De Nieuwe Havo Science + Veldwerk opdrachten

Transcriptie

1 Een herbarium maken De Nieuwe Havo Science + WAT GA JE DOEN? Je gaat een herbarium maken van planten rondom de school. We verzamelen ze bij de verschillende lessen. Je maakt hiervoor gebruik van verschillende kenmerken. INFORMATIE Een herbarium is een verzameling planten of bladeren van planten. Vaak worden ze eerst gedroogd. De planten in een herbarium zijn gedetermineerd. Determineren wil zeggen dat de naam van de plant wordt bepaald. Eigenlijk bepaal je dus tot welke soort de plant behoort. Determineren gebeurt aan de hand van de waarneembare kenmerken van de plant. In een herbarium wordt ook de vindplaats, datum en de naam van de vinder opgeschreven. Een boek met tabellen voor alle planten in een bepaald gebied noemt men een flora. MATERIAAL POTLOOD PLAKBAND DETERMINATIETABELLEN (FLORA) INTERNET (EVENTUEEL) INTERNETTIP METHODE Zoek minimaal tien verschillende bomen of planten in de buurt van de school. Ze mogen zeer verschillend zijn, bijvoorbeeld een gras en een eikenboom. Pluk van de plant voorzichtig een blad. Kijk bij kleine planten, bijvoorbeeld een madeliefje, eerst of er in de directe omgeving meer van te vinden zijn. Als dat zo is, pluk dan de complete plant (stengel, blad, bloem) maar laat wortel in de grond zitten. RESULTATEN Plaats elke plant tussen 2 kranten. geef elke plant een nr en plaats op de kranten een hard vlak materiaal met daarop een gewicht. Maak vast de bladzijde in je herbarium klaar. Vul alle gegevens in daarom is het nummer dat je bij de plant hebt belangrijk. Na een week drogen plaats je elke plant (blad) op de goede bladzijde in je schriftje met plakband. Determineer de planten met behulp van internet of determinatietabellen. Schrijf ook de populai re en wetenschappelijke naam op het verzamelblad. Maak een voorkant voor het herbarium. Dit is je eerste bladzijde van je herbarium VRAGEN 1 Naar welke eigenschappen heb je bij het determineren van de planten gekeken? DE NIEUWE HAVO VERSIE

2 2 In Amsterdam staan, met name langs de grachten, veel bomen. Dit zijn vaak iepen. Wat je boven de grond ziet van de iepen is maar 30% van de boom. Het wortelstelsel onder de grond maakt de overige 70% uit. Doordat de iepen langs de grachten dicht naast elkaar staan, zijn de wortelstels els vaak met elkaar vergroeid. 2A Welke gevolgen hebben de wortelstelsels boven de grond? 2B In Amsterdam breekt zo nu en dan de iepziekte uit. Deze ziekte wordt veroorzaakt door een schimmel en kan zich verspreiden via wortelcontact. Waarom zijn er bij het uitbreken van de iepziekte aan de gracht vaak meerdere bomen besmet? 3 De dikste bomen van Amsterdam zijn platanen en staan op het Leidse bosje. Ze hebben een omtrek van bijna zes meter en zijn elk euro waard. Waarom zullen de bomen langs de grachten waarschijnlijk geen omtrek van zes meter bereiken? 4 Bladeren van planten kunnen er zeer verschillend uitzien. Zo kan een blad van de ene plant dikker zijn dan een blad van een andere plant. 4A Welke verschillen neem je waar bij je gevonden planten? 4B Een dik blad houdt vaak beter water vast dan een dun blad. Op plekken waar weinig water is zal een plant met dikke bladeren dan ook een voordeel hebben. Noem nog een verband tussen kenmerk en functie van een blad. 5 De oudste boom van Amsterdam is een moerbeiboom. Hij is vermoedelijk geplant in 1795 en staat in een binnentuin aan de Prins Hendrikkade. De moerbei is geen inheemse boom. Hij komt oorspronkelijk uit Azië, Afrika en Noord-Amerika. Door welke vorm van verspreiding zou de moerbeiboom aan de Prins Hendrikkade terecht zijn gekomen? 6 Waarom kun je beter geen plant plukken waarvan er in de omgeving weinig of geen te vinden zijn? DE NIEUWE HAVO VERSIE

