Controle van de reële waarde van financiële instrumenten

Transcriptie

1 Controle van de reële waarde van financiële instrumenten Niet alleen het gebruik, maar ook de complexiteit van financiële instrumenten zĳn de afgelopen jaren sterk toegenomen. Dit artikel gaat over de controle door de accountant van de reële waarde van deze instrumenten. Jesse Ĳspeert - Financial Services, Assurance Mathĳs van Kouwen - Capital Markets and Accounting Advisory Services, Assurance 1. Financiële instrumenten in het oog van de storm Financiële instrumenten hebben veel verschĳningsvormen en komen bĳ nagenoeg iedere organisatie voor. De berichtgeving in de media leert ons dat het begrip van en de verantwoording over financiële instrumenten regelmatig achterlopen op de complexiteit. Dit heeft vooral te maken met het snel toegenomen gebruik van derivaten en gestructureerde financiële producten zoals verpakte hypotheekleningen, naast de traditionele financiële instrumenten als cash, obligaties en aandelen. Financiële toezichthouders zoals de Autoriteit Financiële Markten (AFM) maar ook de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) hebben de afgelopen jaren dan ook extra aandacht gevraagd voor de controle van financiële instrumenten. Dit artikel sluit hierop aan door inzicht te geven in de wĳze waarop de accountant de reële waarde kan controleren; een belangrĳke factor in zowel de waardering als de toelichting van financiële instrumenten. 2. De controle van een bĳzondere schatting: de stappen De definitie van financiële instrumenten in RJ 940, Begrippen, luidt: Een overeenkomst die leidt tot een financieel actief van één partĳ en een financiële verplichting of eigenvermogensinstrument van een andere partĳ. Wanneer we deze definitie toepassen op een banklening dan constateren we dat de uitgevende bank een financieel actief heeft. Hĳ ontvangt immers rente gedurende de looptĳd en terugbetaling van de hoofdsom aan het einde van de looptĳd. De inlenende onderneming heeft daarentegen de verplichting tot het betalen van de rente en terugbetaling van de hoofdsom. Er is hier dus sprake van een financieel instrument. RJ 290 vereist dat voor ieder financieel instrument de reële waarde op zĳn minst toegelicht wordt, ongeacht toepassing van (kostprĳs)- hedgeaccounting. Maar hoe controleer je nu de reële waarde van financiële instrumenten? Stap 1. Identificatie financiële instrumenten De controle van de reële waarde van financiële instrumenten begint tĳdens de planningsfase: in deze fase identificeert de accountant de financiële instrumenten van de onderneming door in gesprek te gaan met het management van de onderneming. Belangrĳke vragen hierbĳ zĳn: Met welk doel gebruikt de onderneming de instrumenten en welke risico s hangen hiermee samen? Het is belangrĳk dat de accountant tĳdens de planningsfase de betrokkenheid van een specialist op het gebied van financiële instrumenten overweegt. Het tĳdig betrekken van een specialist verkleint het risico op fouten en verhoogt de efficiëntie van de controle. Stap. 2. Beoordeling interne beheersing Na de identificatie van de financiële instrumenten beoordeelt de accountant de interne beheersing met betrekking tot de waardering van deze instrumenten. En beoordeelt welke beheersingsmaatregelen de onderneming heeft geïmplementeerd 34 Spotlight Jaargang uitgave 4

