NU Zorg Begeleiden in de zorg Theorieboek Niveau 3

Transcriptie

1

2

3 NU Zorg Begeleiden in de zorg Theorieboek Niveau 3 Noordhoff Uitgevers bv

4 Vormgeving omslag Nu Amsterdam, Amsterdam Ontwerp binnenwerk G2K, Groningen/Amsterdam Foto omslag Frank Muller, Nijmegen 2014 Noordhoff Uitgevers bv Groningen/Houten, The Netherlands Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzondering mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise without prior written permission of the publisher. Met betrekking tot sommige teksten en/of illustratiemateriaal is het de uitgever, ondanks zorgvuldige inspanningen daartoe, niet gelukt eventuele rechthebbende(n) te achterhalen. Mocht u van mening zijn (auteurs)rechten te kunnen doen gelden op teksten en/of illustratiemateriaal in deze uitgave dan verzoeken wij u contact op te nemen met de uitgever. Aan de totstandkoming van deze uitgave is uiterste zorg besteed. Voor informatie die desondanks onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich aanbevolen. ISBN

5 NU Zorg Begeleiden in de zorg Theorieboek Niveau 3 Onder redactie van Anneke Ormel Ank van de Wiel Auteurs M. van der Linden H. Molenaar J. Olthof Eerste druk, 2014 Noordhoff Uitgevers

6 Methodeoverzicht De methode NU Zorg is ontwikkeld op basis van de beroepsgerichte kwalificatiestructuur voor verzorgende-ig (niveau 3) en verpleegkundige (niveau 4). De kerntaken en werkprocessen uit het kwalificatiedossier vormen de basis voor de inhoud en de structuur van NU Zorg. NU Zorg niveau 3 en 4 Boeken Online generiek theorieboek werkboek e-books branche theorieboek werkboek docentenhandleiding NU Zorg Online Met je NU Zorg-licentie heb je via NU Zorg Online toegang tot de e-books. Op NU Zorg Online vind je ook extra informatie, zoals: interactieve oefen- en toetsvragen beschrijving en formulieren beroepsvaardigheden praktijkinformatie Meer informatie over NU Zorg en een compleet overzicht van alle titels vind je op Hier kun je ook terecht voor de oefen- en toetsvragen als je niet over een NU Zorg-licentie beschikt. 4 Noordhoff Uitgevers bv

7 Voordat je begint Met de methode NU Zorg bereid je je voor op je beroep als verzorgende-ig of verpleegkundige. Aan de hand van projecten, praktijksituaties, verdiepings- en transferopdrachten leer je met kennis en inzicht te werken in de praktijk. In dit theorieboek vind je de informatie om met kennis van zaken te kunnen handelen. De theorie is gerelateerd aan de beroepspraktijk en voorzien van praktijkvoorbeelden. Het theorieboek is een naslagwerk. Het bevat alle kennis en informatie die horen bij een werkproces uit het kwalificatiedossier. Het boek is zo opgebouwd dat je er snel de weg in kunt vinden. Elk hoofdstuk begint met een korte inleiding en een praktijkschets. Met de stellingen aan het eind van elk hoofdstuk kun je testen of je de theorie goed hebt begrepen. Als je aan het eind van een hoofdstuk je kennis nog verder wilt toetsen kun je gebruikmaken van de interactieve oefenvragen op NU Zorg Online. Daar staan ook toetsvragen die je kunt maken na bestudering van het hele theorieboek. Voor elk theorieboek zijn twee toetsen van elk tien vragen beschikbaar. Pictogrammen In dit boek kun je de volgende pictogrammen tegenkomen: Tip Definitie Voorbeeld Verwijzing naar website Noordhoff Uitgevers bv 5

8 Inhoud 1 Begeleiding 9 Intro 10 Meneer Bos Wat is ondersteunende begeleiding? De begeleidende taken van de verzorgende Samenwerking met andere disciplines Maatschappelijke ontwikkelingen Wetgeving Visie op zorg Methodisch begeleiden De relatie tussen zorgverlener en zorgvrager 21 Stellingen 26 2 Begeleiding bij het dagelijks functioneren in de woonsituatie 29 Intro 30 Meneer Kok De praktische problemen in het dagelijkse leven De zorgdoelen van de begeleiding Omgaan met veranderingen 34 Stellingen 39 3 Begeleiding bij individuele activiteiten 41 Intro 42 Dolf Jongejans Organiseren van activiteiten Methodisch werken Ontwikkelprogramma s Specifieke benaderingswijzen Grenzen stellen 56 Stellingen 57 4 Begeleiding bij groepsactiviteiten 59 Intro 60 Samen eten Groepsactiviteiten Groepen en groepsprocessen Ontwikkelingsfasen van een groep Het groepsklimaat bevorderen en bewaken Communicatie en interactie Begeleiding tijdens groepsactiviteiten Speciale groepsprogramma s 74 Stellingen 75 5 Begeleiding bij gedragsproblemen 77 Intro 78 Meneer De Jong Gedragsproblemen Multidisciplinaire aanpak Gedragsproblemen observeren en signaleren Gedragsproblemen bij verschillende zorgvragersgroepen Agressie Traumatische ervaringen 90 Stellingen 91 6 Begeleiding bij emotionele verwerking 93 Intro 94 Max Wat is begeleiding bij emotionele verwerking? Omgaan met verliessituaties Signaleren van verliesverwerking Het verwerkingsproces Omgaan met emoties bij verliessituaties Verstoorde rouw De beroepshouding Omgaan met ethische vragen 112 Stellingen Noordhoff Uitgevers bv