3 7 Wat is een verschil in uiterlijk tussen windbestuivers en insectbestuivers? 7A Wat is de achterliggende oorzaak van dit verschil? UITBREIDING 8 Bepaal van de gevonden planten tot welk geslacht, welke klasse en welke familie ze behoren. Gebruik hiervoor een flora of internet. Bepaal ook de manier van bestuiving (wind, insecten etc). Geef je resultaten weer in onderstaande tabel. Soort Geslacht Familie Klasse Bestuiving DE NIEUWE HAVO VERSIE

4 Soort Geslacht Familie Klasse Bestuiving DE NIEUWE HAVO VERSIE

5 Stoepplanten Wat gaan we doen Elke stad heft een aantal parken waar veel planten staan. Verder bestaat de stad vooral uit veel straten, muren en stoeptegels. Je denkt misschien dat daar niets groeit. In dit practicum ga je uit zoeken of dat inderdaad zo is Doel Onderzoeken op wat voor manier planten aangepast zijn aan het leven op straat en leren hoe je langs een transect data verzamelt Materiaal Dit werkboek Zoekkaarten Potlood en gum Schrijfplankje Method 1.Zoek in de buurt van school mag ook het schoolplein zelf zijn een geode start plek voor je onderzoek. Dit moet een plek zijn, waar de stoep breder is dan 10 stoeptegels. grenst aan een muur en waar er planten tussen de tegels groeien 2.Tegen de muur aan en tussen de tegels groeien planten kijk hoe ze eruitzien en teken op de lijn bij ieder pijltje de plant die het meeste voorkomt DE NIEUWE HAVO VERSIE

6 3. begin bij de muur. Kijk welke planten er voorkomen en vul dat in de tabel in. als je een plant hebt gevonden die niet op de zoekkaart voorkomt. 4.maak van elke plant een foto. deze kan je later in een fotoblad plaatsen en naar de docent sturen die deze uitprint voor bij je boek of doe dit zelf. 5. schrijf op in de tabel hoeveel planten er van elk soort staan. 6. schrijf ook op hoe de planten eruit zien (hoog, veel of weinig blad bloemkleur ect) 7.schuif een tegel op je bent nu bij meetpunt 2. Herhaal vraag 3 t/m 5 Doe dit ook bij meetpunt 3 t/m 6 8. de bouw van planten die in de buurt van de muur groeien is anders dan van planten die in het midden van de stoep groeien. Wat is anders? 9. de planten die in het midden van de stoep groeien worden vaak sterke soorten genoemd. Waarom moeten ze sterk zijn? 10. is er een relatie tussen de vorm van de plant en de afstand tot de muur? 11 vergeet geen planten voor je herbarium te verzamelen DE NIEUWE HAVO VERSIE

7 Bomen en struiken 1. In deze opdracht maak je een beschrijving van het gebied waar je gaat kijken naar bomen en struik en hier bij let je op de weersomstandigheden en beschrijf je het landschap 2. Daarna ga je beter kijken naar de bomen en struiken die op jou stukje terrein staan 3. De schors is de huid van de boom, die de boom beschermt tegen aanvallen van dieren en paddenstoelen en tegen uitdrogen. het is de buitenste lag van de stam. de schors van verschillende bomen ziet er verschillend uit. in deze opdracht ga je de schors van twee verschillende bomen bekijken en vergelijken 4. Net als bij mensen is geen boom of struik het zelfde. Met deze opdracht ga je een boom of struik beter bekijken. je beschrijft en teken een aantal onderdelen van jou boom 5. Je gaat nu een natuurgetrouwe tekening maken van jou boom 6. Vergeet geen bladeren voor je herbarium te verzamelen Benodigdheden: Materiaal Dit werkboek Zoekkaarten Potlood en gum Schrijfplankje Hoogte meter Centimeter Papier en krijt Pincet, loep en potje DE NIEUWE HAVO VERSIE

8 gebiedsbeschrijving maken Vul in of kruis aan ( je mag meerdere dingen aankruisen ) 1 Hoe is het weer? zonnig bewolkt regen of sneeuw geen neerslag veel wind weinig wind 3 Wat voor planten zie je? groepjes bomen alleenstaande bomen groepjes struiken alleenstaande struiken gras bloemplanten 3 In wat voor gebied ben je? Bijvoorbeeld een bosgebied, duingebied, park, of iets anders Ik ben in 4 Is er water in de buurt? Zo ja, is dat dan een meer, een sloot, een poel of misschien nog iets anders? 5 Zijn er gebouwen? Zo ja, wat voor gebouwen? DE NIEUWE HAVO VERSIE

