Uitkomsten van een omgevingsanalyse voor de verzekeringssector. Annelieke van der Giessen Hugo Gelevert Joost van Genabeek

Transcriptie

1 Brassersplein CT Delft Postbus GB Delft TNO-rapport TNO 2013 R10460 Uitkomsten van een omgevingsanalyse voor de verzekeringssector T F infodesk@tno.nl Datum 12 april 2013 Auteur(s) Maurits Butter Annelieke van der Giessen Hugo Gelevert Joost van Genabeek Aantal pagina's 116 Aantal bijlagen 0 Opdrachtgever Verbond van Verzekeraars Projectnaam Anticiperen op innovatie Projectnummer /01.01 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden is toegestaan TNO

2

3 3 / 116 Inhoudsopgave 0 Managementsamenvatting Inleiding Maatschappelijke dynamiek en innovaties leiden tot veranderingen De verzekeringssector wil anticiperen op die ontwikkelingen In dit project zijn daartoe vijf stappen gevolgd Leeswijzer Maatschappelijke trends Introductie Demografische trends Vergrijzing van de bevolking Veranderende migratiestromen Toenemende urbanisatie Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de demografische trends Economische trends Structurele economische problemen Verschuiving naar virtuele criminaliteit Afname van het vertrouwen in traditionele instituties Globalisering Toename van de complexiteit van infrastructuren Veranderingen in de economische structuur Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de economische trends Sociaal-culturele trends Toenemende maatschappelijke polarisatie Zelfvoorziening, zelfredzaamheid en afname van de solidariteit Versterking van maatschappelijk betrokken en verantwoord ondernemen De bange maatschappij Individualisering Bevrediging van behoeften Ongezonde leefstijl Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de sociaal-culturele trends Ecologische trends Klimaatproblematiek Lange termijn gezondheidsrisico s als gevolg van (nieuwe) technologieën Uitputting van grondstoffen Vervuiling Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de ecologische trends Politiek-juridische trends Publieke afkeer van de politiek (Europees) openbaar bestuur, wet- en regelgeving Toenemende aandacht voor financiële dienstverlening Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de politiek-juridische trends Trends in technologie en innovatie Introductie Technologische trends die kunnen leiden tot vernieuwing... 49

4 4 / Opkomst van alternatieve financiële producten Ontstaan van nieuwe organisatievormen Transitie naar een informatiemaatschappij Waarschijnlijkheid en tijdshorizon m.b.t. werkwijze en organisatie Technologische trends met mogelijke invloed op verzekerde risico s Nieuwe voedingsmiddelen Duurzame ruimtelijke planning Innovaties in de retailsector Duurzaam bouwen Innovaties in de maakindustrie Innovaties in mobiliteit Consumentenelektronica Innovaties in de gezondheidszorg Waarschijnlijkheid en tijdshorizon m.b.t. verzekerde risico s Impact van trends op verzekeringsmarkten Introductie Mate van impact van de geïdentificeerde trends Maatschappelijke trends Trends in technologie en innovatie De oudedagsvoorziening De toenemende levensverwachting Financiële buffers staan onder druk Veranderende maatschappelijke vraag naar oudedagsvoorziening Wonen Stagnatie van de verkoop en financieringsproblemen Herstructurering van de woningmarkt Een groeiende behoefte aan flexibiliteit Mens en gezondheid Toename van de vraag naar zorg De veranderende behoefte aan zorg Een efficiëntere organisatie van zorg Veranderende arbeidsrisico s Integratie van zorg, wonen en oudedagsvoorziening Schade en aansprakelijkheid Opstal en inboedel De auto Milieu, biodiversiteit en klimaat Bedrijfsschade en aansprakelijkheid Rechtsbijstand Maatschappelijke veiligheidsrisico s Impact van trends op de interne organisatie en werkwijze van verzekeraars Introductie Ontwikkeling nieuwe producten Actuarieel onderzoek/ risico beoordeling Organisatie van de distributie Verkoop en acceptatie Klantenservice en afhandeling van claims Investeringsmanagement Administratie en ICT infrastructuur

