gebiedsvisie Groninger Noordkust Natuur en historie aan weerskanten van de waddendijk

Transcriptie

1 gebiedsvisie Groninger Noordkust Natuur en historie aan weerskanten van de waddendijk

2 Pieterburen Westernieland Warffum Kloosterburen Zoutkamp Ulrum Gebieden Stichting Het Groninger Landschap Leens Wehe-Den Hoorn Nergens krijg je een beter beeld van Noord-Groningen dan op de zeedijk. Aan de ene kant de Waddenzee, die weidse wildernis van wadplaten, geulen en kwelders, waar zeewater en wind vrij spel hebben; tienduizenden vogels profiteren er van de rust en de immense voedselrijkdom. Aan de andere kant een landschap van strakke vormen en rechte lijnen, waar de mens de natuur naar zijn hand heeft gezet. Het contrast kan nauwelijks scherper. Toch is het binnendijkse kustgebied onlosmakelijk verbonden met het wad. Via de vogels bijvoorbeeld die over de dijk heen en weer vliegen, op zoek naar het beste van beide werelden. Maar vooral door de geschiedenis. De vruchtbare landbouwpolders danken hun bestaan aan de zee; dijken en wierden getuigen van de eeuwenlange strijd tegen het water. De Stichting Het Groninger Landschap beheert in dit kustgebied terreinen aan beide kanten van de dijk: buitendijkse kwelders, binnendijkse brakwaternatuurgebieden en kleine elementen in het agrarische landschap, waaronder enkele wierden en een stukje oude (slaper)dijk. De kwelders en de brakwatergebieden zijn vooral van belang voor de natuur, de landschapselementen zijn vooral cultuurhistorisch waardevol. Vanzelfsprekend doen wij er alles aan de natuurwaarden en de cultuurhistorische betekenis van deze terreinen in stand te houden, te verhogen of te herstellen. En zorgen wij ervoor dat bezoekers van al dit moois kunnen genieten. Maar onze inzet houdt niet op bij de grenzen van onze eigendommen. Die maken immers deel uit van een groter geheel: het waddengebied, het grootste natuurgebied van West-Europa én een uniek landschap vol zichtbare historie. Door te kort schietend en versnipperd beheer zijn de kwaliteiten van dit gebied de laatste jaren sterk teruggelopen. Samen met andere natuurbeschermingsorganisaties, boeren, overheden en andere betrokkenen willen wij er hard aan trekken om ze te herstellen. Daarom werken wij samen met andere partijen aan een herstelplan voor de kwelders; realiseren wij samen met boeren en met collega-natuurbeschermers een parelsnoer van brakwatergebieden langs de waddenkust; bieden wij samen met andere natuurbeschermingsorganisaties aan een rol te vervullen bij het natuurbeheer van het wad; en zetten we ons in voor het behoud van de cultuurhistorische elementen van het kustgebied. In deze gebiedsvisie leest u wat wij de komende jaren in het Groningse deel van het waddengebied willen bereiken en hoe we dat willen doen.