9 6 Maak in de ruimte hieronder een schematische tekening van het door jou beschreven gebied. DE NIEUWE HAVO VERSIE

10 Bomen en struiken beschrijven De Nieuwe Havo Science + 1 Welke vorm heeft de boom of struik? Maak een tekening. 2 Hoe heet de boom of struik. De naam kun je opzoeken met de zoekbladen. boom/struik 1 boom/struik 2 boom/struik 3 boom/struik 4 DE NIEUWE HAVO VERSIE

11 Bomen en struiken beschrijven De Nieuwe Havo Science + 3 Hoe dik is de stam. Gebruik hier voor een centimeter die je om de stam houd boom/struik 1 is cm. dik boom/struik 2 is cm. Dik boom/struik 3 is cm. dik boom/struik 4 is cm. dik 4 Hoe hoog is de boom of struik. Je meet de hoogte met de boomhoogtemeter. Het meten van de hoogte van een boom of toren De manier hieronder is gebaseerd op de driehoeksmeetkunde. Je wandelt van de stam van de boom (toren) weg totdat je de top van de boom (toren) onder een hoek van 45 ziet. het metertje is zo gemaakt dat als je door het buisje kijkt met het paaltje op de grond je oog hoogte 1 meter is en de hoek 45 graden De hoogte van de boom (toren) is dan de afstand van de boom (toren) tot waar je nu staat (bv. 25 m) plus jouw ooghoogte (dus de hoogte van de grond tot aan jouw ogen 1 meter). Op bovenstaande tekening is dit in het kort uitgelegd. We nemen een rechthoekige driehoek met twee gelijke zijden. We houden de driehoek zodanig dat we over de schuine zijde naar de top van de boom kijken. Hierbij houden we 1 rechthoekzijde horizontaal. We lopen nu voor- of achteruit tot we nog juist de top zien. De hoogte van de boom is nu gelijk aan de afstand tot de boom. In de meetkunde ga je ervan uit, dat wanneer in een driehoek met een rechte hoek (90, dus de hoek grond - boom/toren) er een hoek is met 45 (de hoek tussen jouw zichtlijn en de grond), dat dan de twee kleine zijden even lang zijn. De hoogte van de boom (toren) is dan even lang als de afstand van de boom/toren - waarnemer. Maar omdat jouw ogen zich niet op de grond bevinden, moet je je eigen ooghoogte er nog bijtellen (zie figuur). boom/struik 1 is meter hoog boom/struik 2 is meter hoog boom/struik 3 is meter hoog boom/struik 4 is meter hoog DE NIEUWE HAVO VERSIE

12 5 Is jouw plant een boom of een struik? De Nieuwe Havo Science + Een struik is meestal lager en heeft verschillende kleine stammetjes vanaf de grond. Plant 1 is een: boom struik Plant 2 is een: boom struik Plant 3 is een: boom struik Plant 4 is een: boom struik 6 Welke producten van de boom of de struik (zoals eikels, appels en zaden) kun je in de buurt van jou boom of struik ontdekken. boom/struik 1 boom/struik 2 boom/struik 3 boom/struik 4 DE NIEUWE HAVO VERSIE

13 de schors van een boom De Nieuwe Havo Science + Boom 1 1 Wat is de naam van de boom? 2 Welke kleur heeft de schors? 3 Heeft de schors een bijzondere geur? nee ja, het ruikt naar 4 Voel aan de schors met je ogen dicht. Hoe voelt dat? 5 Maak een schorsafdruk. Leg een wit vel papier plat tegen de schors aan. Wrijf dan met een stukje vetkrijt over het papier, net zolang tot de afdruk van de schors te zien is. Boom 2 1 Wat is de naam van de boom? 2 Welke kleur heeft de schors? 3 Heeft de schors een bijzondere geur? nee ja, het ruikt naar 4 Voel aan de schors met je ogen dicht. Hoe voelt dat? 5 Maak een schorsafdruk. Plak hier de schors afdrukken Boom 1 Boom 2 DE NIEUWE HAVO VERSIE

14 Onder de schors van een boom De Nieuwe Havo Science + 6 Kijk goed op de boomschors of je ook kleine beestjes ziet. Je mag met het pincet of met je vingers kleine stukjes schors lospeuteren om te zien wat eronder zit. Gebruik het vergrootglas. Gevonden beestjes doe je voorzichtig in een potloepje om ze beter te bekijken. Weet je hun naam? Maak hier onder een tekening van ze DE NIEUWE HAVO VERSIE