2 die de waardering ondersteunen en in hoeverre hierop gesteund kan worden. Wordt het gebruik van waarneembare marktgegevens gemaximaliseerd? Na uitvoering van deze initiële werkzaamheden evalueert de accountant de bevindingen en past de controlestrategie ten aanzien van de uit te voeren gegevensgerichte werkzaamheden zo nodig aan. Stap 3. Gegevensgerichte werkzaamheden Nu de financiële instrumenten bekend zĳn en de interne beheersing beoordeeld en eventueel getest is, volgen de gegevensgerichte werkzaamheden. Startpunt hiervoor is het verdelen van de financiële instrumenten naar waarderingsmethodiek. Het is belangrĳk dat de accountant een goed begrip heeft van de waarderingsmethodiek die de onderneming gebruikt. Hoe groter de subjectiviteit die de onderneming toepast in zĳn waardering, des te groter de schattingsonzekerheid. De waardering van aandelen in een niet-beursgenoteerde onderneming vereist immers een hogere mate van inschatting door management en kent dus een grotere schattingsonzekerheid dan bĳvoorbeeld de waardering van een aandeel Unilever, waarvoor een liquide marktprĳs beschikbaar is. Dit laatste is een belangrĳke drĳfveer in de selectie van werkzaamheden en het bepalen van de acceptatiegrens voor verschillen. In dit artikel hanteren wĳ de niveaus van marktwaardehiërarchie ( levels, zie het kader Marktwaardehiërachie ) die in IFRS gehanteerd worden om enkele voorbeeldsituaties uit te werken. Hierbĳ kĳken wĳ naar een mogelĳke mix van werkzaamheden, rekening houdend met de beperkingen van de beschikbare testmethoden (zie het kader Gegevensgerichte testmethoden ). Belangrĳk is te beseffen dat de procedures gelĳk zĳn ongeacht of de financiële instrumenten op reële waarde in de balans worden opgenomen of tegen geamortiseerde kostprĳs, waarbĳ de reële waarde wordt toegelicht. Marktwaardehiërarchie Level 1: Genoteerde prĳzen (nietaangepast) op actieve markten voor identieke activa of verplichtingen Level 2: Andere input dan de in niveau 1 ondergebrachte genoteerde prĳzen die voor het actief of de verplichting waarneembaar zĳn, hetzĳ direct (als prĳzen) hetzĳ indirect (afgeleid van prĳzen) Level 3: Input voor het actief of de verplichting die niet gebaseerd is op waarneembare marktgegevens (nietwaarneembare input) 3. Voorbeeldsituaties Voorbeeld: de controle bĳ een genoteerde staatsobligatie (level 1) Dit voorbeeld betreft een handelsportefeuille met genoteerde staatsobligaties, die zowel in risicoprofiel als in looptĳd variëren. Conform RJ 290, Financiële instrumenten, waardeert de Samenvatting Een effectieve controle van de reële waarde van financiële instrumenten begint met een goed begrip van de portefeuille van de onderneming en de wĳze waarop de onderneming haar waarderingsproces heeft ingericht. De accountant sluit met zĳn controleaanpak aan bĳ de wĳze waarop de onderneming zelf de waardering van de financiële instrumenten bepaalt, met in achtneming van het type instrument. Indien er minder gebruik wordt gemaakt van waarneembare marktgegevens speelt subjectiviteit een grotere rol. Dit neemt de accountant in overweging in het bepalen van zĳn controletoleranties. In iedere stap van het proces overweegt de accountant een specialist op het gebied van financiële instrumenten te betrekken. onderneming de obligaties op reële waarde. Hiertoe heeft zĳ de waarde overgenomen die de bank heeft opgenomen in haar depotoverzicht. Gegevensgerichte testmethoden bĳ de controle van reële waarde Bĳ het gegevensgericht testen van reële waarde moet de accountant zĳn testmethoden nauwkeurig afwegen, teneinde tot een weloverwogen testomvang te komen. In het accountantsberoep wordt veelal gebruik gemaakt van statistische modellen om testhoeveelheden te bepalen; deze zĳn in het geval van reële-waardebepaling lang niet altĳd toepasbaar. Lage onderlinge correlatie tussen de factoren die de waardering van individuele instrumenten beïnvloeden zorgen ervoor dat extrapolatie van testresultaten over een populatie alleen mogelĳk is indien de portefeuille sterk homogeen is. Immers, een afwĳking in de waardering van een termĳncontract met een looptĳd van twee jaar is niet evenredig te vertalen naar de waardering van een termĳncontract met een looptĳd van vier jaar. Om deze reden is het doorgaans ook niet mogelĳk om gegevensgerichte analytische procedures uit te voeren; een goed onderbouwde verwachting is moeilĳk te bepalen. Een passend alternatief is het uitvoeren van een op risicoanalyse gebaseerde test van relevante delen van de populatie. Deze testmethode heeft als startpunt de volledige populatie, waarbĳ de accountant middels goed onderbouwde en gedocumenteerde argumenten onderdelen van de populatie uitsluit van de te testen populatie. Spotlight Jaargang uitgave 4 35