3 Noordpolderzijl Usquert Het Tij Gekeerd Herstelplan voor het waddengebied Een gezamenlijk initiatief van acht Nederlandse natuurbeschermingsorganisaties Het Tij Gekeerd: natuurherstel waddengebied Samen met zeven andere natuurbeschermingsorganisaties die betrokken zijn bij het Waddengebied heeft Het Groninger Landschap in 2005 een plan gepresenteerd voor natuurherstel in het hele Nederlandse waddengebied, onder de titel Het Tij Gekeerd. Het bevat een strategische visie voor investeringen in het gebied uit het Waddenfonds dat door de regering in het leven is geroepen. De initiatiefnemers hebben een overzicht gemaakt van de problemen en mogelijke oplossingen die prioriteit hebben. Zij stellen voor in te zetten op vijf programma s: Rijke Zee, Gezonde Kwelders, Natuurparels Binnendijks, Levendige Eilanden en Beleving en Draagvlak. Voor zover de maatregelen uit deze programma s van toepassing zijn op de Groninger Noordkust hebben ze een plek gekregen in deze gebiedsvisie. Het open wad: natuurbeheer regelen Met de Waddenzee is iets merkwaardigs aan de hand. Zij wordt alom erkend als een van de belangrijkste natuurgebieden van heel West-Europa. In het overheidsbeleid voor de Nederlandse Waddenzee staat de natuur officieel voorop. En toch is er geen instantie verantwoordelijk voor het natuurbeheer van het open wad, terwijl dat voor natuurgebieden op het land ook die aan de randen van het wad als vanzelfsprekend geregeld is. Intussen bemoeien allerlei instanties zich met het wad vanuit verschillende deelbelangen. Door die versnippering is de natuurkwaliteit van het wad de laatste jaren achteruitgegaan; denk maar aan het verdwijnen van de schelpdierbanken en het verzanden van de bodem door de bodemberoerende visserij. Het herstel van de waddennatuur is gebaat bij een eenduidig natuurbeheer. De commissie Meijer, die de regering heeft geadviseerd over het waddenbeleid, stelt voor de terreinbeherende natuurbeschermingsorganisaties hierin een grotere rol te geven. Die organisaties hebben de handschoen opgepakt. Het Noord-Hollands Landschap, It Fryske Gea, Het Groninger Landschap, Vereniging Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer bieden aan een grotere rol te vervullen in het natuurbeheer van het wad vergelijkbaar met de rol die de natuurbeherende instanties op het land hebben bij de invulling van de Ecologische Hoofdstructuur. N a t u u r e n h i s t o r i e a a n d e G r o n i n g e r N o o r d k u s t

4 Kwelders: samen werken aan variatie Langs de randen van de Waddenzee zijn kwelders te vinden. Ze ontstaan waar de bodem hoog genoeg is opgeslibd om plantenwortels houvast te geven. Aan de Groninger Noordkust heeft de mens een handje geholpen door het aangevoerde slib vast te houden tussen dammen, de kwelderwerken. Waren de kwelders hoog genoeg opgeslibd, dan werden ze ingedijkt. Eeuwenlang is zo stap voor stap land uit zee gewonnen. De huidige kwelders danken daaraan hun vorm, maar hun begroeiing is puur natuur. Die begroeiing bestaat uit planten die bestand zijn tegen regelmatige overstroming met zout zeewater, zoals zeekraal, kweldergras, schorrenkruid, zeeaster en lamsoor. Op de kwelders broeden vogels als kluut, scholekster en tureluur. Tienduizenden steltlopers, ganzen en eenden brengen er de winter door of komen er uitrusten en bijtanken tijdens de trek. Bij hoog water vormen de kwelders een veilige rustplaats voor talloze wadvogels die bij laag water hun kostje op het wad bij elkaar zoeken. Maar deze natuurrijkdom staat onder druk. Grote delen van de kwelders verruigen doordat er geen vee meer loopt. Andere delen worden juist zo intensief beweid dat ze er uit zien als een gladgeschoren gazon. In beide situaties zijn de kwelders voor de meeste vogels niet meer aantrekkelijk en verdwijnen kenmerkende plantensoorten. Om deze achteruitgang te stoppen moet de variatie in de begroeiing worden hersteld. Een zorgvuldig gekozen beweiding bevordert het natuurlijke mozaïek, waarin kort begroeide stukken kwelder afgewisseld worden door plekken met een hogere, ruige begroeiing. In dat mozaïek vinden alle soorten planten en dieren hun plek. Ganzen en weidevogels zoals de tureluur zoeken hun voedsel op de intensiever begraasde delen met een korte begroeiing, terwijl de hogere begroeiing veel soorten broed- en schuilplaatsen biedt. Dit gevarieerde patroon kan alleen tot stand komen wanneer alle beheerders van de kwelders de handen ineen slaan en het beheer onderling afstemmen. Daarom werkt Het Groninger Landschap samen met alle betrokkenen aan een gezamenlijk herstelplan voor de kwelders. In dit plan, waaraan momenteel wordt gewerkt, speelt het mozaïekbeheer een centrale rol. Onderhoud kwelderwerken Van nature bestaat een kwelder uit verschillende zones met elk een eigen karakteristieke plantengroei. Zeekraal voert de boventoon op het zoute slikkige wad, verder landinwaarts domineert kweldergras en op de hogere kwelder die niet meer zo vaak onder water loopt groeien weer andere planten zoals Engels gras en strandkweek. Om deze natuurlijke zonering in stand te houden moeten de kwelderwerken worden onderhouden. Als dat niet gebeurt, verliezen de laagste kwelderzones door afslag terrein.