15 Een boom beter bekijken De Nieuwe Havo Science + 1 Naam van de boom of struik 2 Het blad Wat is de kleur van het blad aan de bovenkant? Wat is de kleur van het blad aan de onderkant? Wat is de breedte van het blad? centimeter Wat is de lengte van het blad? centimeter Hoe is de vorm van de bladrand? (kies uit de plaatjes hieronder) Neem een tak met bladeren voor je ogen en beantwoord de volgende vragen. 3 De tak Zijn er knoppen? ja nee Wat is de kleur van de knoppen? Hoe voelen de knoppen aan? Waar ruiken de knoppen naar? Wat is de kleur van de tak? Zijn er doornen of stekels? ja nee Teken hieronder een knop en een doorn of stekel DE NIEUWE HAVO VERSIE

16 4 Heeft de boom zaden of vruchten? Kijk goed in de boom of op de grond of je zaden en vruchten ziet. Teken hieronder een zaadje en een vrucht na. Zaad van Vrucht van 5 Hoe denk je dat het zaad van deze boom verspreid wordt? Door de wind Door het water Door dieren. Door welk dier denk je? Door iets anders, namelijk Waarom denk je dat het zaad zo verspreid wordt? 6 een boom verteld zijn levensverhaal In de vitrine kast bij biologie vind je de doorsnede van een boom. Een boom groeit op twee manieren. Een boom wordt elk jaar hoger en dikker. Zie je de jaarringen? Door de jaarringen te tellen, kun je achterhalen hoe oud een boom is geworden. Deze boom is omgewaaid in oktober 2013 voor de school a. Hoe oud is de boom geworden? jaar oud. Als je op de boomstam terug wilt vinden wanneer jij geboren bent, moet je dan van binnenuit of van buitenaf te tellen? Leg je antwoordt uit DE NIEUWE HAVO VERSIE

17 Een boom tekenen Maak hier een natuurgetrouwe tekening van de door jouw onderzochte boom DE NIEUWE HAVO VERSIE

18 Bodem dieren 2a maak van ieder diertje een foto.plaats deze foto later op een fotoblad en mail deze naar de docent om uit te printen voor je boek of doe dit zelf DE NIEUWE HAVO VERSIE

19 DE NIEUWE HAVO VERSIE

20 welke planten groeien rond en in het water Welke planten groeien in het park. omcirkel die en zet de bloemkleur er bij Zoek op school de naam als je hem niet weet DE NIEUWE HAVO VERSIE

21 DE NIEUWE HAVO VERSIE

22 De Nieuwe Havo Science + DE NIEUWE HAVO VERSIE

23 Water landschap 1. In deze opdracht maak je een beschrijving van het gebied waar je onderzoek gaat doen. Je bekijkt hoe het gebied gebruikt wordt door planten,door dieren en door de mens weersomstandigheden en beschrijf je het landschap 2. In deze opdracht ga je zoveel mogelijk verschillende waterbeestjes vangen en beter bekijken 3. hoe schoon is het water. Dus wat is de water kwaliteit 4. In deze opdracht ga je water en oever planten beter bekijken. oeverplanten groeien aan de waterkant, water planten groeien in het water. sommige waterplanten drijven helemaal in het water, andere groeien met hun wortels in de bodem onderwater 5. Vergeet geen bladeren voor je herbarium te verzamelen benodigdheden Materiaal Dit werkboek Zoekkaarten Potlood en gum Schrijfplankje Platte bakken Vang lepels en scheppen helderheidsmeter DE NIEUWE HAVO VERSIE

24 Vul in of kruis aan ( je mag meerdere dingen aankruisen ) 1 Hoe is het weer? zonnig bewolkt regen of sneeuw geen neerslag veel wind weinig wind 2 In wat voor soort water ga je onderzoek doen? een sloot een meer ander water, namelijk: 3 Stroomt het water? ja nee 4 Hoe ziet de waterkant er uit? Staan er bomen? ja nee Staan er gebouwen? ja nee Is de waterkant steil? ja nee Staan er veel soorten planten? ja nee Is de waterkant hard of zacht? ja nee 5 De kleur van het water is: 6 Het water ruikt naar: 7 Wordt het water en de oever door mensen gebruikt? nee ja, het water wordt gebruikt voor 8 Zie je dieren op het water? Welke? ik zie DE NIEUWE HAVO VERSIE

