes is naar verhouding (verschil in waterafvoer!) weliswaar 6% hoger dan in Tailfer, maar dit zou ook een natuurlijke oorzaak (hogere geogene achtergrondbelasting in het Franse stroomgebied van de Sambre) kunnen hebben.

18 Relatie bromide- en chloridevracht Sambre te Namur y = 2,37x + 131,1 R 2 =, ton/dag Chloride DGARNE/Volz Consult 213 Fig Relation charges en bromure et chlorure / Beziehung Chlorid - Bromidfracht / Relationship chloride bromide load 3.2 Ourthe Met een waterafvoer van 55 m 3 /s (langjarig gemiddelde ) is de Ourthe een zeer belangrijke zijrivier van de Maas. In 211 heeft het Waalse Gewest (Direction Générale de l'agriculture, des Ressources Naturelles et de l'environnement, DGARNE) op 5 locaties in het stroomgebied van de Ourthe in totaal 36 bromidemetingen uitgevoerd. Het bromidegehalte was in alle gevallen >5 µg/l. Hiermee lijkt te zijn bewezen dat zich geen anthropogene bromidebronnen in dat stroomgebied bevinden maar absoluut zeker is dit niet, omdat er géén metingen stroomafwaarts van de monding van de Vesdre in de Ourthe zijn gedaan. De Vesdre is nl. juist de enige zijrivier van de Ourthe die door een dichtbevolkt en sterk geïndustrialiseerd gebied stroomt. 3.3 Roer Het stroomgebied van de Roer ligt vrijwel volledig op Duits grondgebied. Bekende bromidebronnen in dat gebied zijn de stilgelegde mijnen in het voormalige Akense steenkooldistrict en het zoute bemalingswater uit de grootschalige bruinkoolwinningen Hambach en Inden. In 212 heeft het Wasserverband Eifel-Rur (WVER) 18 bromidemetingen uitgevoerd in de Roer bij Karken (net voor de Duits- Nederlandse grens). Het gemiddelde gehalte van 11 µg/l was exact gelijk aan dat van 28 en iets hoger dan dat van 21 (96 µg/l). De gemiddelde vracht van 128 kg/dag was echter lager dan in 28 (168 kg/dag) en 21 (155 kg/dag). De volgende figuur vat alle meetresultaten van nog eens samen.

19 Gemiddelde vracht 168 kg/dag Niet gemeten Roer (Karken) Gemiddelde vracht 155 kg/dag Niet gemeten Gemiddelde vracht 128 kg/dag m 3 /s jan-8 28 jan-9 29 jan-1 21 jan jan jan-13 WVER/Volz Consult 213 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / bromide load De anthropogene component van de bromidevracht van de Roer bedroeg in 212 naar schatting ca. 1 kg/dag. Anders dan bij de Sambre of de Maas bij Keizersveer gaat deze relatief hoge anthropogene belasting niet gepaard met een lage correlatie van de bromidevracht t.o.v. de waterafvoer en de chloridevracht. In tegendeel: de correlatie met de waterafvoer (R 2 =,9557) en de chloridevracht (R 2 =,886) is juist erg hoog. Deze discrepantie is echter goed te verklaren doordat er permanent mijnwater met een nagenoeg constante (stoichiometrische) bromide-chloride verhouding op de Roer wordt geloosd. De gemiddelde bromidevracht lijkt in de periode te dalen maar dit heeft geen echte betekenis, want ook de waterafvoer van de Roer was in 22 gemiddeld 15% lager dan in 28 en Neerbeek De Neerbeek ontstaat pas ca. 3 kilometer vóór haar monding in de Maas door de samenvloeiing van de Tungelroyse Beek en de Haelense Beek. De monding van de Neerbeek is gelegen in het Limburgse dorp Hanssum. In 21 (onderzoek RIWA/Maas) bleek voor het eerst dat het water van de beek een verrassend hoog bromidegehalte heeft. De 9 metingen van 212 bevestigen dit: met een gemiddeld gehalte van 642 µg/l is de Neerbeek ná de Dommel (zie hoofdstuk 3.9) wat bromide betreft de meest verontreinigde waterloop in het hele stroomgebied van de Maas. De gemiddelde bromidevracht in 212 was 59 kg/dag. Vergeleken met de vracht in de Maas bij Keizersveer (1743 kg/dag) lijkt dit niet veel (3,4%), maar de Neerbeek had ook maar een gemiddelde waterafvoer van 1,8 m 3 /s en bij die afvoer ligt een natuurlijke achtergrondbelasting van hooguit 5 kg/dag in de verwachting. De anthropogene herkomst van de bromidebelasting van de Neerbeek blijkt ook uit de volgende figuur.

20 2 12 Relatie waterafvoer-bromidevracht Neerbeek te Hanssum 21 en 212 y = 5,79x + 47,96 R 2 =, m 3 /s WPM/Volz Consult 213 Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load Alle informatie wijst op de Nyrstar zinksmelterij in Budel als bromidebron. Budel ligt in het brongebied van de Tungelroyse Beek. Er vindt daar echter geen directe lozing op de beek plaats, dit in tegenstelling tot de Nyrstar zinksmelterij in het Belgische Overpelt die nog in hoofdstuk 3.9 besproken wordt. 3.5 DSM Pharma Chemicals Van dit Venlose bedrijf is allang bekend dat het bromide loost op de Maas. DSM was op aanvraag direct bereid alle lozingsgegevens (dagwaarden van effluentdebiet en het bromide- en chloridegehalte) uit de periode te verstrekken. Deze openheid verdient zeker een groot compliment. m 3 /dag Lozing DSM Pharma Chemicals jan-5 1-jan-6 1-jan-7 1-jan-8 1-jan-9 1-jan-1 1-jan-11 1-jan-12 DSM/Volz Consult 213 Fig Débit du décharge / Abwassermenge / Effluent flow In de beschouwde periode is gemiddeld iets meer dan 28 m 3 /dag, ofwel 3 liter/s afvalwater geloosd dat gemiddeld 92 mg/l bromide en 125 mg/l chloride bevatte. Uit de verstrekte gegevens blijkt verder dat DSM te allen tijde aan de lozingsvergunning van Rijkswaterstaat heeft voldaan. Een belangrijke eis

21 21 van de op dit moment geldige vergunning is dat de geloosde jaarvracht niet hoger mag zijn dan 1 ton bromide. In 212 loosde DSM Venlo ca. 73 ton bromide, ongeveer de helft minder dan in het jaar 25 (bijna 15 ton) toen nog minder strenge lozingseisen van kracht waren. Een jaarvracht van 73 ton komt overeen met een gemiddelde vracht van 199 kg/dag. Lozing DSM Pharma Chemicals jan-5 1-jan-6 1-jan-7 1-jan-8 1-jan-9 1-jan-1 1-jan-11 1-jan-12 DSM/Volz Consult 213 Fig Décharge de bromure / Eingeleitete Bromidfracht / Discharged bromide load De grafiek toont verrassend genoeg dat DSM de laatste jaren juist in de herfstmaanden (wanneer de meeste piekgehaltes in Keizersveer optreden) vaak weinig tot geen bromide loost. 3.6 Niers Het stroomgebied van de Niers ligt voor bijna 1% in Duitsland. Aan de bovenloop bevindt zich de sterk geïndustrialiseerde agglomeratie Mönchengladbach. Door het geringe natuurlijke debiet voert de rivier in periodes van droogte vaak water af dat voor 25% of meer bestaat uit gezuiverd afvalwater, geloosd door de 23 RWZI s (74. aangesloten inwoners) van het Niersverband. De waterkwaliteit van de Niers wordt wat zouten (inclusief bromides) betreft vooral aan de bovenloop (stroomopwaarts van Mönchengladbach) negatief beïnvloed door de lozing van zout bemalingswater uit de reusachtige bruinkoolwinning Garzweiler. Het Niersverband meet al jaren tweemaandelijks de bromidebelasting van de Niers in Zelderheide (Nederlands-Duitse grens), en van het Nierskanal dat in de Duitse stad Geldern van de Niers aftakt en halverwege de Limburgse plaatsen Arcen en Wellerlooi onder de naam Geldernsch Kanaal uitmondt in de Maas. De bromidegehaltes in het Nierskanal zijn over het algemeen iets hoger dan in de Niers. Dit wordt verklaard door het feit dat er tussen Geldern en Zelderheide nog twee zijbeken met een betrekkelijk lage bromidebelasting in de Niers monden, namelijk de Issumer Fleuth en de Kendel. De gecombineerde bromidevracht van Niers en Nierskanal in 212 bedroeg gemiddeld 92 kg/dag, maar doordat dit cijfer slechts op 4 metingen berust (2 van de 6 metingen waren >DL) heeft het weinig zeggingskracht. Een realistischere schatting van deze vracht wordt verkregen door alle 65 metingen in de periode te beschouwen, inclusief de 11 metingen <DL waarvoor m.b.v. de chloridevracht (dankzij de hoge correlatie van R 2 =,8738) een goede schatting van de bromidevracht kan worden gemaakt. Over de hele periode komt dan de bromidevracht van Niers + Nierskanal uit op gemiddeld 125 kg/dag. Zonder de lozing van het zoute bemalingswater zou voor Niers en Nierskanal op basis van hun waterafvoer een theoretische achtergrondbelasting van ca kg/dag moeten worden verwacht. De volgende figuur vat de meetresultaten van de laatste vijf jaar samen.