9 7 Begeleiding van het sociale netwerk 117 Intro 118 Joke Diekstra Het belang van een sociaal netwerk Ontwikkelingen rondom de begeleiding van het sociale netwerk De systeembenadering Het sociale netwerk in kaart brengen Het sociale netwerk ondersteunen of uitbouwen Samenwerking met mantelzorgers De relatie tussen mantelzorgers en zorgvrager Mantelzorg ondersteunen Vrijwilligers 132 Stellingen 134 Register 154 Verantwoording Begeleiding bij maatschappelijk functioneren 137 Intro 138 Mariët Cornee Wat is begeleiden bij het maatschappelijk functioneren? De rol van bemiddelaar Vergroten van de zelfredzaamheid Begeleiding bij reizen en vakanties Educatieve ondersteuning Ondersteuning bij het eerste contact Wet- en regelgeving 149 Stellingen 153 Noordhoff Uitgevers bv 7

10

11 Begeleiding 1 Inhoud Intro 10 Meneer Bos 10 Wat is ondersteunende begeleiding? 11 De begeleidende taken van de verzorgende 12 Samenwerking met andere disciplines 14 Maatschappelijke ontwikkelingen 15 Wetgeving 16 Visie op zorg 18 Methodisch begeleiden 21 De relatie tussen zorgverlener en zorgvrager 21 Stellingen 26 relatie met kwalificatiedossier oefenvragen toetsvragen e-learning

12 Hoofdstuk 1 Intro Zorgvragers hebben op veel gebieden begeleiding en ondersteuning nodig. In dit hoofdstuk lees je op welke gebieden je de zorgvrager kunt begeleiden en hoe je op een systematische en professionele manier de zorgvrager kunt ondersteunen bij praktische, maatschappelijke, sociale en emotionele problemen. Meneer Bos Meneer Bos heeft reuma. De laatste jaren gaat het steeds wat minder. Op dit moment heeft meneer met name hulp nodig bij de lichamelijke verzorging. Zijn vrouw hielp hem hierbij tot het haar te veel werd. Sinds kort ontvangt hij thuiszorg. Dagelijks komt Merel, die hem begeleidt en waar nodig de zorg overneemt. Meneer Bos vindt het maar moeilijk te accepteren dat hij aan zelfstandigheid moet inleveren. Alleen douchen durft meneer niet goed meer, maar hij vindt het vreselijk hierbij geholpen te worden. Om toch zo veel mogelijk zelf te kunnen doen, wast meneer zich nu vaker bij de wastafel. Merel zet dan een stoel voor hem bij de wastafel, zodat hij zich rustig kan wassen en scheren. Soms loopt de frustratie van meneer Bos over zijn beperkingen zo hoog op dat hij zich volledig afhankelijk opstelt. Op andere momenten is hij zo eigenwijs dat hij zijn eigen grenzen overschrijdt. Zo nam hij er op een morgen geen genoegen mee om zich bij de wastafel te verzorgen en ging op eigen houtje onder de douche. Bij het afdrogen gleed hij uit en maakte een nare val, waardoor hij met een gebroken heup in het ziekenhuis moest worden opgenomen. 10 Noordhoff Uitgevers bv