5 5 / Human resources Conclusies en strategieën voor de verzekeringssector Introductie Overkoepelende trends en hun impact op de sector Een onzekere toekomst Het nieuwe normaal De veranderende consument De veranderende rol van de overheid Het nieuwe ondernemen De kracht van technologie en innovatie Conclusies en aanbevolen strategieën Zekerheid wordt onzeker De klant verandert fundamenteel Innovatie is nodig om te overleven Verzekeraars hebben een maatschappelijke rol te vervullen De organisatie van werk moet toekomstbestendiger

6 6 / 116

7 7 / Managementsamenvatting Verzekeraars willen kunnen anticiperen op de toekomst De verzekeringssector opereert in een brede maatschappelijke context. De maatschappij is volop in beweging en deze dynamiek heeft zijn weerslag op de verzekeringssector. Door tijdig in te spelen op de ontwikkelingen kunnen kansen beter benut en bedreigingen sneller geadresseerd worden. Dit vereist echter een goed inzicht in de relevante trends en hun potentiële impact op de sector. Innovatie is in dit verband een belangrijk element. Innovatie is niet alleen een bron van vernieuwing en van economische groei, maar speelt in toenemende mate ook een sleutelrol bij het oplossen van de grote maatschappelijke vraagstukken. Ook voor de verzekeringssector is innovatie daarom belangrijk. Er zal een vraag naar nieuwe producten ontstaan, verzekerde risico s zullen veranderen en ook de manier waarop het werk binnen de verzekeringssector wordt ingericht zal veranderen. Tegen deze achtergrond heeft het Verbond voor Verzekeraars TNO gevraagd om relevante trends en hun potentiële impact op de verzekeringssector op een overzichtelijke wijze in kaart te brengen. Dit rapport bevat de resultaten. De sector heeft veel ontwikkelingen in het vizier, maar nog niet alle In dit rapport worden meer dan 150 trends en ontwikkelingen beschreven die gevolgen kunnen of zullen hebben voor de verzekeringssector. De volgens de verzekeringssector belangrijkste trends zijn weergegeven in de radarplot van figuur 1. Een aantal ontwikkelingen springt eruit, en deze ontwikkelingen kunnen grofweg in twee categorieën worden ingedeeld. Allereerst zijn er ontwikkelingen waarvan de sector zelf veel impact verwacht en waar men, in meer of mindere mate, al aan werkt. Daarnaast, en die categorie is spannender, zijn er ontwikkelingen die de verzekeraars zelf nog niet vol in het vizier lijken te hebben terwijl ze wel degelijk veel impact kunnen hebben! Om te beginnen met de eerste groep. De sector verwacht significante effecten van met name de vergrijzing, de toenemende tekorten op de arbeidsmarkt, de flexibilisering van de arbeidsmarkt, de eurocrisis, de bereidheid om taboes te doorbreken (hypotheken, langer werken, arbeidsmarkthervormingen), de (gezondheids)risico s van nanotechnologie, de klimaatverandering, de ontwikkeling van automatische voertuiggeleiding, allerhande ontwikkelingen op het gebied van zorg, toenemende ICT-mogelijkheden, het veranderend imago van de sector en de herstructurering van financiële instituties. Veel hiervan is niet nieuw; verzekeraars zijn zich ervan bewust dat het belangrijke onderwerpen zijn. Veel van deze ontwikkelingen zouden we daarom misschien als usual suspects mogen bestempelen zonder daarmee overigens hun mogelijke impact te willen afzwakken. Dan de tweede groep. Allereerst viel tijdens het onderzoek op, dat de sector over het algemeen minder impact verwacht van trends in technologie en innovatie. Dat is op het eerste oog vreemd, gezien het enorme tempo waarin de technologische vooruitgang onze maatschappij verandert. De verzekeringssector wordt duidelijk