5 Brakwatergebieden: grenzen verzachten Voor de natuur is de zeedijk een harde grens: tussen water en land, tussen zout en zoet. Delen van de polders achter de dijk leveren rust en voedsel voor wadvogels. Maar het binnendijkse gebied kan veel meer voor de waddennatuur betekenen wanneer de harde grens wordt verzacht. Om dat te bereiken legt Het Groninger Landschap op verschillende plaatsen langs de kust kleine waterrijke natuurgebieden achter de dijk aan. Die gebieden voorzien we van het brakke (grond)water dat van nature aan de binnenkant van de zeedijk aanwezig is. Daardoor keren kenmerkende planten van brakke omstandigheden terug en krijgen wad- en watervogels nieuwe mogelijkheden. De Klutenplas (in de Linthorst-Homanpolder boven Den Andel) is het eerste terrein aan de Groninger Noordkust dat wij op die manier hebben ingericht In totaal is nu 17 hectare brak natuurgebied. Het blijkt een succesvolle ingreep; wadvogels (zoals kluut en bergeend) weten het gebied in groten getale te vinden. Ook bijzondere brakwatervegetatie heeft zich in het gebied gevestigd. In het gebied groeien nu o.a. zeeaster, kweldergras, zeealsum en zeekraal. De Feddema s Plas in de Julianapolder ten noorden van Hornhuizen is net zoals De Klutenplas een kleiput. Het gebied bestaat uit een met riet omzoomde brakke plas en moerasstruweel. Net als bij De Klutenplas wordt hier gestreefd naar versterking van de betekenis van het gebied voor de waddennatuur. Voor 2008 is de inrichting voorzien van het gebied Deikum een gebied circa 55 hectare, in de Negenboerenpolder boven Pieterburen. Hier werken wij samen met een plaatselijke agrariër, die op eigen grond aansluitend aan ons terrein brakke natuur realiseert. Samen met boeren en collega-natuurbeschermingsorganisaties willen we op die manier een parelsnoer van brakke natuurgebieden langs de hele vastelandkust van de wadden realiseren, niet alleen in Groningen maar ook in Friesland en Noord-Holland. Behalve het parelsnoer zijn ook andere maatregelen nodig om de harde grens tussen zout en zoet te verzachten. Zoals de aanleg van vispassages en visvriendelijk beheer van sluizen, zodat trekkende vissen zoals paling, spiering en de driedoornige stekelbaars weer heen en weer kunnen trekken tussen de zee en het zoete binnenwater. Aan de Groningse Noordkust zijn er wellicht mogelijkheden bij Noordpolderzijl. Het parelsnoer van binnendijkse brakwatergebieden en het mogelijk maken van vismigratie zijn onderdelen van het programma Natuurparels Binnendijks uit het natuurherstelplan Het Tij Gekeerd. Landschapselementen Verspreid over het Noord-Groninger kustgebied bezit Het Groninger Landschap zeven kleine terreintjes: twee oude wierden, een restant van een oude zeedijk, een eendenkooi en drie bosjes. Ondanks hun geringe omvang zijn het waardevolle elementen in het landschap. Ze vertellen veel over de geschiedenis van het gebied. En in het open akkerland vormen ze toevluchtsoorden voor allerlei dieren. Wij streven ernaar de terreintjes zo te beheren dat hun cultuurhistorische waarde en hun natuurwaarde behouden blijft. Ook maken wij deze waarden zo goed mogelijk zichtbaar en beleefbaar voor bezoekers. Historisch en landschappelijk waardevol zijn ook de vijf molens in Noord-Groningen die Het Groninger Landschap recent heeft overgenomen. Helwerder Wierden Aan de Usquerderweg tussen Usquert en Rottum liggen half verscholen achter Theaterboerderij Bernlef twee heuvels in een perceel grasland. Anders dan de naam aangeeft vormen ze eigenlijk één wierde. De 2500 jaar oude woonheuvel is van groot historisch belang: hier kan iedereen zien hoe de eerste bewoners van Groningen het hoofd boven water wisten te houden. Bovendien is er aan de wierde een legende verbonden. Op deze plek zou de reizende prediker Liudger de bard Bernlef hebben bekeerd door hem te genezen van zijn blindheid. In 2006 heeft Het Groninger Landschap herstelwerkzaamheden uitgevoerd en de wierde toegankelijk gemaakt voor publiek. Er is een kleine parkeerplaats aangelegd, er zijn informatiepanelen geplaatst en bezoe- N a t u u r e n h i s t o r i e a a n d e G r o n i n g e r N o o r d k u s t