25 7 Maak in de ruimte hieronder een schematisch tekening van het water met omliggend gebied DE NIEUWE HAVO VERSIE

26 Helderheid van het water meten 1 Laat de zwart-witte schijf aan het touw langzaam in het water zakken. Als je een bruggetje hebt werkt het van hier uit het handigst Stop als je geen verschil meer ziet tussen de witte en de zwarte vakken op de schijf. Tel nu hoeveel knopen van het touw onder water zijn door de schijf langzaam weer naar boven te halen. Er zitten knopen onder water. 2 Tussen elke knoop zit 10 centimeter. Dus de helderheidsmeter hing centimeter diep in het water. 3 Het licht kan dus tot centimeter diep in het water schijnen. 4 Vind je dit water helder of troebel? Ik vind het water DE NIEUWE HAVO VERSIE

27 Waterdieren vangen met een schepnet. Benodigdheden: schepnet platte witte bak lepel zoekkaart Werkwijze: 1. Giet een laagje slootwater van ± 2 centimeter in de witte bak. 2. De meeste diertjes zitten langs de kant of tussen de waterplanten. Ga daarom met je schepnet door de waterplanten, langs de kant en over de bodem. 3. Leeg het net in de witte bak. De plantenresten die zich in de bak bevinden schud je goed uit en gooi je terug in het water, er kunnen zich nog waterdieren tussen bevinden. Heb je de plantenresten verwijderd, dan zijn de waterdieren goed zichtbaar tegen de witte achtergrond. 4. De in het net achtergebleven beestjes kun je voorzichtig verzamelen met het lepel. 5. Herhaal dit enkele keren. DE NIEUWE HAVO VERSIE

28 Waterbeestjes bekijken Vul in of kruis aan ( je mag meerdere dingen aankruisen ) 1 Hoe beweegt het beestje in of op het water? kruipend het water glijdend het water springend het water kronkelend het water anders, namelijk: 2 Hoeveel poten heeft het beestje? poten geen poten 3 Wat voor soort poten zijn het? grijppoten looppoten Zwempoten Andere poten, namelijk 4 Wat voor soort bek heeft het? Zuigbek Grijpbek Steekbek Andere bek, namelijk 5 Kijk op de zoekkaart. Hoe heet jouw beestje? Het is een 6 Hoe komt het aan die naam, denk je? Ik denk Teken hier jouw beestje 8 Waarom heb je dit beestje uitgekozen? omdat 9 Weet je nog meer over dit beestje? (gebruik eventueel een boek of internet) DE NIEUWE HAVO VERSIE

29 Water kwaliteit 1. Pak Waterkwaliteitstabel 1. Hierin worden 13 groepen waterdieren genoemd die iets zeggen over de waterkwaliteit. Kijk welke van de soorten, die je gevonden hebt voorkomen in Waterkwaliteitstabel 1. Vul bij iedere groep het aantal gevonden soorten in. Vul de door jouw gevonden soorten in. 2. Tel nu hoeveel soorten je hebt gezien en noteer dit getal onderaan, bij totaal aantal soorten. 3. Omdat er een paar waterdieren zijn die of alleen in heel schoon water voorkomen of alleen in heel vies water kijken we of je deze ook gevangen hebt. We gebruiken hier waterkwaliteitstabel 2 voor. De gegevens haal je uit tabel 1. a. Eerst kijken we naar de haftelarven. Heb je haftelarven gevonden? Kijk dan in de tweede kolom van de waterkwaliteitstabel 2. Heb je bijvoorbeeld in totaal 12 soorten waterdieren gevangen dan krijgt het water een kwaliteitscijfer van 7,5. Je hoeft nu niet meer te kijken naar de andere soorten waterdieren, die in de tabel genoemd staan. b. Wanneer je géén haftelarven hebt gevonden ga je door naar B. Heb je kokerjuffers gevonden? Zo ja, kijk dan weer in de 2e kolom en vul daar het totaal aantal soorten in. Was dit 12, dan krijgt het water een kwaliteitscijfer van 6,5. Zo nee, ga door naar C. enz. enz. In het lijstje hieronder zie je wat de verschillende kwaliteitscijfers betekenen: Kwaliteitscijfer Kwaliteitscijfer 3-4 Kwaliteitscijfer 5-6 Kwaliteitscijfer 7-8 Kwaliteitscijfer 9 zeer sterk verontreinigd erg verontreinigd verontreinigd tamelijk schoon schoon Je weet nu hoe helder het is en welke dieren er voorkomen (de tabel die je net hebt ingevuld op dit werkblad). Wat kun je nu zeggen over de waterkwaliteit van de plek die je onderzocht? Hoe komt het dat het water op deze plek schoon of verontreinigd is? Dit water is omdat DE NIEUWE HAVO VERSIE