13 Begeleiding 1.1 Wat is ondersteunende begeleiding? Begeleiding is een belangrijk onderdeel van het werk van een verzorgende. Als verzorgende begeleid je, samen met andere gezondheidswerkers, verschillende zorgvragers en groepen. Je doet dit volgens het begeleidingsproces en met behulp van een begeleidingsplan. Het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW) beschrijft het begrip begeleiden als volgt. Begeleiden is invloed uitoefenen op het functioneren van de zorgvrager, zodat: problemen of terugval van de zorgvrager voorkomen worden; bepaalde situaties voor de zorgvrager dragelijk worden; de zelfredzaamheid van de zorgvrager vergroot wordt. Bij begeleiden gaat de verzorgende in eerste instantie uit van ondersteunende begeleiding. Als dit niet genoeg is, moet de verzorgende overgaan tot sturende begeleiding. Bij sturing ligt het initiatief vooral bij de verzorgende. De begeleiding richt zich dan op het vergroten van de onafhankelijkheid en de zelfcontrole van de zorgvrager. De groei en ontplooiing van de zorgvrager staan daarbij voorop. Ondersteunende begeleiding betekent dat je begeleiding biedt aan zorgvragers en de mantelzorg bij praktische, maatschappelijke, sociale en emotionele problemen tijdens de dagelijkse zorgverlening. Het is de begeleiding die je dagelijks geeft en die niet gericht is op een specifiek verbeterdoel. Bij ondersteunende begeleiding begeleid je een zorgvrager niet van a naar b, maar haak je in op datgene wat de zorgvrager aan problemen ervaart. De begeleiding kan op ieder moment van de zorgverlening geboden worden. Vaak is het voldoende als je goed luistert en een empathische houding toont. Het probleem is dikwijls incidenteel. De zorgvrager of mantelzorger wil bijvoorbeeld zijn hart luchten, een luisterend oor vinden of een arm om zich heen voelen. Voorbeelden van ondersteunende begeleiding g Praktisch probleem Maatschappelijk probleem Sociaal probleem Emotioneel probleem Probleem zorgvrager Ik kan niet naar de fysiotherapeut, want de bus rijdt niet. Ik weet niet wat ik tegen mijn baas moet zeggen over mijn ziekte. Ik voel mij zo alleen. De zorgvrager huilt. Ondersteunende begeleiding Je geeft als mogelijke oplossing aan dat de zorgvrager een taxi kan regelen of kan vragen of mantelzorgers kunnen rijden. Je praat met de zorgvrager over wat hij zou willen zeggen en hoe hij dit kan aanpakken. Je vraagt waarom, luistert en vat samen. Je vraagt naar de reden en laat daarbij merken dat je er voor de zorgvrager bent. Bijvoorbeeld door een arm om hem heen te slaan. Vervolgens ga je in op de ervaren situatie. Noordhoff Uitgevers bv 11

14 Hoofdstuk De begeleidende taken van de verzorgende Een zorgvrager begeleid je samen met andere disciplines. Als verzorgende moet je dus weten wat jouw specifieke taak is bij het begeleiden. 1 Planning Samen met de zorgvrager, de mantelzorg en de professionele zorg stel je een begeleidingsplan op. Dit doe je altijd samen met de zorgvrager. Dat is belangrijk, omdat de zorgvrager daardoor meer gemotiveerd is om samen aan de zorgdoelen te werken; hij vindt ze zelf haalbaar en zinvol. Door alle disciplines samen wordt bepaald op welke manier aan de doelen gewerkt gaat worden, zodat alle zorgverleners op één lijn zitten. 2 Voorlichting Voorlichting is belangrijk bij begeleiding. Bijvoorbeeld voorlichting over de aandoening en de gevolgen ervan. Ook het aanleren van vaardigheden is een manier om zorgvragers te begeleiden. Denk bijvoorbeeld aan praktische vaardigheden, gedragsvaardigheden en communicatieve vaardigheden. een begeleidingsplan uitvoert en veranderingen signaleert; voorwaarden voor alle betrokkenen creëert om tot een goede begeleiding te komen; de intake, het ontslag en de overdrachtsprocedure regelt. 3 Begeleiding uitvoeren De begeleiding die je als verzorgende biedt, richt zich op verschillende terreinen. Terreinen begeleiding Je begeleidt de zorgvrager bij de huishoudelijke taken. Je begeleidt de zorgvrager bij de persoonlijke zorg. Je biedt opvoedingsondersteuning. Je begeleidt de zorgvrager bij het vinden en uitvoeren van geschikte activiteiten. Je begeleidt de zorgvrager bij maatschappelijke problemen. Je begeleidt de zorgvrager bij sociale problemen. Je begeleidt de zorgvrager bij gedragsveranderingen. Je begeleidt de zorgvrager bij emotionele problemen. Je begeleidt het sociale netwerk van de zorgvrager Een zorgvrager leert stapsgewijs omgaan met een rolstoel. Coördineren Begeleiden doe je samen met andere disciplines. Om goed samen te kunnen werken, is het belangrijk dat je als verzorgende: afspraken maakt over de begeleiding (wie doet wat wanneer?); weet hoe en waar iets plaatsvindt; 4 Zelfredzaamheid stimuleren Iemand is zelfredzaam als hij zijn leven zo kan inrichten dat hij geen hulp van anderen nodig heeft. In dit geval heeft een zorgvrager de regie over zijn eigen leven. In de gezondheidszorg is het bij uitstek de taak van de zorgverleners om de zelfzorg en de zelfstandigheid van de zorgvrager te bevorderen. Dit wordt ook wel empowerment genoemd. Mensen die een beroep doen op zorg zijn veelal in meer of mindere mate verminderd zelfredzaam. De zorgverlening moet erop gericht zijn een zo groot mogelijke zelfredzaamheid te bereiken. 12 Noordhoff Uitgevers bv