6 kers kunnen rondwandelen en plaatsnemen op een bankje met een fraai uitzicht op de naburige wierde van Rottum. Wierdekerkhof Vliedorp Op deze wierde uit het begin van onze jaartelling heeft de kerk van Vliedorp gestaan. Het dorpje is geheel verdwenen, de kerk in 1695 afgebroken. De pastorie annex boerderij is nog lange tijd blijven staan, waardoor de plek nog steeds bekend is als Ol Weem. Wat nog resteert zijn 11 grafstenen van verschillende families. Tot 1868 was Ol Weem de begraafplaats van Houwerzijl. Het kerkhofje willen wij met alle respect zorgvuldig onderhouden. Het oorspronkelijke open karakter zal hersteld worden om de wierde landschappelijk beter zichtbaar en herkenbaar te maken. Er komt een paneel met uitgebreide informatie over de geschiedenis van het wierdekerkhof. Eendenkooi Nieuw Onrust Aan de voet van de Ommelanderzeedijk in de Westpolder ligt een van de twee overgebleven eendenkooien in Groningen. Het terrein bestaat uit een kooiplas met vier vangpijpen, omgeven door opgaande beplanting. Op het terrein bevinden zich verder een kooikershuisje en een kooikelder waarin vroeger de dode eenden werden bewaard. Het geheel heeft grote cultuurhistorische waarde en door zijn rust is het terrein aantrekkelijk voor vogels en andere dieren. Op de kooi zijn twee vrijwillige kooikers actief. Zij zorgen voor het kleinschalige onderhoud en houden geregeld excursies. Om de rust te handhaven blijft de eendenkooi alleen tijdens excursies onder begeleiding van de kooikers te bezoeken. Het Groninger Landschap wil de kooi als waardevol cultuurhistorisch object in stand houden en de natuurwaarde zo veel mogelijk vergroten. De komende jaren zullen we jaarlijks onderhoud uitvoeren aan de randbeplanting, waarbij onder andere de oude doorgegroeide hakhoutstoven worden afgezet. Op de kooi worden momenteel geen eenden meer gevangen. Wij streven ernaar het traditionele gebruik van de kooi in ere te herstellen, waarbij de gevangen eenden voor wetenschappelijk onderzoek worden geringd en weer losgelaten. Oude Dijk bij Den Andel Veel meer dan een bultje naast de weg is het niet. Toch heeft het grote waarde: het is een restant van de middeleeuwse Oude Dijk, die als zeewering diende tot ze in de kerstvloed van 1717 werd weggespoeld en daarna vervangen door de Middendijk. Het Groninger Landschap wil het dijkje beter herkenbaar en beleefbaar maken als restant van de Oude Dijk. Boerenerven Ulrum Ten noorden van Ulrum heeft Het Groninger Landschap drie bosjes in eigendom. Twee daarvan liggen op de plaats van het erf van voormalige boerderijen. Bij een van de bosjes is nog een restant van de boerderijgracht te vinden. Het derde bosje is aan-