3 Het startpunt van de controle, ongeacht het type instrument, is de beoordeling van het waarderingsproces. Alleen, in deze situatie heeft de onderneming de waardering van de bank overgenomen in plaats van zelf een waardering op te stellen. Omdat banken vaak terughoudend zĳn in het verstrekken van details over waarderingen en alternatieve, efficiënte controletechnieken voorhanden zĳn, voert de accountant geen verdere beoordeling uit op de totstandkoming van de waardering. Hĳ kiest daarmee automatisch voor een gegevensgerichte controle door middel van een integrale, zelfstandige prĳstest. Hierbĳ verkrĳgt de accountant aan de hand van bronnen buiten de onderneming een onafhankelĳke waardering en vergelĳkt deze met de waardering van de onderneming. Aangezien het hier om beursgenoteerde instrumenten gaat, is de schattingsonzekerheid beperkt en zal de accountant enkel kleine afwĳkingen verwachten en accepteren. Omwille van efficiëntie kan de accountant de waarderingstest laten uitvoeren door een pricing service, bĳvoorbeeld Market Information Data Analytics (MIDA). Deze Amerikaanse dienstverlener is gespecialiseerd in de waardering van beursgenoteerde financiële instrumenten. MIDA gebruikt meerdere prĳsbronnen om financiële instrumenten te prĳzen (bĳvoorbeeld Bloomberg en Reuters). De door MIDA aangeleverde testdocumentatie bevat informatie over de activiteit van de markt (liquiditeit) voor het instrument. Zĳn er verschillen boven de acceptatiegrens, dan bespreekt de accountant deze met de onderneming. Aanpassingen door de onderneming op de (bank)waardering vanwege de omvang van de positie (block discount) worden ongedaan gemaakt, omdat deze niet toegestaan zĳn onder de RJ. Wanneer een aanpassing wel geaccepteerd wordt, bĳvoorbeeld omdat de markt aantoonbaar niet actief is, zal dit leiden tot een classificatie van het instrument als level 3. Voorbeeld: de controle bĳ valutatermĳncontracten (level 2) De controle van deze categorie wordt geïllustreerd aan de hand van een portefeuille van valutatermĳncontracten. Dit zĳn contracten waarbĳ de organisatie met de bank overeengekomen is op een toekomstige datum vreemde valuta te kopen tegen een vooraf vastgestelde prĳs. In dit voorbeeld sluit de onderneming op regelmatige basis valutatermĳncontracten af en heeft hiertoe goed werkende beheersmaatregelen getroffen. Omwille van het aantal valutatermĳncontracten dat de onderneming jaarlĳks afsluit, heeft de onderneming besloten een treasuryadviseur in te schaken die de administratie van de derivaten bĳhoudt en waarderingen uitvoert. De onderneming heeft directe inzage in deze administratie via een webportal en ontvangt maandelĳkse rapportages. De reële waarde van de valutatermĳncontracten wordt overgenomen uit deze rapportages. Uit initiële besprekingen blĳkt dat de adviseur de accountant kan voorzien van de data waarop de waarderingen gebaseerd zĳn. Ook ontvangt de accountant een memorandum waaruit blĳkt dat de adviseur met een berekening van de netto contante waarde tot een reële waarde komt. De input voor deze berekening is enerzĳds de contractdata en anderzĳds marktdata (spot rates en forward curves). Doordat de onderneming op doorlopende basis grondstofinkopen in Zweedse kronen en Amerikaanse dollars afdekt, heeft hĳ op balansdatum circa 200 termĳncontracten met leveringsdata verspreid over de komende twee jaar. De accountant kan met behulp van een modelmatige test (zoals beschreven in NV COS Standaard 540, De controle van schattingen, met inbegrip van schatting van reële waarde, alsmede van de toelichtingen daarop ) vaststellen