15 Begeleiding De mate waarin een zorgvrager zelfredzaam is, bepaalt de zelfstandigheid en daarmee de mogelijkheden om zelf de regie over het eigen leven te voeren. Wanneer je afhankelijk bent van anderen, kan dat gemakkelijk leiden tot gevoelens van minderwaardigheid. Dat zelfredzaamheid bijdraagt aan het gevoel van eigenwaarde zien we heel mooi bij kinderen. Kinderen willen dingen vaak per se zelf doen en zijn trots op hun prestaties. Als verzorgende krijg je te maken met situaties waarin je de zelfredzaamheid bij zorgvragers moet stimuleren en zo nodig (opnieuw) moet aanleren. Als verzorgende ga je uit van de mogelijkheden van de zorgvrager en niet van zijn beperkingen. Voorwaarden bij het stimuleren van de zelfredzaamheid Als verzorgende draag je zorg voor een veilige en vertrouwde omgeving. Om te leren/ontwikkelen, is het belangrijk dat de zorgvrager zich veilig en vertrouwd voelt. Pas dan zal hij zich voldoende beschermd voelen om nieuwe situaties aan te gaan. Als verzorgende laat je de zorgvrager zelf op onderzoek uitgaan. De zorgvrager zal veelal zelf de drang voelen om zijn zelfredzaamheid te vergroten. Het is belangrijk de zorgvrager te ondersteunen op het moment dat hij hulp nodig heeft of hulp vraagt. Waar nodig reik je hulpmiddelen aan. De regie blijft in handen van de zorgvrager. Jij biedt de zorgvrager de gelegenheid om te experimenteren en te ontdekken hoe hij zich verder kan ontwikkelen. Als verzorgende motiveer en stimuleer je de zorgvrager om het volgende stapje te zetten of juist niet te hard te gaan. In vastgelopen situaties bedenk je nieuwe mogelijkheden. Als verzorgende geef je de zorgvrager eigen verantwoordelijkheid. Wanneer de regie bij de zorgvrager blijft, zal hij zichzelf verantwoordelijk voelen. Het is belangrijk dat de zorgvrager actief meedenkt en invloed kan uitoefenen op zijn eigen leven. Zelfredzaamheid stimuleren betekent dat je als verzorgende aansluit bij de mogelijkheden van de zorgvrager of bij zijn interesses. Wanneer je aansluit bij de leerbehoefte, bij dat wat iemand wil leren, leert hij het snelst. Voorkom dat je te hoge eisen aan de zorgvrager stelt. Dit werkt demotiverend en vertraagt het leerproces. Voor de zorgvrager is het belangrijk te weten dat hij waar nodig op iemand kan terugvallen. Als verzorgende sluit je aan bij wat de zorgvrager al kan. Een zorgvrager leert het meest als hij gestimuleerd wordt om wat hij al kan te verbeteren. Je stimuleert hem door daar iets aan toe te voegen of door de moeilijkheidsgraad te verhogen. Het aanleren van nieuwe vaardigheden zal veelal pas mogelijk zijn wanneer de zorgvrager hier zelf in is geïnteresseerd. Als verzorgende doe je een beroep op de wilskracht van de zorgvrager en daag je hem uit tot verdere ontwikkeling. Je laat de zorgvrager zelf dingen ervaren en neemt niet te snel iets van hem over. Als verzorgende sluit je aan bij de persoonlijke manier van leren van de zorgvrager. De wijze waarop je de zorgvrager stimuleert bij de zelfredzaamheid moet aansluiten bij de manier waarop de zorgvrager leert. De ene zorgvrager leert door gewoon te doen en dan te ontdekken wat wel of niet lukt. De andere zorgvrager wil eerst precies weten wat de mogelijkheden en eventuele gevolgen of risico s zijn voordat hij gaat handelen. Als hulpverlener moedig je de zorgvrager aan en laat je zien dat je vertrouwen in hem hebt. Als verzorgende geef je positieve feedback. Een compliment is voor de zorgvrager een stimulans om door te gaan en extra zijn best te doen. Het vergroot tevens zijn gevoel van eigenwaarde. Met opbouwende feedback geef je aan wat niet goed ging of hoe iets anders zou kunnen. Door de zorgvrager een spiegel voor te houden en hem te wijzen op de consequenties van zijn gedrag, draag je bij tot het verbeteren van de zelfredzaamheid. Feedback wordt altijd gegeven over bepaald gedrag dat de zorgvrager laat zien en niet over zijn persoonlijkheid. Het geven van negatieve feedback ontmoedigt. Als verzorgende zorg je voor voldoende rustmomenten. Werken aan een grotere zelfredzaamheid vraagt veel inspanning en energie van de zorgvrager. Stimuleren op momenten dat een zorgvrager moe is, heeft geen zin. Perioden van oefenen en ontwikkelen, moeten dan ook afgewisseld worden met perioden van rust. Op de website van Movisie, staan allerlei praktische tips voor het vergroten van de zelfredzaamheid. Noordhoff Uitgevers bv 13