22 22 Detectielimiet 1 µg/l Niers en Nierskanal/Geldernsch Kanaal µg/l Bromide 4 Niers Nierskanal/Geldernsch Kanaal m 3 /s jan-8 jan-9 jan-1 jan-11 jan-12 Niersverband/Volz Consult 213 Fig Teneurs en bromure / Bromidgehalte / Bromide concentrations Niers & Canal du Niers / Nierskanal / Niers Canal 3.7 Graafsche Raam De Graafsche Raam mondt zoals haar naam laat vermoeden bij Grave in de Maas. De bromidebelasting van de beek is in 212 voor het eerst onderzocht. In alle 9 watermonsters werd bromide aangetroffen, op één uitzondering na (een uitschieter van 24 µg/l op 17 april) telkens in een gehalte van 9-11 µg/l. De bijbehorende vrachten worden in de volgende figuur gepresenteerd. 3 Graafsche Raam (Escharen) 212 m 3 /s jan-12 1-apr-12 1-jul-12 1-okt-12 1-jan-13 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / bromide load WS Aa en Maas/Volz Consult 213 De uitschieter (gehalte én vracht) van 17 april is onverklaarbaar en strookt totaal niet met de waterafvoer en het chloridegehalte op die dag. Voor alle andere meetdata bestaat een bijna perfecte correlatie tussen de bromidevracht en de waterafvoer (R 2 =,998) resp. de chloridevracht (R 2 =,9571). Mocht er op 17 april geen meetfout zijn gemaakt dan is een incidentele bromidelozing niet uit

23 23 te sluiten. Alle overige metingen suggereren namelijk een uitsluitend natuurlijke achtergrondbelasting van gemiddeld 1 kg bromide per dag. 3.8 Hertogswetering Het water van de Hertogswetering wordt met een gemaal bij Gewande in de Maas gepompt. De grootste plaats in het stroomgebied is de Brabantse industriestad Oss met bijna 6. inwoners. De bromidebelasting van de Hertogswetering is in 212 voor de tweede keer onderzocht. In alle 1 watermonsters werd bromide aangetroffen in gehaltes tussen 8 en 22 µg/l (gemiddelde 134 µg/l). De volgende figuur geeft de bijbehorende vrachten weer. 2 Hertogswetering (Gewande) 212 m 3 /s jan-12 1-apr-12 1-jul-12 1-okt-12 1-jan-13 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / bromide load WS Aa en Maas/Volz Consult 213 De gemiddelde bromidevracht in 212 was ruim 8 kg/dag. In 28 (13 metingen, gemiddeld bromidegehalte 175 µg/l)) was nog 37 kg/dag gevonden doordat de gemiddelde waterafvoer toen met 2,6 m 3 /s bijna drie keer hoger was dan in 212 (,9 m 3 /s). De bijdrage van de Hertogswetering aan de totale bromidebelasting van de Maas is hoe dan ook zo gering dat een uitsplitsing naar brontype (natuurlijk of anthropogeen) weinig zin heeft. 3.9 Dieze Het stroomgebied van de Dieze (het product van de samenvloeiing van de rivieren Dommel en Aa in de provinciehoofdstad s-hertogenbosch) beslaat een aanzienlijk deel van de Nederlandse provincie Noord-Brabant en strekt zich aan de bovenloop van de Dommel uit tot in Vlaanderen. Het stroomgebied telt in totaal meer dan 1,5 miljoen inwoners. In 212 leverde de Dieze met een gemiddelde waterafvoer van 2,8 m 3 /s een bijdrage van 6,5% aan de totale waterafvoer van de Maas in Keizersveer. De bromidebelasting van de Dieze is in 212 voor de tweede keer onderzocht. In alle 21 watermonsters werd bromide aangetroffen in gehaltes tussen 9 en 37µg/l (gemiddelde 166 µg/l). De volgende figuur geeft de bijbehorende vrachten weer.

24 24 5 Dieze (Crèvecoeur) 212 m 3 /s jan-12 1-jul-12 1-apr-12 1-okt-12 1-jan-13 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / bromide load WS Aa en Maas/Volz Consult 213 De gemiddelde bromidevracht in 212 was 251 kg/dag. Dit komt redelijk overeen met de 291 kg/dag die in 28 (11 metingen, gemiddeld bromidegehalte 216 µg/l) werd gevonden, ook al was de gemiddelde waterafvoer in dat jaar met 18,5 m 3 /s iets lager dan in 212 (2,9 m 3 /s). De correlatie tussen bromidevracht en waterafvoer is vooral bij lage afvoeren in de Dieze erg zwak een onmiskenbaar teken voor de aanwezigheid van anthropogene bromidebronnen in het stroomgebied. 75 Relatie waterafvoer-bromidevracht 28 en 212 Dieze te Crèvecoeur y = 5,415x + 158,1 R 2 =, m 3 /s WS Aa en Maas/Volz Consult 213 Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load Voor het enorme verschil tussen de beide afzonderlijke correlatiefactoren van 28 (,128) en 212 (,7762) ontbreekt vooralsnog elke verklaring. Er zijn in 212 ook aanvullende bromidemetingen verricht aan de benedenloop van de Dommel en de Aa, net stroomopwaarts van de plaats waar zij zich verenigen tot de Dieze. In iedere rivier werden 9 watermonsters onderzocht en in alle monsters werd bromide aangetroffen in gehaltes tussen 7 en 37

25 25 µg/l (gemiddelde Aa 141 µg/l, gemiddelde Dommel 171 µg/l). De volgende twee figuren geven de bijbehorende bromidevrachten weer. 2 Aa (Schijndel) 212 m 3 /s jan-12 1-jul-12 1-apr-12 1-okt-12 1-jan-13 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / bromide load WS De Dommel/Volz Consult Beneden Dommel ('s-hertogenbosch) 212 m 3 /s jan-12 1-apr-12 1-jul-12 1-okt-12 1-jan-13 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / bromide load WS De Dommel/Volz Consult 213 Zoals de volgende twee figuren aantonen is de relatie tussen de bromidevracht en de waterafvoer in de Aa en de Beneden Dommel totaal verschillend van elkaar.

26 26 2 Relatie waterafvoer-bromidevracht 212 Aa te Schijndel 15 y = 11,785x +,7916 R 2 =, m 3 /s WS Aa en Maas/Volz Consult 213 Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load 3 Relatie waterafvoer-bromidevracht 212 Beneden-Dommel te 's-hertogenbosch 2 y = 1,2663x + 124,4 R 2 =, m 3 /s WS De Dommel/Volz Consult 213 Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load Ondanks de hoge correlatie met de waterafvoer (én de chloridevracht [R 2 =.826]) is niet helemaal uit te sluiten dat de bromidevracht van de Aa óók een anthropogene component heeft. Het is nl. al lang bekend dat de bodem in het Kempische brongebied van de Aa vóór 198 ernstig verontreinigd werd door residuen van de zinkfabriek in Budel. De Beneden Dommel is niet op chloride onderzocht, maar fig bewijst afdoende de anthropogene herkomst van de bromidevracht. De som van de waterafvoer resp. bromidevracht van Aa en Beneden Dommel zou exact overeen moeten komen met de waarden van de Dieze (tussen het begin van de Dieze en haar monding komt er geen water meer bij). Voor de waterafvoer klopt dit aardig, maar voor de bromidevracht geldt dit in mindere mate zoals de volgende overzichtstabel verduidelijkt.