of de waardering juist is uitgevoerd. Een modelmatige test kan uitgevoerd worden als een dual-purpose test die gericht is op het gelĳktĳdig valideren van relevante beheersmaatregelen en het controleren van de waardering per jaareinde. Doordat deze testmethode specifieke kennis vereist, is het van belang dat de accountant een specialist bĳ deze werkzaamheden betrekt. De specialist beoordeelt het gehanteerde model op basis van het ontvangen memorandum. De accountant stelt vervolgens vast of de contractgegevens goed zĳn vastgelegd in het systeem van de treasury-adviseur; hiervoor gebruikt hĳ de webportal van de externe expert. De specialist vergelĳkt ontvangen marktdata met data die hĳ uit externe bron heeft verkregen. Hierbĳ stelt hĳ onder andere vast dat de treasury-adviseur rekening gehouden heeft met alle factoren die van invloed zĳn op de waardering van derivaten, zoals kredietrisico op de tegenpartĳ. Aangezien de Zweedse kroon en de Amerikaanse dollar geen exotische valuta zĳn, accepteert de specialist binnen het controleteam geen grote verschillen tussen beide datasets. Verschillen in de data worden besproken met de cliënt en zĳn treasury-adviseur en leiden eventueel tot aanpassingen in de waardering. Wanneer zowel het model als de data acceptabel bevonden zĳn, controleert de specialist de werking van het model door een onafhankelĳke waardering op een valutatermĳncontract uit te voeren. Door de directe documentatie in het controledossier en de discussies met de specialist is de accountant in staat om zĳn verantwoordelĳkheid te nemen over de conclusies ten aanzien van de waardering. Voorbeeld: de controle bĳ hedgefondsbeleggingen (level 3) Dit voorbeeld betreft investeringen in niet-genoteerde hedgefondsen. Deze beleggingen worden voornamelĳk gehouden door professionele investeerders, zoals pensioenfondsen en verzekeraars. Hedgefondsen zĳn juridische entiteiten die investeren in andere beleggingen. Dit kunnen aandelen Shell zĳn maar ook exotische derivaten, zoals total return swaps. Een belegging in een hedgefonds lĳkt op het eerste gezicht eenvoudig te waarderen; 36 Spotlight Jaargang uitgave 4

4 de fondsmanager communiceert immers regelmatig een nettovermogenswaarde. Deze nettovermogenswaarde is gebaseerd op de reële waarde van de beleggingen van het fonds vermeerderd met het saldo van de overige vorderingen, schulden en liquide middelen. Investeerders gebruiken deze nettovermogenswaarde normaliter als reële waarde voor hun beleggingen. Doordat hedgefondsen doorgaans geen beursnotering hebben wordt niet voldaan aan de definitie van een level 1 -waardering. Omdat de nettovermogenswaarde veelal ook niet openbaar gepubliceerd wordt en niet bekend is of er gehandeld wordt tegen deze nettovermogenswaarde (op bĳvoorbeeld een secundaire markt), voldoet de belegging ook niet aan het criterium voor een level 2 -waardering. Bovendien wordt er ook vaak belegd in niet-beursgenoteerde beleggingen, wat veelal met zich meebrengt dat ook voor deze beleggingen waarderingen tot stand komen op basis van niet-waarneembare inputs. Allereerst kĳkt de accountant naar de gekozen waarderingsmethodiek van de onderneming. De accountant constateert dat de nettovermogenswaarden inderdaad zĳn overgenomen en test of de onderneming dit op accurate wĳze heeft gedaan door de aansluiting met zelfstandig verkregen informatie te herhalen. De acceptabele afwĳking bepaalt de accountant op nagenoeg nihil, aangezien de verwachting is dat de onderneming de waardering exact heeft overgenomen van de opgave van (de beheerder van) de hedgefondsen. Aanpassingen hierop moeten onderbouwd worden. Vervolgens stelt de accountant vast wat de onderneming gedaan heeft om het waarderingsproces van de (de beheerder van) de hedgefondsen te beoordelen. Immers, indien de nettovermogenswaarde wordt overgenomen moet een onderneming vaststellen hoe betrouwbaar deze tot