30 Tabel 1 : Waterkwaliteit biologisch In deze tabel tel je het aantal soorten per groep!! Dus, 10 bruine kikkers en 3 groene kikkers zijn twee soorten amfibieën. 1. LIBELLEN Aantal gevonden soorten: 2. WATERWANTSEN Aantal gevonden soorten: 3. WATERKEVERS Let goed op de verschillen in grootte, vorm, kleur, aftekening, poten en manier van bewegen Aantal gevonden soorten: 4. HAFTELARVEN Let goed op de lichaamsvorm: plat of rond Zijuitsteeksels aan het achterlijf, staartdraden. Aantal gevonden soorten: 5. KOKERJUFFERS Aantal gevonden soorten: 6. RODE MUGGENLARVEN Is altijd maar één soort: 7. WATERMIJTEN Aantal gevonden soorten: 8. KREEFTACHTIGEN Alleen Vlokreeftjes en Zoetwaterpissebedden tellen mee. Aantal gevonden soorten: 9. SCHELPDIEREN TWEEKLEPPIGEN; Mosselsoorten en SLAKKEN met huisjes Aantal gevonden soorten: 10. PLATWORMEN Let op verschillen in kleur, vorm en ogen Aantal gevonden soorten: 11. BLOEDZUIGERS Let op grootte, tekening, oogstand en ogen (loep ) Aantal gevonden soorten: 12. WORMEN Aantal gevonden soorten: 13. SLIJKVLIEGEN Aantal gevonden soorten: Totaal aantal soorten: DE NIEUWE HAVO VERSIE

31 WATERKWALITEITSTABEL 2 HEB JE GEVONDEN?!?! Ga terug naar tabel I. JA Wat was het totaal aantal soorten dieren? (zie tabel I ) Het kwaliteitscijfer is: , , ,5 16, meer 8,5 HAFTELARVEN NEE Ga door naar B JA Wat was het totaal aantal soorten dieren? (zie tabel I ) Het kwaliteitscijfer is: , , ,5 16, meer 7,5 KOKERJUFFERS MET KOKER VLOKREEFTJES OF LlBELLE LARVEN OF WEEKDIEREN ZOETWATER PISSEBEDDEN OF BLOEDZUIGERS OF WATERWANTSEN TUBIFEX OF RODE MUGGENLARVEN NEE Ga door naar C JA Wat was het totaal aantal soorten dieren? (zie tabel I ) Het kwaliteitscijfer is: , meer 5 NEE Ga door naar D JA Wat was het totaal aantal soorten dieren? (zie tabel I ) Het kwaliteitscijfer is: , meer 5 NEE Ga door naar E JA Wat was het totaal aantal soorten dieren? (zie tabel I ) Het kwaliteitscijfer is: , meer 5 NEE Deze tabel is niet geschikt om de waterkwaliteit van jouw water te bepalen. DE NIEUWE HAVO VERSIE

32 Waterkwaliteit chemisch DE NIEUWE HAVO VERSIE

33 nuttige planten Hortus botanicus wat is de hortus? De Hortus Botanicus Amsterdam uit 1638 is een van de oudste botanische tuinen ter wereld. In de tuin en kassen staan meer dan soorten planten uit verschillende klimaten. Oorspronkelijk was de Hortus een medicinale kruidentuin, opgericht in 1638 door het Amsterdamse stadsbestuur. De stad had net een pestepidemie achter de rug. Kruiden waren destijds van levensbelang, als basis voor medicijnen. In de Hortus bekwaamden artsen en apothekers zich in de receptuur. Dankzij de schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie breidde de Hortus zich in de 17e en 18e eeuw snel uit. De VOC-schepen brachten niet alleen kruiden en specerijen mee, maar ook exotische sierplanten. Enkele 'kroonjuwelen' van de Hortus stammen uit deze periode, zoals de 300 jaar oude Oostkaapse broodboom. Wat ga je doen? Vandaag ga je in de Hortus naar planten kijken die door de mens gebruikt worden. Je gaat kijken naar: medicinale planten (= geneeskrachtige planten), eetbare planten, vezelplanten en verfplanten. Op de achterkant van deze lesbrief staat een kaart van de Hortus. Die heb je steeds nodig opdracht 1 Plantenkracht Medicinale planten De meeste medicinale planten kun je niet eten. Als je er heel weinig van gebruikt, hebben ze een geneeskrachtige werking. Maar als je er iets meer van gebruikt, zijn ze vaak giftig.( Kijk daarom met je ogen en niet met je handen). Je moet er dus veel verstand van hebben om ze te kunnen gebruiken. Sinds het einde van de 19e eeuw worden medicijnen synthetisch geproduceerd en worden medicinale kruiden vrijwel niet meer gebruikt. Alleen in de alternatieve geneeskunde (homeopathie) worden nog veel kruiden gebruikt. Ga naar punt 1 op de kaart (deze staat op de achterkant van de lesbrief ). Dit is het perk met de Vijgenboom. Zoek in dit perk de volgende planten en DE NIEUWE HAVO VERSIE