16 Hoofdstuk Samenwerking met andere disciplines Bij het begeleiden van een zorgvrager werk je samen met verschillende mensen. Het is belangrijk om op de hoogte te zijn van de werkterreinen en taken van andere hulpverleners, zodat je weet wie je kunt raadplegen of naar wie je een zorgvrager kunt doorverwijzen. Je werkt onder andere samen met mantelzorgers van de zorgvrager, vrijwilligers, verpleegkundig specialisten en mensen die werkzaam zijn in andere disciplines. 1 De mantelzorgers Mantelzorg wordt vaak verleend door de naasten. Zij hebben een groot aandeel in de begeleiding van de zorgvrager. Soms nemen ze de wettelijke verantwoordelijkheden (tijdelijk) over van de zorgvrager. Op dit aspect wordt dieper ingegaan in paragraaf 1.5 over wetgeving. Daarnaast zijn er talloze vrijwilligers die praktische en psychosociale begeleiding bieden. Voorbeelden zijn de mensen van Tafeltje-dek-je, gastvrouwen, huiskamerassistenten, mensen die bewoners begeleiden bij het wandelen of fietsen, of buddy s voor jong dementerenden. 2 De verpleegkundig specialisten Je kunt allerlei verschillende gespecialiseerde verpleegkundigen tegenkomen in je werk: PIT-verpleegkundigen (Psychiatrische Intensieve Thuiszorg-verpleegkundigen) zoeken de zorgvrager thuis op en begeleiden de familie. Ze kunnen de familie bijstaan bij problemen en optreden als tussenpersoon voor familie en andere hulpverleners. Sociaalpsychiatrisch verpleegkundigen zijn gespecialiseerd in het omgaan met en begeleiden van zorgvragers met probleemgedragingen. Verder kun je nog andere gespecialiseerde verpleegkundigen tegenkomen, zoals diabetesverpleegkundigen, astmaverpleegkundigen, arboverpleegkundigen, oncologisch verpleegkundigen en de aidsconsulent. 3 Andere disciplines Andere gespecialiseerde vakmensen met wie je te maken kunt krijgen, zijn: De PPG er (praktisch pedagogische gezinsbegeleider) geeft ouders en begeleiders van kinderen met een verstandelijke beperking ondersteuning bij opvoedingsvragen. RIBW-medewerkers RIBW staat voor Regionaal Instituut Beschermd Wonen bieden thuis hulp aan zorgvragers met psychiatrische problemen. De ondersteuning richt zich op algemene zelfredzaamheid, sociale netwerken, werk en dagbesteding. Medewerkers in de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ; voorheen RIAGG), zoals psychologen en maatschappelijk werkers bieden begeleiding thuis bij mensen die ernstig in de problemen zijn geraakt en als gevolg daarvan in psychische nood verkeren. De GGZmedewerkers bieden ondersteuning bij moeilijkheden in de opvoeding, bij huwelijks- en gezinsproblemen, bij zaken als angsten, spanningen, vereenzaming, enzovoort. Arbodienstmedewerkers adviseren en begeleiden gehandicapte zorgvragers bij aanpassingen op de werkplek. Ten slotte kun je nog te maken krijgen met de volgende specialisten. Fysiotherapeuten bieden begeleiding bij de mobiliteit. Ergotherapeuten begeleiden zorgvragers bij het leren omgaan met een lichamelijke handicap en het aanleren van vaardigheden en adviseren bij het gebruik van hulpmiddelen en aanpassingen. Activiteitenbegeleiders bieden professionele begeleiding bij het vinden en uitvoeren van activiteiten. Maatschappelijk werkers begeleiden bij sociale en financiële problemen. Psychologen bieden psychosociale begeleiding in de vorm van therapieën. 14 Noordhoff Uitgevers bv