27 Waterloop Waterafvoer (m3/s) 27 Bromidegehalte (µg/l) Bromidevracht (kg/dag) gemiddeld minimum gemiddeld maximum minimum gemiddeld maximum Dieze 2, Aa 6, Dommel 14, De Aa en Beneden Dommel hebben een gezamenlijke bromidevracht van 222 kg/dag 8, terwijl er in de Dieze 251 kg/dag is gemeten. Het is zeer onwaarschijnlijk dat dit verschil door een bromidelozing op de Dieze wordt veroorzaakt. Hierbij moet nl. allereerst aan methodische gebreken (zoals tijdstip en nauwkeurigheid van de metingen) worden gedacht. Soortgelijke gebreken spelen ook aan de bovenloop van de Dommel een zekere rol getuige de volgende overzichtstabel. Waterloop Locatie Waterafvoer (m3/s) Bromidegehalte (µg/l) Bromidevracht (kg/dag) gemiddeld gemiddeld maximum gemiddeld maximum Dommel 's-hertogenbosch 14, Effluent RWZI Eindhoven 1, Dommel Grens B-NL 1, Effluent Nyrstar Overpelt, Dommel Neerpelt 1,85 <1 <1 <15 <15 Als men de Dommel afdaalt van het Vlaamse stadje Neerpelt naar s-hertogenbosch dan kunnen én de waterafvoer én de bromidevracht in theorie alleen maar toenemen of minimaal gelijk blijven. Voor de waterafvoer gaat dit op, want de som van de afvoer bij de grens (1,9 m 3 /s) en de lozing van de RWZI Eindhoven (1,8 m 3 /s) neemt nog aanzienlijk toe door de afvoer van zijbeken als de Tongelreep en de Keersop alsmede afstromend grondwater. De bromidevracht bij s-hertogenbosch (139 kg/dag) is echter 66% lager dan de som van de bromidevrachten van de Dommel bij de Belgisch-Nederlandse grens (198 kg/dag) en de RWZI Eindhoven (12 kg/dag). Dit deficiet wordt zelfs nog iets groter als men de (onbekende) bromidevracht van de bovenstrooms van Nyrstar gelegen Dommel bij Neerpelt in de beschouwingen betrekt. Dit vraagt om een verklaring want volgens de wetten van de natuur kan er immers geen bromide verdwijnen, d.w.z. in s-hertogenbosch moet ieder kg bromide/dag teruggevonden worden dat bovenstrooms is aangetroffen. Dezelfde vraag kan gesteld worden m.b.t. de bromidevracht van de Dommel bij de Belgisch-Nederlandse grens (198 kg/dag) die eigenlijk de som van de vracht bij Neerpelt (<15 kg/dag) en de lozing van Nyrstar (236 kg/dag) zou moeten zijn. Het grootste methodische probleem dat een antwoord op de voorgaande vragen belemmert is het ontbreken van gedetailleerde lozingsgegevens van Nyrstar. Op de rapportagedatum kon de Vlaamse Milieu Maatschappij (VMM) voor de hele periode amper 25 meetresultaten (waarvan slechts 3 van 212) voor de bromidelozing van de Nyrstar zinksmelterij in het Vlaamse Overpelt verstrekken 9. De cijfers voor Nyrstar zijn dan ook in tegenstelling tot de andere locaties géén gemiddelden van 212 maar gemiddelden van alle 25 metingen in de periode Gelet op de onzekerheid over de door Nyrstar Overpelt in 212 geloosde bromidevrachten is het des te meer toe te juichen dat VMM en Waterschap De Dommel in dat jaar juist het uitzonderlijk grote aantal van 29 watermonsters van de Dommel bij de Belgisch-Nederlandse grens op bromide hebben onderzocht. In 21 en 211 werden telkens maar 11 watermonsters onderzocht door VMM: De resultaten van al deze metingen worden samengevat in de volgende figuur. 8 Hiervan zou eigenlijk ook nog de 3% van de bromidevracht (= 7 kg/dag) moeten worden afgetrokken die vóór de Diezemonding verdwijnt via het Afwateringskanaal s-hertogenbosch-drongelen (gemiddeld debiet,7 m 3 /s). 9 Het contrast met de lozinggegevens van DSM Pharma Chemicals B.V. (zie hoofdstuk 3.5) mag zonder meer schokkend worden genoemd.

28 28 75 Gemiddelde vracht kg/dag Boven Dommel (Grens B-NL) Gemiddelde vracht kg/dag Gemiddelde vracht kg/dag m 3 /s jan-1 1-jan-11 1-jan-12 1-jan-13 Fig Teneurs en bromure / Bromidgehalte / Bromide concentrations VMM/WS De Dommel/Volz Consult 213 De bromidevracht lijkt tussen 21 en 212 gestaag af te nemen, maar of dit een reële trend is kan op basis van de beschikbare data niet met zekerheid worden gezegd. Wél is overduidelijk dat anthropogene bronnen (de lozing van Nyrstar) de boventoon voeren bij de bromidebelasting van de Dommel bij de Belgisch-Nederlandse grens. 6 Relatie waterafvoer-bromidevracht Boven-Dommel bij de grens B-NL 4 y = 57,327x + 132,79 R 2 =, m 3 /s VMM/WS De Dommel/Volz Consult Fig Relation débit - charge en bromure / Beziehung Wasserführung - Bromidfracht / Relationship water flow bromide load Wat zijn op basis van het voorgaande de conclusies ten aanzien van de bijdrage van het stroomgebied van de Dieze aan de totale bromidebelasting van de Maas bij Keizersveer in 212? De hoogfrequente bromidemetingen in de Dommel bij de Nederlandse grens duiden op een bromidelozing van gemiddeld 2 kg/dag door de zinksmelterij van Nyrstar in Overpelt.

29 29 De bijdrage van de RWZI Eindhoven is te verwaarlozen met het oog op de voorbelasting van de Dommel en de substantiële bijdrage van de Aa. Op basis van de harde meetgegevens kan de werkelijke bijdrage van de Dieze aan de totale bromidebelasting van de Maas bij Keizersveer worden geschat op ca. 28 kg/dag (16%). Gelet op de gesignaleerde methodische problemen komt deze waarde redelijk goed overeen met de gemeten waarde van 251 kg/dag. 3.1 Zandleij De waterafvoer van de Zandleij in Cromvoirt bestaat gemiddeld voor bijna twee derde (van t/m voor 62%) uit gezuiverd afvalwater van de RWZI Tilburg, de eigenlijke bron van deze beek. Even voorbij Cromvoirt stroomt de Zandleij in het Afwateringskanaal s-hertogenbosch-drongelen. Het water van het kanaal wordt vervolgens bij stroomkilometer 235 (gerekend vanaf de Belgisch- Nederlandse grens bij Eijsden) in de Maas gepompt. In 212 is de Zandleij voor het eerst op bromide onderzocht. In alle 9 watermonsters werd bromide aangetroffen in gehaltes tussen 6 en 17 µg/l (gemiddelde 12 µg/l). De bijbehorende bromidevrachten worden in de volgende figuur weergegeven. 4 Zandleij (Cromvoirt) 212 m 3 /s jan-12 1-jul-12 1-apr-12 1-okt-12 1-jan-13 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / bromide load WS De Dommel/Volz Consult 213 Bij deze figuur moet worden aangetekend dat de automatische debietmeter in Cromvoirt op 2 juli 212 uitviel en voor de rest van het jaar buiten gebruik was. De waterafvoer van de Zandleij in die periode (waarin 5 van de 9 bromidemetingen plaatsvonden) is geëxtrapoleerd met behulp van de effluentdata van de RWZI Tilburg. De waterafvoer in Cromvoirt hangt nl. vrij sterk (R 2 =,67) af van het effluentdebiet van de RWZI op de vóórgaande dag en een foutmarge van 4% voor de berekende waterafvoeren is voor de doeleinden van dit onderzoek zeker acceptabel te noemen. Dit in acht genomen komt de gemiddelde bromidevracht van de Zandleij in 212 uit op 19 kg/dag. Het effluent van de RWZI Tilburg is in 212 eveneens op bromide onderzocht. In alle 12 watermonsters werd bromide aangetoond in gehaltes tussen 5 en 37 µg/l (gemiddelde 153 µg/l). Het piekgehalte van 37 µg/l op 21 mei had ook een voor deze RWZI uitzonderlijk hoge bromidevracht van 4 kg/dag tot gevolg, terwijl de vracht op de andere 11 meetdata altijd tussen 5 en 15 kg/dag lag.

30 3 5 RWZI Tilburg 212 m 3 /s 2,5 4 2, 3 1,5 2 1, 1,5, 1-jan-12 1-jul-12 1-apr-12 1-okt-12 1-jan-13 Fig Charge en bromure / Bromidfracht / bromide load WS De Dommel/Volz Consult 213 Zonder de uitschieter van 21 mei (illegale lozing op het rioolstelsel van Tilburg?) was de gemiddelde bromidevracht van de RWZI niet op 11 maar op 8 kg/dag uitgekomen. Aan het verschil tussen de bromidevrachten van de RWZI en de Zandleij moet geen al te grote betekenis worden toegekend omdat de metingen op totaal verschillende data plaatsvonden. Het stroomgebied van de Zandleij heeft al met al slechts een verwaarloosbaar aandeel in de totale bromidebelasting van de Maas.

31 4 Bromidebalans Maas en toekomstverkenning 31 Uit de data in hoofdstuk 2 en 3 verrijst volgende bromidebalans voor het stroomgebied van de Maas. Bronnen Aftakking Maas Bromide kg/dag Locatie 1743 Keizersveer 1743 Zandleij 19 Drongelen Dieze 251 Crèvecoeur Hertogswetering 8 Gewande Graafsche Raam 12 Grave Neerbeek 59 Hanssum Bronnen Gennep 125 Niers & Nierskanal Venlo 199 DSM Pharma Chemicals Roermond 128 Roer 716 Eijsden 716 Albertkanaal Luik Ourthe 481 Tihange? Hydrometal? 55 Namêche 55 Sambre 25 Namur 345 Tailfer 345 Bromide kg/dag Cursieve getallen in de balans zijn niet gemeten maar geschat en worden als volgt worden toegelicht: 1. Sambre en Ourthe: Voor de Sambre is het verschil tussen de bromidevrachten van Tailfer en Namêche ingevuld. Deze waarde is 15% hoger dan de vrachten die in 28 en 21 zijn gemeten en dus niet onrealistisch. Voor de Ourthe is een waterafvoer van 55 m 3 /s (langjarig gemiddelde ) en dezelfde natuurlijke achtergrondbelasting als in de Maas bij Tailfer verondersteld. Voor de bromidelozing(en) tussen Namêche en Luik is het verschil tussen de somvracht van Namêche en Ourthe en de in Luik gemeten vracht ingevuld. 2. Albertkanaal: Hier is het vrachtverschil tussen Luik en Eijsden ingevuld. Zoals vermeld in hoofdstuk 2.4 is een waarde van ca. 25 kg/dag (= 22% van de vracht in Luik) realistischer, wat zou beteke-