stand is gekomen. Deze onderneming doet dit door een combinatie van werkzaamheden: Due diligence De onderneming voert een initiële en periodieke due diligence uit op de processen en naleving van de procedures bĳ (de beheerder van) de hedgefondsen, waarbĳ zĳ onder andere het waarderingsproces beoordeelt. Retrospectieve test De onderneming voert een retrospectieve test uit waarbĳ zĳ de afgegeven nettovermogenswaarde vergelĳkt met de nettovermogenswaarde in de gecontroleerde jaarrekening van de hedgefondsen. Om deze vergelĳking te maken beoordeelt zĳ ook andere relevante gegevens, zoals de controleverklaring van de accountant van het hedgefonds en de waarderingsgrondslagen in de jaarrekening. Herprĳzen De onderneming herprĳst een selectie van de financiële instrumenten van het hedgefonds. Performance monitoren De onderneming monitort de performance van het hedgefonds ten opzichte van de gekozen benchmark (bĳvoorbeeld een aandelenindex). Beleggingstransacties beoordelen Indien beschikbaar, beoordeelt de onderneming de beleggingstransacties rondom jaareinde. De accountant beoordeelt de uitgevoerde werkzaamheden door de onderneming en toetst daarmee haar risico-inschatting van de beleggingen in de hedgefondsen en het hierop gebaseerde controleplan. Bĳ een hedgefonds met illiquide beleggingen en een minder robuust waarderingsproces zal de accountant meer controlewerkzaamheden uit moeten voeren dan bĳ een hedgefonds dat alleen belegt in genoteerde financiële instrumenten en beschikt over een goede interne beheersing. Uit de retrospectieve test verkrĳgt de accountant veel zekerheid voor hedgefondsbeleggingen waar de gecontroleerde jaarrekening over hetzelfde boekjaar gaat. In veel gevallen is echter nog geen gecontroleerde jaarrekening beschikbaar over het huidige boekjaar. Daarom test de accountant alleen over het vorige boekjaar. Dit geeft beperkte zekerheid over de betrouwbaarheid van het tot stand komen van de huidige nettovermogenswaarde. Dit geeft wel inzicht in de betrouwbaarheid van het schattingsproces. De resultaten van zĳn werkzaamheden bevestigen de accountant dat hĳ de conclusie van de onderneming kan overnemen dat de overgenomen nettovermogenswaarden (de reële waarde) van de hedgefondsbeleggingen betrouwbaar tot stand zĳn gekomen. 4. Een goed begrip is het halve werk De uitdaging bĳ het plannen van de controle van reële waarde ligt in het doorgronden van de factoren die deze waarde beïnvloeden. De kernvraag is dan ook: Begrĳp ik exact hoe dit instrument werkt en welke risico s hiermee samenhangen? De grote variatie aan financiële instrumenten en risicoprofielen maakt dit een voor de accountant lastig te beantwoorden vraag. Bĳ twĳfel kan vroegtĳdig overleg met een specialist waardevol zĳn. Wanneer het duidelĳk is welke factoren de waarde van het instrument beïnvloeden, kan een controleaanpak geformuleerd worden. Hierin wordt de wĳze waarop de onderneming tot een waardering komt eveneens meegewogen; dit kan aanleiding geven tot systeemgerichte of dualpurpose werkzaamheden. De gehanteerde controlemethoden wĳken niet af van het standaardarsenaal van de accountant, maar vereisen ook hier een nauwkeurige toepassing om fouten in de interpretatie van testresultaten te voorkomen. Spotlight Jaargang uitgave 4 37

5 Bĳ het beoordelen van de testresultaten is het belangrĳk te onderkennen dat reële waarde een schatting is. Een grotere schattingsonzekerheid kan daardoor aanleiding geven tot het accepteren van grotere verschillen in de waardering. Een toename in de schattingsonzekerheid gaat samen met een hoger niveau in de marktwaardehiërarchie en leidt niet zelden tot de inschakeling van waarderingsspecialisten. De accountant moet in voorkomende gevallen voldoende betrokken zĳn bĳ het werk van de specialist om uiteindelĳk zelf volledig de verantwoordelĳkheid voor de controle te kunnen nemen. 38 Spotlight Jaargang uitgave 4