17 Begeleiding Pedagogen bieden begeleiding bij opvoedings pro - ble men. Orthopedagogen bieden begeleiding bij de opvoeding van kinderen met gedrags- of leerproblemen. Psychiaters begeleiden zorgvragers met gedragsstoornissen door middel van behandeling en therapie. Medisch specialisten, zoals revalidatieartsen, gerontologen, oncologen en internisten, begeleiden de zorgvragers in het kader van hun specialisatie. Een team van specialisten begeleidt Martha en haar familieleden. 1.4 Maatschappelijke ontwikkelingen Een aantal maatschappelijke ontwikkelingen heeft invloed op de manier waarop de begeleiding van zorgvragers wordt ingevuld, nu en in de toekomst. 1 Vergrijzing Vanaf 1995 tot 2025 neemt het aandeel 65-plussers in de bevolking toe van 13,3 tot 21,2 procent. Dit is een groei van ruim twee miljoen mensen tot 3,7 miljoen. Dit komt doordat mensen steeds ouder worden en er minder kinderen geboren worden. Daarnaast is er een grote groep mensen geboren in de periode , de babyboomers. Deze groep bereikt sinds 2010 de leeftijd van 65 jaar. Dit betekent dat er straks meer ouderen zijn en minder mensen om voor hen te zorgen. Veel ouderen willen langer thuis wonen en langer zelfstandig blijven. Men noemt dit fenomeen: de dubbele vergrijzing. 2 Normalisatie Door het beleid van de overheid krijgen meer zorgvragers met een verstandelijke beperking en psychiatrische zorgvragers een plaats in woonwijken. Dit wordt normalisatie genoemd. Dat betekent dat deze zorgvragers een gewoon leven en eigen levensstijl kunnen hebben. Integratie betekent dat mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische problemen recht hebben op een eigen plek in de maatschappij. Ze moeten kunnen wonen en werken waar ze willen en relaties kunnen aangaan die zij kiezen. Door normalisatie neemt de complexiteit van de extramurale zorg toe. Volgens tegenstanders van deze benadering is deze groep mensen op een gesloten afdeling of in een instelling beter af. Ze vinden dat mensen worden teruggeplaatst in de samenleving die zich er vaak niet kunnen redden, die een grote kans hebben om bijvoorbeeld in het drugscircuit terecht te komen of een gevaar zijn voor zichzelf of voor anderen. 3 Individualisering De zorg wordt steeds minder gericht op de groep en steeds meer op het individu. De zorgvragers zijn beter geïnformeerd en hebben meer eigen inbreng. Bovendien zijn ze mondiger geworden. Dit verschijnsel wordt wel de individualisering van de samenleving genoemd. 4 Toename van ketenzorg In de toekomst zal er steeds meer ontschotting plaatsvinden tussen de verschillende zorgsettingen. Ontschotting betekent zorg bieden over de muren van de instellingen heen. De grenzen tussen intramurale, semimurale en extramurale zorg zullen steeds meer wegvallen. Daarvoor in de plaats zal ketenzorg ontstaan. Ketenzorg betekent dat zorg wordt verleend door zorgverleners die gezamenlijk een netwerk vormen om integrale, deskundige en samenhangende zorg en behandeling te kunnen bieden aan zorgvragers met specifieke aandoeningen of stoornissen. Noordhoff Uitgevers bv 15