32 32 nen dat de in Luik en Eijsden gemeten vrachten hoger resp. lager waren dan de werkelijke vrachten. 3. Niers en Nierskanal: Hier is het gemiddelde van alle metingen in de periode ingevuld. De reden hiervoor is in hoofdstuk 3.6 toegelicht. De som van de vracht in Eijsden en de input van bromide tot Keizersveer bedraagt 1517 kg/dag, 13% minder dan de in Keizersveer gemeten vracht 1743 kg/dag). Gezien de onderzoeksopzet, het verschil in meetdata en de inherente meetonnauwkeurigheden mag dit een verbazingwekkend laag percentage worden genoemd. Evides heeft baat bij een structurele verlaging van de bromidegehaltes in het Maaswater dat het voor de drinkwaterbereiding onttrekt. De geologische omstandigheden in het stroomgebied zorgen grof geschat voor een onbeïnvloedbare natuurlijke achtergrondbelasting van ongeveer 6 kg bromide per dag in de Maas bei Keizersveer. Uit anthropogene bronnen in België, Duitsland en Nederland komen hier eveneens grof geschat - 12 kg/dag bij, waarvoor vier hoofdbronnen aan te wijzen zijn. Bromidebron Locatie Geloosde vracht (kg/dag) Onbekende lozer(s) Sambre Solvay Jemeppes? 15 Onbekende lozer(s) Waalse Maas Tihange? Hydrometal? 45 DSM Pharma Chemicals B.V. Venlo 2 Nyrstar Overpelt 2 Los van de praktische uitvoerbaarheid is het een interessante vraag welk effect een structurele reductie van deze lozingen zou hebben op het bromidegehalte in het Maaswater in Keizersveer. Dit is onderzocht door een simulatie voor Keizersveer 212. Daarbij zijn 4 scenario s onderscheiden: 1. De enige lozing met exact bekende omvang (DSM) is stopgezet. 2. De lozingen van alle geïdentificeerde lozers (DSM en Nyrstar) zijn stopgezet. 3. De lozingen van alle vier hoofdbronnen zijn gehalveerd. 4. De lozingen van alle vier hoofdbronnen zijn stopgezet. Detectielimiet 2 µg/l Simulatie Keizersveer (Maas) 212 Gemeten gehalte Scenario 1 Scenario 2 Scenario 3 Scenario 4 Reeks3 µg/l Bromide 15 m 3 /s jan-12 apr-12 jul-12 okt-12 jan-13 Fig. 4.1 Teneurs en bromure / Bromidgehalte / bromide concentrations (Simulation) Evides/Volz Consult 213 De resultaten van de simulatie bieden de beleidsmakers van Evides ongetwijfeld stof tot nadenken over eventuele vervolgstappen. Het is hoe dan ook zeker dat een substantiële verlaging van de bromidegehaltes in het Maaswater nog heel wat voeten in de aarde zal hebben.

GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS

GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS Maart 2009 GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS Resultaten van de meetcampagne in het jaar 2008 MANAGEMENT SAMENVATTING Auteur drs. Jurgen Volz ii Glyfosaat en AMPA in het stroomgebied van

Nadere informatie

Bromide in het stroomgebied van de Maas

Bromide in het stroomgebied van de Maas Bromide in het stroomgebied van de Maas Resultaten van een meetcampagne in het jaar 21 RIWA-Maas Antwerpse Waterwerken Dunea Evides Waterbedrijf Waterleiding Maatschappij Limburg Vivaqua Rijkswaterstaat

Nadere informatie

Stroomgebiedsafstemming Rijnwest. ER in combinatie met meetgegevens

Stroomgebiedsafstemming Rijnwest. ER in combinatie met meetgegevens Stroomgebiedsafstemming Rijnwest ER in combinatie met meetgegevens Stroomgebiedsafstemming Rijn-West 2 Opdrachtgever: Rijn West Begeleidingsgroep / beoordelingsgroep: Provincies, RAO, KRW-Kernteam Rijn

Nadere informatie

GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS

GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS Augustus 9 GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS Resultaten van een meetcampagne in het jaar 8 Auteur drs. Jurgen Volz Glyfosaat en AMPA in het stroomgebied van de Maas Resultaten van een meetcampagne

Nadere informatie

Wat als we geen afvoer uit Vlaanderen hadden gehad

Wat als we geen afvoer uit Vlaanderen hadden gehad Wat als we geen afvoer uit Vlaanderen hadden gehad Kennisvraag: wat als er geen extra water uit Vlaanderen was gekomen? Wat als er geen onweersbuien in Vlaanderen gevallen waren? Antwoord: het is niet

Nadere informatie

KRW-verkenner in gebruik

KRW-verkenner in gebruik KRW-verkenner in gebruik 4 praktijkvoorbeelden Johan Bode Gis-analist /medewerker onderzoek Waterschap Peel en Maasvallei Inhoud Wat is de KRW-verkenner? Inhoud KRW-verkenner Gebiedsdatabase Kennisdatabase

Nadere informatie

GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS

GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS September 7 GLYFOSAAT EN AMPA IN HET STROOMGEBIED VAN DE MAAS Resultaten van een meetcampagne in het jaar 6 Auteur drs. Jurgen Volz i ii Glyfosaat en AMPA in het stroomgebied van de Maas Resultaten van

Nadere informatie

Komende en volgende week blijft het warm en vrijwel droog. De neerslag zal onvoldoende zijn om het neerslagtekort niet verder op te laten lopen.

Komende en volgende week blijft het warm en vrijwel droog. De neerslag zal onvoldoende zijn om het neerslagtekort niet verder op te laten lopen. Extra WKC bericht Datum: 11-7-2018 Situatie: Aanhoudende droogte Afweging en advies Afgelopen twee dagen is er geen neerslag van betekenis gevallen. De grondwaterstanden en afvoeren zijn laag voor de tijd

Nadere informatie

Komende en volgende week blijft het warm en vrijwel droog. De neerslag zal onvoldoende zijn om het neerslagtekort niet verder op te laten lopen.

Komende en volgende week blijft het warm en vrijwel droog. De neerslag zal onvoldoende zijn om het neerslagtekort niet verder op te laten lopen. Extra WKC bericht Datum: 12-7-2018 Situatie: Aanhoudende droogte Afweging en advies Afgelopen twee dagen is er geen neerslag van betekenis gevallen. De grondwaterstanden en afvoeren zijn laag voor de tijd

Nadere informatie

Extra WKC bericht. Situatie: Aanhoudende droogte. Datum:

Extra WKC bericht. Situatie: Aanhoudende droogte. Datum: Extra WKC bericht Datum: 13-7-2018 Situatie: Aanhoudende droogte Afweging en advies Afgelopen twee dagen is er geen neerslag van betekenis gevallen. De grondwaterstanden en afvoeren zijn laag voor de tijd

Nadere informatie

Glyfosaat en AMPA in het stroomgebied van de Maas

Glyfosaat en AMPA in het stroomgebied van de Maas Glyfosaat en AMPA in het stroomgebied van de Maas Resultaten van een internationale meetcampagne in 21 RIWA-Maas Antwerpse Waterwerken Dunea Evides Waterbedrijf Vivaqua Waterleiding Maatschappij Limburg

Nadere informatie

Grondwaterstanden juni 2016

Grondwaterstanden juni 2016 Grondwaterstanden juni 2016 Kennisvraag: In beeld brengen van de grondwatersituatie zoals die buiten geweest is. Antwoord: op vrijwel alle meetlocaties waar analyse mogelijk was komt de maximale waterstand

Nadere informatie

Robuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid

Robuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid Robuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid Dr.ir. P.W. Heijnen Faculteit Techniek, Bestuur en Management Technische Universiteit Delft 22 april 2010 1 1 Introductie De

Nadere informatie

Henk Tamerus, Esther Vermue, Jan van de Graaf en Maaike Cazemier (Waterschap De Dommel), Inge Folmer (Royal HaskoningDHV)

Henk Tamerus, Esther Vermue, Jan van de Graaf en Maaike Cazemier (Waterschap De Dommel), Inge Folmer (Royal HaskoningDHV) Zwemmen in een gracht: is het risico voorspelbaar? Henk Tamerus, Esther Vermue, Jan van de Graaf en Maaike Cazemier (Waterschap De Dommel), Inge Folmer (Royal HaskoningDHV) De organisatie van Swim to Fight

Nadere informatie

Joost Meijer, Amsterdam, 2015

Joost Meijer, Amsterdam, 2015 Deelrapport Kohnstamm Instituut over doorstroom vmbo-mbo t.b.v. NRO-project 405-14-580-002 Joost Meijer, Amsterdam, 2015 Inleiding De doorstroom van vmbo naar mbo in de groene sector is lager dan de doorstroom

Nadere informatie

Saint-Quentin (Frankrijk) Frankrijk. België. Nederland. in de Noordzee (Nederland) Vlaams Gewest. Waals Gewest

Saint-Quentin (Frankrijk) Frankrijk. België. Nederland. in de Noordzee (Nederland) Vlaams Gewest. Waals Gewest Leerlingen Naam: Het Kanaal Bossuit-Kortrijk: varen tussen Zwevegem en Bossuit Klas: 9 Opdracht 1: rivieren het stroomgebied en kanalen van in Vlaanderen Schelde 1a. Waar bevindt zich de bron van de Schelde?