7 geplant in het kader van de ruilverkaveling. Wij houden de bosjes in stand vanwege hun cultuurhistorische betekenis en hun waarde als rust- en schuilplaats voor vogels ( zoals houtsnip en buizerd) en zoogdieren (ree). Het beheer bestaat uit periodieke dunningen, gericht op omvorming naar structuurrijk bos met geleidelijke overgangen naar het open land. Eventuele iepziekte wordt bestreden. Molens Onlangs heeft de Het Groninger Lanschap vijf molens in Noord-Groningen onder haar hoede genomen. Daarmee is het voortbestaan van deze molens veiliggesteld. Het gaat om De Lelie in Eenrum, De Onderneming in Vierhuizen, De Vier Winden in Pieterburen, De Bovenrijge in Ten Boer en De Ceres in Spijk. De molens passen in het bezit van Het Groninger Landschap vanwege hun cultuurhistorische waarde en hun rol in het landschap. Bovendien lenen ze zich goed voor publieksfuncties. Wij handhaven dan ook de openstelling van de molens en zullen er regelmatig activiteiten organiseren. Beleving: aanbod vergroten en verbeteren Wie rust en ruimte zoekt, kan bijna nergens beter terecht dan in Noord-Groningen met zijn weidse landschap en fascinerende wolkenluchten. Waar kun je beter uitwaaien dan op de waddendijk, je hoofd in de wind, het gegak van ganzen in je oren? Het Groninger Landschap wil mensen optimaal laten genieten van natuur en landschap. Daarom bieden wij, overal waar dat zonder schade aan de natuur kan, mogelijkheden voor wandelen, fietsen en varen. Delen van het waddengebied zijn te kwetsbaar voor een vrije toegang. Daar treffen we voorzieningen die het gebied toch goed beleefbaar maken, zoals uitkijktorens en vogelkijkhutten. In alle gebieden (ook de terreinen die niet vrij toegankelijk zijn) organiseren we excursies onder leiding van deskundige gidsen. De komende jaren scheppen we nieuwe mogelijkheden voor beleving. Ons bezoekerscentrum in Pieterburen krijgt een nieuwe invulling en zal een belangrijke rol gaan vervullen om mensen te ontvangen en te informeren. Kwelders en brakwatergebieden De kwelders zijn vanaf de dijk uitstekend te overzien en te beleven. Lopen over onze kwelders kan alleen tijdens excursies buiten het broedseizoen onder leiding van een gids. De broedende en rustende vogels zijn namelijk erg gevoelig voor verstoring. Wij willen bezoekers graag de kans geven om op eigen gelegenheid het kwelderlandschap van dichtbij te beleven. Daarom onderzoeken we momenteel de mogelijkheid om een stuk kwelder op een verantwoorde manier, zonder schade aan de natuur, open te stellen voor publiek. We denken aan een plek bij Noordpolderzijl. De Klutenplas is vanaf de waddendijk goed te overzien en te beleven. Bij Deikum zullen wij een vogelkijkhut aan de zuidrand van het gebied plaatsen, zodat bezoekers hier de natuur van dichtbij kunnen beleven zonder die te verstoren. Welkom op het wad De grillige, ongetemde natuur en de overweldigende ruimte maken varen in onze laatste wildernis tot een echt avontuur. Geen wonder dat de Waddenzee volop bezoek krijgt van zeilers en kanoërs. Dat kan best samengaan met het behoud van de rust voor vogels en zeehonden, mits de (vaar)recreanten zich aan een paar eenvoudige spelregels houden. Maar dan moeten zij die regels uiteraard wel kennen. De meeste verstoringen van bijvoorbeeld hoogwatervluchtplaatsen van vogels komen voort uit onwetendheid. En in dit weidse gebied kan een enkeling op die manier al veel schade aanrichten. Dit probleem is te ondervangen door op kwetsbare plekken (zandplaten, punten van eilanden) wadwachten in te richten. Een wadwacht is een post waar in het zomerseizoen een wadwachter verblijft, die bezoekers ontvangt en over het gebied informeert. Onder meer op Engelsmanplaat zijn hiermee goede ervaringen opgedaan. Door de mensen gastvrij te ontvangen en ze te wijzen op de gevolgen van bepaalde gedragingen, kon het aantal serieuze verstoringen hier tot nul worden teruggebracht. In het Groningse waddengebied is er in onze ogen op Simonszand een wadwacht op zijn plaats, Dit is een zandplaat waar grote aantallen zeehonden en vogels verblijven. N a t u u r e n h i s t o r i e a a n d e G r o n i n g e r N o o r d k u s t