18 Hoofdstuk 1 5 Interculturalisatie Ten slotte is er in Nederland een toenemend aantal zorgvragers die afkomstig zijn uit een ander land en een andere cultuur: het begrip interculturalisatie staat voor sociaal-culturele aanpassingen aan de veranderde samenstelling van de bevolking. Niet iedereen is de Nederlandse taal machtig, het ontbreekt ten aanzien van dit punt aan duidelijk beleid, er is onvoldoende aandacht voor nietwesterse denkbeelden over ziekten en gewoonten en voor gebruiken van allochtone zorgvragers. 6 Aandacht voor zelfmanagement Het aantal chronisch zieken neemt de komende jaren flink toe. Daardoor groeit de vraag naar zorg en stijgen de kosten van de gezondheidszorg. Om te kunnen voldoen aan de groeiende zorgvraag moet de zorg voor chronisch zieken anders georganiseerd worden. Daarom krijgt zelfmanagement vanuit de politiek steeds meer aandacht. Zelfmanagement is er namelijk op gericht zorgvragers minder afhankelijk te maken van zorgverleners. Zelfmanagement is het individuele vermogen van een zorgvrager om goed om te gaan met symptomen, de behandeling, lichamelijke en sociale consequenties en leefstijlaanpassingen bij een chronische aandoening. Zelfmanagement stelt de chronisch zieke in staat om bewuste keuzes te maken over hoe zijn leven en behandeling eruitzien. Bij zelfmanagement voert de zorgvrager de regie in het eigen zorgproces. Maar dat kan alleen als de zorgvrager dat wil en kan. Begeleiding is hierbij dus van groot belang is. Bij de begeleiding ligt de nadruk op het vergroten van de competenties van de zorgvrager: Wat weet de zorgvrager over zijn aandoening en de gevolgen die deze heeft voor het dagelijks leven? Wat weet de zorgvrager over de beschikbare zorg? Wat wil de zorgvrager meer in eigen beheer nemen? Hoe kan de zorgvrager nieuwe vaardigheden of nieuw gedrag het best aanleren? Door de zorgvrager te coachen geef je hem meer verantwoordelijkheid en zeggenschap over zijn leven en gezondheid. Een belangrijke succesfactor bij zelfmanagement is samenwerken: met de zorgvrager, met collega s en andere disciplines. Meer lezen over zelfmanagement? Kijk dan eens op: Wetgeving In deze paragraaf komt een aantal wetten aan bod die specifiek gericht zijn op het begeleiden van zorgvragers. Deze wetgeving is enerzijds gericht op het belang van de zorgvrager bijvoorbeeld de WGBO (Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst) en de Wet Bopz (Wet Bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen, zie hoofdstuk 8) en anderzijds op de financiële situatie van de zorgvrager, bijvoorbeeld de AWBZ (Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten) en de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning). In de WGBO is vastgelegd dat de zorgvrager: recht heeft op informatie; toestemming moet geven voor behandeling en verzorging; het zorgdossier mag inzien en dat dit zorgdossier zonder zijn toestemming niet door anderen ingezien of gekopieerd mag worden; recht heeft op bescherming van de leefsfeer; een wettelijke vertegenwoordiger mag hebben, als hij niet zelf in staat is op te komen voor zijn rechten. 16 Noordhoff Uitgevers bv

19 Begeleiding De wettelijk vertegenwoordiger van een zorgvrager die niet zelf voor zijn rechten kan opkomen, is vaak een familielid. Kinderen zijn voor de wet handelingsonbekwaam. Dat betekent dat ze wettelijk niet bevoegd zijn om te handelen. De ouders vertegenwoordigen hun kind voor de wet. Een mentor: deze ondersteunt de zorgvrager als hij niet zelf voldoende voor zijn rechten op kan komen bij zijn verzorging en begeleiding. De mentor moet in overleg met de zorgvrager met anderen (bijvoorbeeld zorgverleners) praten. De zorgvrager moet hem daarvoor toestemming geven. De mentor wordt aangesteld door middel van de Wet Mentorschap. Deze wet regelt dat de belangen van de zorgvrager op het gebied van niet-financiële zaken behartigd worden door de mentor. Niet-financiële zaken zijn belangen op het gebied van verzorging, verpleging, behandeling en begeleiding. De zorgvrager is dus niet handelingsonbekwaam, want hij regelt zijn financiën zelf. Een bewindvoerder: dit is een persoon die vermogen, geld en goederen (eigendommen) van een zorgvrager beheert als de zorgvrager daar niet toe in staat is. Ook de bewindvoerder wordt door de rechter aangesteld. Vaak is dat een naast familielid. De zorgvrager staat dan onder bewindstelling. Dat betekent dat alleen zijn financiële zaken door de bewindsvoerder geregeld worden. De bewindvoerder heeft wel toestemming nodig van de zorgvrager, die dus niet handelingsonbekwaam is. Een curator: als een zorgvrager helemaal handelingsonbekwaam wordt geacht, plaatst de rechter hem onder curatele. De zorgvrager is dan voor de wet onmondig. Hij heeft geen zeggenschap. De curator, die door de rechter wordt aangewezen, doet alle rechtshandelingen voor de zorgvrager. De curator mag zowel de financiële als de niet-financiële zaken voor de zorgvrager regelen. Mensen met een verstandelijke beperking en mensen met een psychiatrisch probleem kunnen soms de wettelijke gevolgen van een beslissing niet overzien. De zorgvrager kan dan zijn eigen belang niet inschatten. Hij is wilsonbekwaam. Daarom heeft de volwassen mens met een verstandelijke beperking of met psychiatrische problemen recht op een wettelijk vertegenwoordiger. De wettelijk vertegenwoordiger kan een mentor, bewindvoerder of curator zijn. Wil je meer weten over bewindvoering? Kijk dan bijvoorbeeld eens op de site van de Rijksoverheid: Gebruik als zoekopdracht: curatele, bewind en mentorschap. AWBZ en Wmo Zorgvragers die speciale hulpmiddelen, vervoerskostenvergoeding of aanpassingen in huis nodig hebben, kunnen die aanvragen bij de gemeentelijke instanties. Afspraken hierover worden geregeld in de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) en de Wmo, de Wet maatschappelijke ondersteuning. Wil je meer weten over de AWBZ of de Wmo? Kijk dan op de site van de Rijksoverheid: Noordhoff Uitgevers bv 17