34 schrijf op welke geneeskrachtige werking ze hebben. VINGERHOEDSKRUID WOLFSKERS MANSOOR is goed tegen helpt om is goed tegen 1. Ga naar punt 2 op de kaart. Dit is de vlinderkas. 2. Zoek de Aloe vera plant. Aloe vera is één van de oudste en langst bekende medicinale planten. 3. Kijk en voel aan een blad van deze plant en schrijf op wat je opvalt. 4. Waar wordt deze plant voor gebruikt? DE NIEUWE HAVO VERSIE

35 opdracht 2 Eetbare planten De Nieuwe Havo Science + kruiden en specerijen Onze voorouders wisten veel over eetbare planten uit de natuur. Het is belangrijk om te weten welke delen van een plant eetbaar zijn. Van sommige planten kun je alleen de vruchten eten, van anderen de wortels, de bladeren of de takken. Keukenkruiden worden gebruikt om het eten lekkerder te maken. De meeste keukenkruiden komen oorspronkelijk uit Zuid-Europa, maar worden nu ook in Nederland geplant. Ga naar de Snippendaaltuin, dat is punt 1 op de kaart. 1. Zoek in één van de middelste vakken de volgende planten: BIESLOOK BASILICUM PETERSELIE 2. Vul bij de plaatjes de naam in van de plant. 3. Pluk van elke plant een klein blaadje. Ruik aan de blaadjes. Kun je raden welk kruid het is? Specerijen komen meestal uit warmere gebieden. ze zijn anders dan kruiden. Vaak veel sterker van geur als ze gedroogd zijn. Ze worden ook gebruikt om eten lekkerder te maken. DE NIEUWE HAVO VERSIE

36 Ga naar punt 4 op de kaart. 1. Ga in de palmenkas op zoek naar de kaneelboom. 2. Aan de stam hangt een zakje met kaneelstokjes. Ruik hier goed aan. 3. Waar wordt kaneel voor gebruikt? Waar komt kaneel vandaan? Hoe komt het dat kaneelstokjes gekruld zijn?... opdracht 3 Vruchten uit tropische en gematigde streken Ga naar punt 5 op de kaart. Dit is de tropische kas. 1. Zoek de bananenplanten. Er staan bananenplanten bij de ingang van de kas en in het midden, naast de brug. 2. Je hebt vast wel eens banaan gegeten. Wat vond je van de smaak? 3. Kijk goed naar alle bananenplanten. Meestal heeft één van de planten wel vruchten. Kun je ze zien? 4. Teken de vrucht in het linkervak. 5. Zoek naar andere planten waarvan we de vruchten kunnen eten. Welke heb je gevonden? Teken in de lege vakjes nog twee vruchten. DE NIEUWE HAVO VERSIE

37 Opdracht 4 wat eet jij Granen Ga naar punt 6 op de kaart. In dit vak staat een aantal eetbare planten. Het zijn granen (grassenfamilie) Bij die planten staan informatiebordjes. 1. Schrijf bij de volgende gerechten welke plant als ingrediënt is gebruikt. De planten zijn te vinden in dit plantenvak. Opdracht 5 wat draag jij Vezelplanten Sommige planten hebben langgerekte vezels waar je goed mee kunt spinnen of weven. Van deze planten kun je dus goed kleding maken. Er zijn ook planten die hele stugge vezels hebben, daar kun je goed borstels, bezems en deurmatten van maken. Ga naar punt 2 op de kaart. 1. Ga de vlinderkas binnen en zoek de katoenplant. 2. Schrijf drie producten op die van katoen gemaakt worden. 3. Kijk eens in het label van jouw trui of T-shirt. Zit daar ook katoen in?... Zo ja, hoeveel procent? Welke delen van de katoenplant worden gebruikt? DE NIEUWE HAVO VERSIE