8 Waddencentrum Pieterburen: de poort naar de Noordkust Het Waddencentrum in Pieterburen is het bezoekerscentrum van Het Groninger Landschap voor de Groningse Noordkust. Momenteel ontwikkelen wij plannen om het gebouw te renoveren en opnieuw in te richten. Het centrum zal voor bezoekers hét vertrekpunt worden voor hun verkenning van het Groningse waddengebied. Hier krijgen zij op een levendige en verrassende manier een beeld van de natuur en de cultuurhistorie. Naast drie expositieruimtes en een filmzaal komt er een natte onderzoeksruimte voor scholen, waar kinderen kunnen ervaren wat er leeft op het wad en in het water. Het bezoekerscentrum krijgt letterlijk een verbinding met de kust. Vanuit het centrum kijkt men uit over het kustlandschap in de richting van de waddendijk. Een fiets- en wandelpad zal vanaf het centrum rechtstreeks naar de dijk voeren. Het is de bedoeling dat het pad in 2007 klaar is. De tot nu toe regelmatig gehoorde vraag hoe kom ik hier bij het wad is dan verleden tijd. Samen sterker Sinds enkele jaren voert Het Groninger Landschap met Domies Toen en de Stichting Oude Groninger Kerken gezamenlijke activiteiten uit op het gebied van natuur en cultuurhistorie. Wij willen deze samenwerking verder uitbouwen en professionaliseren en daarbij ook andere partners in Pieterburen betrekken. Dit past in het Masterplan Pieterburen, dat wordt gedragen door verschillende partijen, waaronder de gemeente De Marne. Samenwerking en betere afstemming van activiteiten op recreatief gebied is een van de belangrijkste aspecten van dit plan. Het doel is een beter herkenbaar toeristisch product dat meer bezoekers trekt. Plannen per terrein (De cursieve aanduidingen verwijzen naar het betreffende programma in het waddenherstelplan Het Tij Gekeerd van de natuurbeschermingsorganisaties in het waddengebied.) Open wad - De Stichting Het Groninger Landschap vervult een grotere rol als beheerder van het open wad tussen Noordpolderzijl en de Friese Kust - Instellen wadwacht Simonszand (Beleving en Draagvlak) De Stichting Het Groninger Landschap zet zich in voor het natuur- en landschapsschoon in de provincie Groningen door aankoop, inrichting en beheer van gebieden. Ruim 7600 hectare natuurgebied is in beheer en de Stichting heeft meer dan donateurs (Beschermers). Natuur en landschap wordt toegankelijk gemaakt zodat mensen ook daadwerkelijk van de natuur kunnen genieten. Rijksstraatweg CG Haren t (050) f (050) kantoor@groningerlandschap.nl Kwelders Noordkust - Opstellen gezamenlijk kwelderherstelplan (mozaïekbeheer en onderhoud kwelderwerken) (Gezonde Kwelders) - Openstellen kwelder bij Noordpolderzijl (Beleving en Draagvlak) Binnendijkse brakwatergebieden - Inrichting parelsnoer van binnendijkse brakwatergebieden (Natuurparels Binnendijks) - Versterking betekenis voor Waddennatuur (Natuurparels Binnendijks) Waddencentrum Pieterburen - Renovatie en inrichting bezoekerscentrum (Beleving en Draagvlak) - Directe verbinding bezoekerscentrum - waddendijk (Beleving en Draagvlak) Helwerder Wierden - Behoud cultuurhistorische betekenis Wierdekerkhof Vliedorp - Vergroting herken- en beleefbaarheid door restauratie grafstenen, plaatsen informatiepaneel en het herstellen van het oorspronkelijke open karakter Oude Dijk Den Andel - Vergroting herken- en beleefbaarheid door o.a. informatiepaneel Eendenkooi Nieuw Onrust - Intensivering onderhoud - Herstel traditioneel gebruik (vangen van eenden voor wetenschappelijk onderzoek) Molens - Instandhouding - Handhaven en verbeteren openstelling