Nadere informatie

Actueel Waterbericht Week 3 Jaar 2015

Actueel Waterbericht Week 3 Jaar 2015 Samenvatting: De gevallen neerslag van afgelopen week en met name van donderdag 8 januari heeft geleid tot verhoogde afvoeren en waterpeilen in het beheergebied van Waterschap Aa en Maas. De neerslag is

Nadere informatie

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 08:00 locale tijd. Kleurcode GEEL

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 08:00 locale tijd. Kleurcode GEEL 17-03-2019 Uitgegeven om: 08:00 locale tijd Waterbericht Maas Hoogwaterbericht nummer H3 Kleurcode GEEL Huidige (gemeten) afvoer St. Pieter 1540 m3/s 17-03, 07:30 uur Verwachte afvoer St. Pieter 1350 m3/s

Nadere informatie

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 10:00 locale tijd. Kleurcode GROEN

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 10:00 locale tijd. Kleurcode GROEN 21-03-2019 Uitgegeven om: 10:00 locale tijd Waterbericht Maas Hoogwaterbericht nummer H9 Kleurcode GROEN Huidige (gemeten) afvoer St. Pieter 710 m3/s 21-03, 09:10 uur Verwachte afvoer St. Pieter 610 m3/s

Nadere informatie

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 10:00 locale tijd. Kleurcode GEEL

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 10:00 locale tijd. Kleurcode GEEL 19-03-2019 Uitgegeven om: 10:00 locale tijd Waterbericht Maas Hoogwaterbericht nummer H7 Kleurcode GEEL Huidige (gemeten) afvoer St. Pieter 922 m3/s 19-03, 09:00 uur Verwachte afvoer St. Pieter 810 m3/s

Nadere informatie

Rapportage van de luchtkwaliteit gemeten in De Peel van 2008 tot en met 2015.

Rapportage van de luchtkwaliteit gemeten in De Peel van 2008 tot en met 2015. Provincie Noord-Brabant Rapportage van de luchtkwaliteit gemeten in De Peel van 2008 tot en met 2015. Rapport no. 4257342, 8 maart 2016 Projectverantwoordelijke: J. van Loon Provincie Noord-Brabant Cluster

Nadere informatie

14. OVERZICHT VAN DE BELANGRIJKSTE BRONNEN VAN

14. OVERZICHT VAN DE BELANGRIJKSTE BRONNEN VAN 1.Inleiding 14. OVERZICHT VAN DE BELANGRIJKSTE BRONNEN VAN WATERVERONTREINIGING IN HET BRUSSELS GEWEST Het Brussels Gewest ligt voor het grootste deel in het subbekken van de Zenne. Deze waterloop en zijn

Nadere informatie

Opvallend in deze figuur is het grote aantal bedrijven met een vergunning voor exact 340 stuks melkvee (200 melkkoeien en 140 stuks jongvee).

Opvallend in deze figuur is het grote aantal bedrijven met een vergunning voor exact 340 stuks melkvee (200 melkkoeien en 140 stuks jongvee). Ontwikkeling melkveebedrijven in Utrecht, Gelderland en Brabant Analyse van mogelijke groei van melkveebedrijven op basis van gegevens van CBS en provincies Het CBS inventariseert jaarlijks de feitelijk

Nadere informatie

1) Bijsluiter betrekkingslijnen 2013_2014 geldigheidsbereik 1 november oktober 2014

1) Bijsluiter betrekkingslijnen 2013_2014 geldigheidsbereik 1 november oktober 2014 1) Bijsluiter betrekkingslijnen 2013_2014 geldigheidsbereik 1 november 2013-31 oktober 2014 Document 1 van 4 1) "Bijsluiter betrekkingslijnen 2013_2014" 2) "Betrekkingslijnen Maas versie 2013_2014" 3)

Nadere informatie

Grondwaterstandindicator freatisch grondwater Juli 2014

Grondwaterstandindicator freatisch grondwater Juli 2014 Grondwaterstandindicator freatisch grondwater Juli 2014 De grondwaterstandindicator geeft een beeld van de huidige stijghoogte van het grondwater ten opzichte van het verleden. De analyse van de stijghoogtegegevens

Nadere informatie

De waterkwaliteit van de Maas in 2006

De waterkwaliteit van de Maas in 2006 1 De waterkwaliteit van de Maas in 26 RIWA-Maas Database Sinds het opnemen van de twee nieuwe monsternamepunten Brakel en Stellendam in het jaarrapport 25 omvat de database van RIWA-Maas vele honderdduizenden

Nadere informatie

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 20:00 locale tijd. Kleurcode GEEL

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 20:00 locale tijd. Kleurcode GEEL 16-03-2019 Uitgegeven om: 20:00 locale tijd Waterbericht Maas Hoogwaterbericht nummer H2 Kleurcode GEEL Huidige (gemeten) afvoer St. Pieter 1615 m3/s 16-03, 19:30 uur Verwachte afvoer St. Pieter 1460 m3/s

Nadere informatie

Vroeger was niet alles beter.

Vroeger was niet alles beter. Vroeger was niet alles beter. Waterkwaliteit Drentsche Aa vanaf 1933 in beeld gebracht. Martijn Sikkens, Saxion Hogeschool, Deventer Guus Soppe, Waterlaboratorium Noord, Glimmen Herman Wanningen, Waterschap

Nadere informatie

Een zeer lage Rijnafvoer, nog geen problemen met de watervoorziening.

Een zeer lage Rijnafvoer, nog geen problemen met de watervoorziening. Watermanagementcentrum Nederland Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) Droogtebericht 2 mei 2011 Nummer 2011-04 Een zeer lage Rijnafvoer, nog geen problemen met de watervoorziening. Afgelopen

Nadere informatie

Verschillenanalyse effect nieuwe BKR. Samenvatting. Inleiding. datum Directie Kinderopvang, Ministerie SZW. aan

Verschillenanalyse effect nieuwe BKR. Samenvatting. Inleiding. datum Directie Kinderopvang, Ministerie SZW. aan Verschillenanalyse effect nieuwe BKR datum 15-8-2018 aan van Directie Kinderopvang, Ministerie SZW Lucy Kok en Tom Smits, SEO Economisch Onderzoek Rapportnummer 2018-78 Copyright 2018 SEO Amsterdam. Alle

Nadere informatie

3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving

3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving 3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving Droogtebericht Droogtebericht voor waterbeheerders, Huidige situatie en verwachtingen voor rivierafvoeren, (water)temperaturen en grondwater Nadat begin mei

Nadere informatie

Grondwaterstandindicator freatisch grondwater Augustus 2014

Grondwaterstandindicator freatisch grondwater Augustus 2014 Grondwaterstandindicator freatisch grondwater Augustus 2014 De grondwaterstandindicator geeft een beeld van de huidige stijghoogte van het grondwater ten opzichte van het verleden. De analyse van de stijghoogtegegevens

Nadere informatie

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 20:00 locale tijd. Kleurcode GEEL

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 20:00 locale tijd. Kleurcode GEEL 17-03-2019 Uitgegeven om: 20:00 locale tijd Waterbericht Maas Hoogwaterbericht nummer H4 Kleurcode GEEL Huidige (gemeten) afvoer St. Pieter 1322 m3/s 17-03, 19:30 uur Verwachte afvoer St. Pieter 1220 m3/s

Nadere informatie

Tabel IV.49: DAGWAARDEN NH 3 PERCENTIEL P98. JAARPERIODE : JANUARI - DECEMBER [ Concentratie in µg/m 3 ]

Tabel IV.49: DAGWAARDEN NH 3 PERCENTIEL P98. JAARPERIODE : JANUARI - DECEMBER [ Concentratie in µg/m 3 ] 4.10 AMMONIA (NH 3 ) Gasvormig ammonia behoort niet tot de 13 prioritaire stoffen, vermeld in annex I van de EGrichtlijn 96/62/EG. De NH 3 -uitstoot in de atmosfeer levert nochtans een niet te verwaarlozen

Nadere informatie

De NH 3 -uitstoot speelt, via de vorming van ammoniumzouten (secundair aërosol), ook een zeer belangrijke rol bij de problematiek van fijn stof.