38 5. Hoe wordt katoen bewerkt tot stof De Nieuwe Havo Science + In de vlinderkas is nog een andere vezelplant te vinden, dat is de sisalplant. 1. Zoek de sisal (wetenschappelijke naam is Agave sisilana). 2. Waar komt deze plant vandaan? 3. Waar wordt sisal voor gebruikt? 4. Uit welke delen van de plant worden de vezels gehaald? Opdracht 6 kleuren Verfplanten kleurstof. Om textiel te verven zijn drie hoofdkleuren nodig: rood, blauw en geel. Vóór de komst van synthetische kleurstoffen werden deze kleuren uit planten bereid. Veel planten kunnen gebruikt worden voor het maken van Ga naar punt 7 op de kaart. In de buurt van de Ginkgo-boom in het halfrond staan planten die kleurstoffen bevatten. DE NIEUWE HAVO VERSIE

39 Geef bij de volgende planten aan welke kleuren ze geven. VERFBREM (Genista tinctoria) Kleur.. VALSE HENNEP (Datisca cannabina) Kleur KARMOZIJNBES (Phytolacca sp.) Kleur.. Welk deel van de plant wordt gebruikt? VERFBREM Deel van de plant.. VALSE HENNEP Deel van de plant.. KARMOZIJNBES Deel van de plant. Weet je zelf nog planten waarmee je textiel kan verven?... welk deel wordt dan gebruikt?... Welke kleur geeft het?... Opdracht 7 jaarringen Het Levensverhaal van een boom Je kan uit de jaarringen van een boom zijn levensverhaa l halen,maar je kan er ook meer mee doen. Je zou het levens verhaal van een heel bos er uit kunnen halen. alle bomen uit een bos hebben de DE NIEUWE HAVO VERSIE

40 zelfde groei omstandigheden in de zelfde tijd mee gemaakt. alleen de ene boom is in dat jaar 10 jaar oud en de andere is in dat zelfde jaar 80 jaar. Op deze manier kan je een tijdbalk maken van jaarringen. voorwaarde is wel dat je de zelfde soort bomen gebruikt Dendrochronologie Dendrochronologisch onderzoek richt zich op de jaarringen van houten voorwerpen. Door afwisselend koude en warme zomers groeien bomen het ene jaar sneller dan het andere. Die afwisseling is af te lezen in de dikte van de jaarringen. Door de jaarringen met elkaar te vergelijken hebben onderzoekers een jaarringcurve gemaakt, die het mogelijk maakt een patroon van smalle en brede ringen te koppelen aan een bepaalde periode. Tekening werking Dendrochronologie Deze tijd balk loopt dus van 1790 tot 1980.van een houten muziek instrument kunnen we niet zo maar een stukje afhalen om een koolstof 14 bepaling te doen.en van een oud schilderij op een houten paneel ook niet. Met behulp van de boomringen tijdbalk kon men zien dat sommige schilderijen gemaakt waren op hout van bomen die geveld waren nadat de schilder was overleden.dit waren dus vervalsingen. Ook bij muziekinstrumenten uit de violen-familie wordt deze techniek toegepast. Niet alleen de vroegst mogelijke bouwdatum van het instrument, kan worden bepaald, maar ook het gebruik van hout in verschillende werkplaatsen.een interessant voorbeeld is de ontdekking, dat de beroemde Messias Stradivarius uit dezelfde stam gemaakt is als een viool van Pietro Giacomo Rogeri. 2 vioolbouwers uit de 18 e eeuw uit Italië In het nog niet onderzochte gedeelte van de hortus is de doorsnede van een boomte vinden. Deze boom is een es. DE NIEUWE HAVO VERSIE

41 1.Zoek deze boomstam op en teken hem in in de plattegrond van de hortus.markeer de plaats met een 3 2. kan je ook zien hoe oud deze es is geworden? Plattegrond Hortus Botanicus Amsterdam 1 snippendaaltuin 2 vlinderkas 3 4 palmenkas 5 tropische kas 6 granen en grassen 7 halfrond DE NIEUWE HAVO VERSIE