20 Hoofdstuk Visie op zorg De manier waarop je een zorgvrager begeleidt, wordt bepaald door de visie op zorg die eraan ten grondslag ligt. Met de invoering van de Zorgverzekeringswet (2006) is de stap gezet naar een vraaggestuurd zorgstelsel. Hetzelfde geldt voor de AWBZ-zorg met de introductie van de zorgzwaartepakketten. Daardoor krijgen zorgvragers meer zeggenschap over het zorgproces en krijgen ze meer keuzevrijheid ten aanzien van de invulling van de zorg. Vraaggestuurde zorg betekent dat er beter ingespeeld wordt op wat zorgvragers willen en belangrijk vinden. 1 Vraaggerichte en vraaggestuurde zorg De Raad voor de Volksgezondheid & Zorg omschrijft vraaggerichte zorg als een gezamenlijke inspanning van zorgvrager en zorgverlener die erin resulteert dat de zorgvrager de hulp en zorg ontvangt die tegemoetkomt aan zijn wensen en verwachtingen en die tevens voldoet aan de professionele standaarden (1998). Meer lezen over vraaggerichte zorg? Kijk bijvoorbeeld eens op: Vraaggestuurde zorg gaat een stap verder dan vraaggerichte zorg. In die zin dat de vrager (zorgvrager) niet alleen richting geeft aan het zorgaanbod, maar het zorgaanbod ook direct bepaalt. Een zorgvrager kan door zijn persoonsgebonden budget (PGB) zelf bepalen bij wie hij de zorg inkoopt, maar ook welke zorg hij wil ontvangen. De zorgvrager heeft alle macht in handen om de inhoud van de zorg te bepalen. De zorgvrager kan dus zijn eigen zorg sturen (Verbeek, 1999). Wil je op de hoogte blijven van ontwikkelingen met betrekking tot het PGB, kijk dan op de site van de Rijksoverheid: 2 Belevingsgerichte zorg Bij belevingsgerichte zorg bepalen zorgvragers en zorgverleners samen de inhoud van de zorg. Daarbij gaat het om hoe de zorgvrager zijn situatie beleeft: zijn levensverhaal, het ziek zijn en de (on)mogelijkheden zijn uitgangspunt van de zorgverlening. Nadat is vastgesteld welke gezondheids-, bestaans- en interactieproblemen er zijn, overleggen de zorgvrager, zijn naasten en de zorgverlener over het plan van aanpak. Dit gebeurt op basis van gelijkwaardigheid. Hierbij wordt de (ervaringsdeskundige) zorgvrager serieus genomen en zijn autonomie (onafhankelijkheid) gerespecteerd en versterkt (Pool e.a., 1998). Een zorgvrager die vanaf zijn geboorte blind is, heeft zijn eigen gewoonten ontwikkeld om in zijn zelfzorg te voorzien. Hij heeft die gewoonten door ervaring opgebouwd. Als de zorgvrager tijdelijk ondersteuning krijgt bij de persoonlijke verzorging, houdt de verzorgende bij het opstellen van het plan van aanpak rekening met de manier waarop hij gewend was voor zichzelf te zorgen. De zorgvrager heeft eigen, waardevolle ervaringen met zijn blindheid opgedaan in zijn leven en heeft daardoor persoonlijke deskundigheid ontwikkeld. Geïntegreerde, belevingsgerichte zorg Bij geïntegreerde, belevingsgerichte zorg wordt de zorgverlening gericht op het verbeteren van het emotioneel en sociaal functioneren en de kwaliteit van leven. Deze zorg wordt specifiek toegepast bij dementerende ouderen. Bij deze vorm van begeleiden staat het aansluiten bij de beleving en de mogelijkheden van de persoon voorop. In alle gevallen wordt gestreefd naar een op de persoon afgestemde zorg (Van der Kooij, 1998). De zorgdoelen richten zich op: harmonie (overeenstemming); bevestiging, eigenwaarde; ontspanning, zingeving; contact, nabijheid, saamhorigheid; houvast, structuur; acceptatie van afhankelijkheid, ervaren van keuzevrijheid. (Van der Kooij, 2001) 18 Noordhoff Uitgevers bv