De NH 3 -uitstoot speelt, via de vorming van ammoniumzouten (secundair aërosol), ook een zeer belangrijke rol bij de problematiek van fijn stof. 4.10 AMMONIA (NH 3 ) Gasvormig ammonia behoort niet tot de 13 prioritair te volgen stoffen, vermeld in annex I van de EG-richtlijn 96/62/EG. De NH 3 -uitstoot in de atmosfeer levert nochtans een niet te

Nadere informatie

Waar komt het water vandaan

Waar komt het water vandaan Waar komt het water vandaan Veiligheidssituatie van Nederland Staat van de Delta Waar komt het rivierwater vandaan Inleiding Het water in Nederland komt voor het grootste deel uit de rivieren de Rijn en

Nadere informatie

Stand van zaken huisvesting kinderopvang in Nederland 2011

Stand van zaken huisvesting kinderopvang in Nederland 2011 Stand van zaken huisvesting kinderopvang in Nederland 2011 Utrecht, juli 2011 Buitenhek Management & Consult Winthontlaan 200 Postbus 85183 3508 AD Utrecht T +030 287 59 59 F +030 287 59 60 info@buitenhek.nl

Nadere informatie

Folkert Buiter 2 oktober 2015

Folkert Buiter 2 oktober 2015 1 Nuchter kijken naar feiten en trends van aardbevingen in Groningen. Een versneld stijgende lijn van het aantal en de kracht van aardbevingen in Groningen. Hoe je ook naar de feitelijke metingen van de

Nadere informatie

Vergelijk resultaten van twee modelstudies voor de polder Quarles van Ufford

Vergelijk resultaten van twee modelstudies voor de polder Quarles van Ufford Vergelijk resultaten van twee modelstudies voor de polder Quarles van Ufford april 2007 Waterbalansen Quarles van Ufford Vergelijk resultaten van twee modelstudies voor de polder Quarles van Ufford April

Nadere informatie

Onderzoeksvraag zoals geformuleerd door SZW

Onderzoeksvraag zoals geformuleerd door SZW aan SZW van Peter-Paul de Wolf en Sander Scholtus (Senior) methodoloog onderwerp Aandeel 0-jarigen onder aanvragen toeslag kinderdagopvang datum 5 september 2018 Inleiding Naar aanleiding van een voorgestelde

Nadere informatie

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 10:00 locale tijd. Kleurcode GEEL

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 10:00 locale tijd. Kleurcode GEEL 20-03-2019 Uitgegeven om: 10:00 locale tijd Waterbericht Maas Hoogwaterbericht nummer H8 Kleurcode GEEL Huidige (gemeten) afvoer St. Pieter 804 m3/s 20-03, 09:10 uur Verwachte afvoer St. Pieter 690 m3/s

Nadere informatie

Samenvatting 203 Klimaatverandering leidt volgens de voorspellingen tot een toename van de mondiale temperatuur en tot veranderingen in de mondiale waterkringloop. Deze veranderingen in de waterkringloop

Nadere informatie

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 08:00 locale tijd. Kleurcode GEEL

Waterbericht Maas. Hoogwaterbericht nummer H Uitgegeven om: 08:00 locale tijd. Kleurcode GEEL 18-03-2019 Uitgegeven om: 08:00 locale tijd Waterbericht Maas Hoogwaterbericht nummer H5 Kleurcode GEEL Huidige (gemeten) afvoer St. Pieter 1242m3/s 18-03, 07:30 uur Verwachte afvoer St. Pieter 1050 m3/s

Nadere informatie

Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2012

Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2012 Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2012 Oktober 2013 Samenvatting Provinciebreed wordt er in 2012 met 91% van de medewerkers een planningsgesprek gevoerd, met 81% een voortgangsgesprek en met

Nadere informatie

Grondwater beïnvloedt kwaliteit Limburgse beken

Grondwater beïnvloedt kwaliteit Limburgse beken Grondwater beïnvloedt kwaliteit Limburgse beken Resultaten WAHYD Hoe zit het in elkaar: afkijken bij Noord-Brabant In het onderzoeksproject WAHYD (Waterkwaliteit op basis van Afkomst en HYDrologische systeemanalyse)

Nadere informatie

Vraagstelling Vraag van Steven Marijnissen aan Jaap Oosthoek is of de lozing van het effluent op het KRW waterlichaam Mark en Vliet toelaatbaar is.

Vraagstelling Vraag van Steven Marijnissen aan Jaap Oosthoek is of de lozing van het effluent op het KRW waterlichaam Mark en Vliet toelaatbaar is. Zaaknr. : 11.ZK56591 Kenmerk : 12IT002508 Barcode : *12IT002508* memo Van : Jaap Oosthoek Via : Hermen Keizer Aan : Steven Marijnissen Onderwerp : Toelaatbaarheid tijdelijke lozing effluent Nieuwveer op

Nadere informatie

Het blijkt dat dit eigenlijk alleen lukt met de exponentiële methode.

Het blijkt dat dit eigenlijk alleen lukt met de exponentiële methode. Verificatie Shen en Carpenter RDEC methodiek voor de karakterisering van asfaltvermoeiing; vergelijking van verschillende methoden voor het berekenen van de parameters. Jan Telman, Q-Consult Bedrijfskundig

Nadere informatie

De richtlijn 80/779/EG bepaalde als grenswaarde voor de dagwaarden:

De richtlijn 80/779/EG bepaalde als grenswaarde voor de dagwaarden: 4.9 ZWARTE ROOK (BSM) De meetposten voor Zwarte Rook in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bevinden zich in de Kroonlaan te Elsene (2FR002), te Ukkel (2FR012) en in het metrostation St.-Katelijne (2FB004).

Nadere informatie

Een zeer lage Rijnafvoer, nog geen problemen met de watervoorziening.

Een zeer lage Rijnafvoer, nog geen problemen met de watervoorziening. Watermanagementcentrum Nederland Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) Droogtebericht 2 mei 2011 Nummer 2011-04 Een zeer lage Rijnafvoer, nog geen problemen met de watervoorziening. Afgelopen

Nadere informatie

Kennisvraag: wat waren de herhalingstijden van de neerslag-, afvoer- en grondwatersituatie? In beeld brengen situatie zoals die buiten geweest is.

Kennisvraag: wat waren de herhalingstijden van de neerslag-, afvoer- en grondwatersituatie? In beeld brengen situatie zoals die buiten geweest is. Herhalingstijden Kennisvraag: wat waren de herhalingstijden van de neerslag-, afvoer- en grondwatersituatie? In beeld brengen situatie zoals die buiten geweest is. Antwoord: de herhalingstijden die berekend

Nadere informatie

Technische analyse waterstanden op de Waal Cornelis van Dorsser & Marleen Buitendijk 8 oktober 2018

Technische analyse waterstanden op de Waal Cornelis van Dorsser & Marleen Buitendijk 8 oktober 2018 Hoogteligging rivier te Lobith (cm t.o.v. NAP) Technische analyse waterstanden op de Waal Cornelis van Dorsser & Marleen Buitendijk 8 oktober 2018 Al lange tijd ontvangen wij klachten van binnenvaartschippers

Nadere informatie

KEURING KUNSTGRASVELDEN. Uitloging zink in het drainage water en de drainage laag.

KEURING KUNSTGRASVELDEN. Uitloging zink in het drainage water en de drainage laag. KEURING KUNSTGRASVELDEN Uitloging zink in het drainage water en de drainage laag. eindrapport Opdrachtgever / Client RecyBEM B.V. t.a.v. de heer drs. C. van Oostenrijk Postbus 418 2260 AK LEIDSCHENDAM

Nadere informatie

DE MAAS (in Belgie)

DE MAAS (in Belgie) DE MAAS (in Belgie) Hier geldt het Scheepvaartreglement Gemeenschappelijke Maas https://www.binnenvaartkennis.nl/wp-content/uploads/2018/12/scheepvaartreglement-gemeenschappelijke-maas.pdf In Nederland

Nadere informatie

HPLC- UV- screening: geharmoniseerde analysemethode voor efficiënte waterkwaliteitsbewaking

HPLC- UV- screening: geharmoniseerde analysemethode voor efficiënte waterkwaliteitsbewaking HPLC- UV- screening: geharmoniseerde analysemethode voor efficiënte waterkwaliteitsbewaking Annemieke Kolkman (KWR), Erik Emke (KWR), Gerard Stroomberg (Rijkswaterstaat), Henk Ketelaars (Evides) Bij een

Nadere informatie

9Sommige stukken van beken en rivieren bieden nog extra charme, Prachtige oorspronkelijke stukken van beken

9Sommige stukken van beken en rivieren bieden nog extra charme, Prachtige oorspronkelijke stukken van beken Prachtige oorspronkelijke stukken van beken 9Sommige stukken van beken en rivieren bieden nog extra charme, doordat daar de werking van de elementen goed zichtbaar is, of omdat de sfeer er gewoonweg sprookjesachtig

Nadere informatie

Kernboodschap: Waterbeheerders houden rekening met aanhoudende droogte

Kernboodschap: Waterbeheerders houden rekening met aanhoudende droogte Watermanagementcentrum Nederland Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) Droogtebericht 26 april 2011 Nummer 2011-03 Kernboodschap: Waterbeheerders houden rekening met aanhoudende droogte

Nadere informatie

individuele wandelvakantie vanaf 230 En dan denk ik aan Brabant

individuele wandelvakantie vanaf 230 En dan denk ik aan Brabant Dommelvallei individuele wandelvakantie vanaf 230 En dan denk ik aan Brabant Bij het horen van Guus Meeuwis' liedje zult u direct zin krijgen in een paar dagen Brabant! Bijvoorbeeld in een wandelvakantie

Nadere informatie

De belangrijkste conclusies die op basis van de tellingen in 2018 (in vergelijking met 2016) kunnen worden getrokken zijn:

De belangrijkste conclusies die op basis van de tellingen in 2018 (in vergelijking met 2016) kunnen worden getrokken zijn: FACTSHEET Tellingen Coffeeshopbezoekers Roermond Resultaten metingen 2018: april en augustus In opdracht van de gemeente Roermond voert Breuer&Intraval jaarlijks (van 2018 tot en met 2021) tellingen uit

Nadere informatie

Samenvatting. A. van Leeuwenhoeklaan MA Bilthoven Postbus BA Bilthoven KvK Utrecht T

Samenvatting. A. van Leeuwenhoeklaan MA Bilthoven Postbus BA Bilthoven   KvK Utrecht T A. van Leeuwenhoeklaan 9 3721 MA Bilthoven Postbus 1 3720 BA Bilthoven www.rivm.nl KvK Utrecht 30276683 T 030 274 91 11 info@rivm.nl Uw kenmerk Gevoeligheid van de gesommeerde depositiebijdrage onder 0,05

Nadere informatie

Toestand van het watersysteem januari 2019

Toestand van het watersysteem januari 2019 Toestand van het watersysteem januari 2019 Vlaanderen is milieu Documentbeschrijving Titel Toestand van het watersysteem - januari 2019 Samenstellers VMM, Afdeling Operationeel Waterbeheer Dienst Hoogwaterbeheer,

Nadere informatie

wiskunde A havo 2018-II

wiskunde A havo 2018-II De Jamuna, een krachtige rivier De Jamuna is een van de grootste rivieren van Bangladesh. In het regenseizoen kan de rivier wel bijna 12 km breed zijn. Dan stroomt het water zo snel en met zo veel kracht,

Nadere informatie

Ecologische Monitoring Kustverdedigingsproject Oostende. (t 0 -situatie, fase 3) AANVULLENDE STUDIE:

Ecologische Monitoring Kustverdedigingsproject Oostende. (t 0 -situatie, fase 3) AANVULLENDE STUDIE: Ecologische Monitoring Kustverdedigingsproject Oostende (t 0 -situatie, fase 3) AANVULLENDE STUDIE: KWANTIFICERING EN KWALIFICERING VAN ORGANISCH MATERIAAL IN MARIENE SEDIMENTEN: HUN ONDERLINGE RELATIES

Nadere informatie

Droogtebericht. Watermanagementcentrum Nederland. Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) 23 september 2013 Nummer 2013-10

Droogtebericht. Watermanagementcentrum Nederland. Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) 23 september 2013 Nummer 2013-10 Watermanagementcentrum Nederland Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) Droogtebericht 23 september 2013 Nummer 2013-10 Laatste Droogtebericht 2013. De neerslag in de afgelopen periode heeft

Nadere informatie

Huidige situatie en verwachtingen voor rivierafvoeren, (water)temperaturen en grondwater

Huidige situatie en verwachtingen voor rivierafvoeren, (water)temperaturen en grondwater Huidige situatie en verwachtingen voor rivierafvoeren, (water)temperaturen en grondwater De wateraanvoer van de Rijn is laag voor de tijd van het jaar, hij bedraagt momenteel 1165 m3/s. Naar verwachting

Nadere informatie

Tabel 1: De bijdrage van RtHA aan de regionale economie op basis van 2,4 miljoen passagiers

Tabel 1: De bijdrage van RtHA aan de regionale economie op basis van 2,4 miljoen passagiers Prognose 2020 Door Alexander Otgaar, RHV Erasmus Universiteit Rotterdam Diverse studies zijn in het verleden uitgevoerd met als doel om de economische bijdrage van Rotterdam the Hague Airport (hierna aan

Nadere informatie

Slimme oplossingen voor een klimaatrobuuster watersysteem Gaat u mee op reis? ALV BPG 11 november 2016

Slimme oplossingen voor een klimaatrobuuster watersysteem Gaat u mee op reis? ALV BPG 11 november 2016 Slimme oplossingen voor een klimaatrobuuster watersysteem Gaat u mee op reis? ALV BPG 11 november 2016 Wateroverlast juni 2016 Van onttrekkingsverbod op 19 mei naar wateroverlast en waterkwaliteitsproblemen

Nadere informatie

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 25 mei totale examentijd 3 uur

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 25 mei totale examentijd 3 uur wiskunde A1 Examen VWO - Compex Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 25 mei totale examentijd 3 uur 20 05 Vragen 1 tot en met 13 In dit deel staan de vragen waarbij de computer niet

Nadere informatie

FeNeLab vakdeskundigenoverleg Juni 2008 CONSERVERING VAN TIN IN WATER MET SALPETERZUUR

FeNeLab vakdeskundigenoverleg Juni 2008 CONSERVERING VAN TIN IN WATER MET SALPETERZUUR FeNeLab vakdeskundigenoverleg Juni 2008 CONSERVERING VAN TIN IN WATER MET SALPETERZUUR INHOUDSOPGAVE Pagina SAMENVATTING... 3 1. INLEIDING... 4 2. BESCHRIJVING PROEFOPZET... 4 3. BESCHRIJVING MONSTERS...

Nadere informatie

Oorspronkelijk werd bij de analyse de deeltjesconcentratie van 8 verschillende componenten bepaald :

Oorspronkelijk werd bij de analyse de deeltjesconcentratie van 8 verschillende componenten bepaald : 4.5 POLYAROMATISCHE KOOLWATERSTOFFEN (P.A.K.) In de loop van het jaar 1997 werd een procedure op punt gesteld voor de bepaling van het gehalte aan polyaromatische koolwaterstoffen in de lucht. Tussen eind

Nadere informatie

3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving

3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving 3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving Droogtebericht Droogtebericht voor waterbeheerders, Huidige situatie en verwachtingen voor rivierafvoeren, (water)temperaturen en grondwater In Nederland wordt

Nadere informatie

Notitie. Watersysteem Planvorming en Realisatie. Wetenschappelijke begeleidingscie gebiedsproces Horstermeerpolder. 14 februari 2013. J.J.

Notitie. Watersysteem Planvorming en Realisatie. Wetenschappelijke begeleidingscie gebiedsproces Horstermeerpolder. 14 februari 2013. J.J. Aan Wetenschappelijke begeleidingscie gebiedsproces Horstermeerpolder Kopie aan Projectteam Waternet Contactpersoon J.J. Hofstra Doorkiesnummer 020 608 36 14 Onderwerp Analyse van het open water in het

Nadere informatie

Saint-Quentin (Frankrijk) Frankrijk. België. Nederland. in de Noordzee (Nederland) Vlaams Gewest. Waals Gewest

Saint-Quentin (Frankrijk) Frankrijk. België. Nederland. in de Noordzee (Nederland) Vlaams Gewest. Waals Gewest Leerlingen Naam: De Boven-Schelde: varen tussen Bossuit en Oudenaarde Klas: 9 Opdracht 1: rivieren het stroomgebied en kanalen van in Vlaanderen Schelde 1a. Waar bevindt zich de bron van de Schelde? Saint-Quentin

Nadere informatie

Een kaart wordt op schaal getekend. Dat is een verkleining van de werkelijkheid.

Een kaart wordt op schaal getekend. Dat is een verkleining van de werkelijkheid. VAN KLEIN NAAR GROOT België is verdeeld in meerdere kleine plaatsen. Er zijn gehuchten, dorpen, deelgemeenten, gemeenten, steden, provincies en gewesten. België behoort tot werelddeel Europa. Op een provinciekaart

Nadere informatie

Saint-Quentin (Frankrijk) Frankrijk. België. Nederland. in de Noordzee (Nederland) Vlaams Gewest. Waals Gewest

Saint-Quentin (Frankrijk) Frankrijk. België. Nederland. in de Noordzee (Nederland) Vlaams Gewest. Waals Gewest Leerlingen Naam: De Boven-Schelde: varen tussen Oudenaarde en Merelbeke Klas: 9 Opdracht 1: rivieren het stroomgebied en kanalen van in Vlaanderen Schelde 1a. Waar bevindt zich de bron van de Schelde?

Nadere informatie

Vraag: Wordt al het water in Vlaanderen gezuiverd voordat het op het oppervlaktewater geloosd wordt?

Vraag: Wordt al het water in Vlaanderen gezuiverd voordat het op het oppervlaktewater geloosd wordt? Technische vragen algemeen bestuur 28 november 2012 Fractie Gezond Water 3.b. Strategie samenwerking Vlaanderen Noot vooraf: De antwoorden zijn opgesteld door het waterschap in samenspraak met de Vlaamse

Nadere informatie

Zuivering van stedelijk afvalwater: zware metalen,

Zuivering van stedelijk afvalwater: zware metalen, Indicator 22 juni 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De afgelopen dertig jaar is voor

Nadere informatie

Grondwaterstandindicator freatisch grondwater September 2013

Grondwaterstandindicator freatisch grondwater September 2013 Grondwaterstandindicator freatisch grondwater September 2013 De grondwaterstandindicator geeft een beeld van de huidige stijghoogte van het grondwater ten opzichte van het verleden. De analyse van de stijghoogtegegevens

Nadere informatie

Resultaten Conjuntuurenquête jaar 2015

Resultaten Conjuntuurenquête jaar 2015 Resultaten Conjuntuurenquête jaar 2015 Willemstad, Mei 2016 Inhoudsopgave Inleiding... 2 Methodologie... 3 Resultaten conjunctuurenquête... 3 Concluderende opmerkingen... 17 1 CBS Curaçao mei 2016 Inleiding

Nadere informatie

Rapport Geluidsniveaumetingen bij Oosterpark

Rapport Geluidsniveaumetingen bij Oosterpark Rapport Geluidsniveaumetingen bij Oosterpark Update dd. 26 oktober 2018 (versie 2) Update dd. 19 november 2018 (versie 3 ; hoofdstuk 4 toegevoegd) 1. Inleiding In het kader van de discussie rond de bomenkap

Nadere informatie

Effect overstorten op de wateroverlast

Effect overstorten op de wateroverlast Effect overstorten op de wateroverlast Kennisvraag: wat als er geen overstorten waren geweest? Wat is het effect daarvan op de waterstanden en overstromingen? Antwoord: lokaal kunnen overstorten een grote

Nadere informatie

Samenvatting. Geothermische energie uit Trias aquifers in de ondergrond van Noord-Brabant

Samenvatting. Geothermische energie uit Trias aquifers in de ondergrond van Noord-Brabant 1 Samenvatting Geothermische energie uit Trias aquifers in de ondergrond van Noord-Brabant De gemeenten Breda, Tilburg en Helmond hebben in samenwerking met de Provincie Noord-Brabant, Brabant Water en

Nadere informatie

Vluchtoord Uden tijdens WO I - Bevolkingsstatistieken

Vluchtoord Uden tijdens WO I - Bevolkingsstatistieken - 0 - De basis/bron van deze gegevens is een MS Office-Excelsheet dat destijds is samengesteld door het Streekarchief Brabant Noordoost te Veghel. Dit Excelsheet is door ondergetekende op een aantal punten

Nadere informatie

Definitieve resultaten eindejaarscontroles

Definitieve resultaten eindejaarscontroles Definitieve resultaten eindejaarscontroles Persbericht 14 januari 211 2 Na zes weken sensibilisering en alcoholcontroles op de weg maken Staatssecretaris voor Mobiliteit Etienne Schouppe en het Belgisch

Nadere informatie

Nadere informatie. Weersverwachting

Nadere informatie. Weersverwachting Watermanagementcentrum Nederland Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) Droogtebericht 16 mei 2011 Nummer 2011-06 Droogtesituatie verandert weinig, ondanks regen De wateraanvoer van de Rijn

Nadere informatie

Samenvatting van: Effecten van het Lozingenbesluit Open Teelt en Veehouderij (LOTV) op de waterkwaliteit.

Samenvatting van: Effecten van het Lozingenbesluit Open Teelt en Veehouderij (LOTV) op de waterkwaliteit. Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling/RIZA Samenvatting van: Effecten van het Lozingenbesluit

Nadere informatie

3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving

3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving 3 Aan: Geïnteresseerden Droogteberichtgeving Droogtebericht Droogtebericht voor waterbeheerders, Na een droge juli maand en de neerslag die de afgelopen periode is gevallen in de vorm van buien, is de

Nadere informatie

De vrouwen hebben dan ook een grotere kans op werkloosheid (0,39) dan de mannen uit de onderzoekspopulatie (0,29).

De vrouwen hebben dan ook een grotere kans op werkloosheid (0,39) dan de mannen uit de onderzoekspopulatie (0,29). In het kader van het onderzoek kreeg de RVA de vraag om op basis van de door het VFSIPH opgestelde lijst van Rijksregisternummers na te gaan welke personen op 30 juni 1997 als werkloze ingeschreven waren.

Nadere informatie

Begrippenlijst. Barometer. EN (elektroneutraliteit) Hydrologisch jaar. Maucha-diagram. Metingtype. Referentieniveau. Stiff-diagram

Begrippenlijst. Barometer. EN (elektroneutraliteit) Hydrologisch jaar. Maucha-diagram. Metingtype. Referentieniveau. Stiff-diagram Begrippenlijst AMP Druksonde EN (elektroneutraliteit) Gebied GG GLG GXG IR/EC-diagram Maucha-diagram Meetpunt Metingtype Peilbuis Peilschaal Raai Stiff-diagram Tijdreeks Barometer Duurlijn Flume Gebiedgroep

Nadere informatie

1. Vergunningssituatie

1. Vergunningssituatie Assen, 13 augustus 2010 Ons kenmerk DO/2010009757 Behandeld door mevrouw J.H. Blokzijl (0592) 36 58 46 Onderwerp: Besluit ingevolge de Wet milieubeheer (Wm) voor DOC Kaas BA voor de inrichting aan Alteveerstraat

Nadere informatie

Behoort bij schrijven no. 689.865

Behoort bij schrijven no. 689.865 Behoort bij schrijven no. 689.865 Ex. no.,2-c VERKIEZING TWEEDE KAMER 1963 - PSP Bij de ruim 70,000, door de PSP in maart 1962 gewonnen t.o.v. 1959» voegden zich op 15 mei jl. die van nog bijna 8.000 kiezers.

Nadere informatie

Kennisvraag: Wat zijn de fysisch chemische effecten van de wateroverlast voor de maand juni in vergelijking met andere jaren?

Kennisvraag: Wat zijn de fysisch chemische effecten van de wateroverlast voor de maand juni in vergelijking met andere jaren? Juni 2016 in vergelijking tot voorgaande jaren Kennisvraag: Wat zijn de fysisch chemische effecten van de wateroverlast voor de maand juni in vergelijking met andere jaren? Antwoord: Er zijn in verschillende

Nadere informatie

3 Witteveen & Bos Provincie Noord-Brabant

3 Witteveen & Bos Provincie Noord-Brabant 3 Witteveen & Bos Provincie Noord-Brabant Toedeling van het transport van gevaarlijke stoffen aan de N279 tussen Den Bosch en Asten Schoemakerstraat 97c 2628 VK Delft Postbus 5044 2600 GA Delft T (088)

Nadere informatie

2.4 Transport. Figuur 21 : Dichtheid van de drie types vee op het niveau van de clusters

2.4 Transport. Figuur 21 : Dichtheid van de drie types vee op het niveau van de clusters IV. Beschrijving van de drijvende krachten en Analyse van druk en impact Figuur 21 : Dichtheid van de drie types vee op het niveau van de clusters 15 100 Aantal per ha BLO (runderen en varkens) 12 9 6

Nadere informatie

4 et water een niet te verspillen onontbeerlijke hulpbron

4 et water een niet te verspillen onontbeerlijke hulpbron H 4 et water een niet te verspillen onontbeerlijke hulpbron «De blauwe planeet», «het water, als bron van het leven». Twee gangbare uitdrukkingen die het belang van het water in ons dagelijks leven onderstrepen.

Nadere informatie

Je kunt al: -de centrummaten en spreidingsmaten gebruiken -een spreidingsdiagram gebruiken als grafische weergave van twee variabelen

Je kunt al: -de centrummaten en spreidingsmaten gebruiken -een spreidingsdiagram gebruiken als grafische weergave van twee variabelen Lesbrief: Correlatie en Regressie Leerlingmateriaal Je leert nu: -een correlatiecoëfficient gebruiken als maat voor het statistische verband tussen beide variabelen -een regressielijn te tekenen die een

Nadere informatie

Tabel 2.1 Overzicht van de situatie op de arbeidsmarkt van de onderzochte personen op 30/06/97. Deelpopulatie 1996

Tabel 2.1 Overzicht van de situatie op de arbeidsmarkt van de onderzochte personen op 30/06/97. Deelpopulatie 1996 Dit deel van het onderzoek omvat alle personen tussen de 18 en 55 jaar oud (leeftijdsgrenzen inbegrepen) op 30 juni 1997, wiens dossier van het Vlaams Fonds voor de Sociale Integratie van Personen met

Nadere informatie

Droogtebericht. Waterbeheerders spelen in op actuele situatie. Watermanagementcentrum Nederland. Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW)

Droogtebericht. Waterbeheerders spelen in op actuele situatie. Watermanagementcentrum Nederland. Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) Watermanagementcentrum Nederland Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) Droogtebericht 9 mei 2011 Nummer 2011-05 Waterbeheerders spelen in op actuele situatie Ook in de afgelopen week is

Nadere informatie

Grondwaterstandindicator freatisch grondwater September 2014

Grondwaterstandindicator freatisch grondwater September 2014 Grondwaterstandindicator freatisch grondwater September 2014 De grondwaterstandindicator geeft een beeld van de huidige stijghoogte van het grondwater ten opzichte van het verleden. De analyse van de stijghoogtegegevens

Nadere informatie

1 Kwel en geohydrologie

1 Kwel en geohydrologie 1 Kwel en geohydrologie 1.1 Inleiding Grondwater in de omgeving van de grote rivieren in Nederland wordt door verschillen in het peil sterk beïnvloed. Over het algemeen zal het rivierpeil onder het grondwatervlak

Nadere informatie

HOOFDSTUK VII REGRESSIE ANALYSE

HOOFDSTUK VII REGRESSIE ANALYSE HOOFDSTUK VII REGRESSIE ANALYSE 1 DOEL VAN REGRESSIE ANALYSE De relatie te bestuderen tussen een response variabele en een verzameling verklarende variabelen 1. LINEAIRE REGRESSIE Veronderstel dat gegevens

Nadere informatie