8 8 / 116 Figuur 1 Radarplot van de trends waarvan de meeste impact wordt verwacht (bolletjes) en enkele trends met mogelijk impact op de lange termijn (driehoekjes) De trends die in een survey uitgevoerd onder betrokkenen binnen de verzekeringssector een gemiddelde impact van 2,5 of meer scoorden, zijn met een bolletje weergegeven in de radarplot, waarbij trends die een 3 of hoger scoorden op impact worden gerepresenteerd door een groter bolletje. Daarnaast zijn enkele trends geplot die later in de tijd worden verwacht (weergegeven met een oranje driehoekje). Hoewel de impact hiervan als lager werd beoordeeld door de sector en de sector ze nog niet in het vizier heeft, zou de impact ervan op termijn groot kunnen zijn.

9 9 / 116 sterk beïnvloed door ontwikkelingen in de maatschappelijke en politieke omgeving, en is zich daarvan bewust. Dat vormt mogelijk een deel van de verklaring waarom technologische ontwikkelingen minder op het netvlies staan. Toch kunnen juist ook de technologische ontwikkelingen veel gevolgen hebben voor de verzekeringssector. Denk bijvoorbeeld aan vergaande medische innovaties, waardoor de levensverwachting weleens disruptief zou kunnen toenemen, aan de mogelijke gevolgen van de ontwikkelingen op het gebied van Big Data, Open Data en sociale media voor bijvoorbeeld risk management, en aan de toename van cyberrisico s, waaruit kansen kunnen ontstaan voor de ontwikkeling van nieuwe, gespecialiseerde verzekeringen en schadehersteldienstverlening. Er zijn echter ook niet-technologische ontwikkelingen die verzekeraars nog niet op grote schaal lijken te omarmen, terwijl ze wel degelijk grote gevolgen kunnen hebben voor de sector. Hiertoe behoren de ontwikkeling van het besteedbaar inkomen, de toenemende urbanisatie en veranderende immigratie, de verandering van productieketens in combinatie met de opkomst van open innovatie, de verandering van arbeidsrisico s, de ontwikkeling van product naar dienst, het veranderende solidariteitsbegrip dat een visie behoeft, de biodiversiteit die onder druk staat en de lange termijn-trend naar duurzaamheid, in relatie tot onder andere grondstoffenschaarste. De trends vereisen actie, die verschillen per marktsegment Het belang van de trends verschilt voor elk van de vier marktsegmenten van verzekeraars (oudedagsvoorziening, wonen, zorg en schade en aansprakelijkheid). Dat vraagt andere acties van de segmenten. Voor de oudedagsvoorziening is de stijgende levensverwachting van groot belang. Vanwege het mogelijk disruptieve karakter van die stijging, levert extrapolatie wellicht niet (meer) de juiste voorspellingen op, met alle risico s van dien voor bestaande producten van verzekeraars. Tevens stijgt de behoefte aan vernieuwende producten, die beter passen bij langer doorwerken en flexibele arbeidsrelaties, en die bovendien andere vormen van vermogensopbouw mogelijk maken. Deze punten vereisen actie. Bovendien kunnen verzekeraars een bijdrage leveren aan het maatschappelijke debat over de oudedagsvoorziening, en zo helpen een breed gedragen, lange termijnvisie op dit onderwerp te ontwikkelen. Op het gebied van wonen leiden de stagnatie van de huizenverkoop en financieringsproblemen ertoe dat de vraag naar hypotheken daalt en dat het risico op restschuld en betalingsachterstanden toeneemt. Grote verschillen tussen de woningmarkt in stedelijke en landelijke gebieden kunnen in combinatie met verstedelijking en krimp leiden een verergering van deze problemen. Ook de toenemende vraag naar huurwoningen heeft gevolgen voor de vraag naar hypotheken en kapitaalverzekeringen. Nieuwe woonconcepten (o.a. levensbesteding wonen en het combineren van wonen en werk) leiden tot een vraag naar innovatieve financieringsproducten. Verzekeraars kunnen hierop inspelen; bovendien kan het voor de sector interessant zijn te investeren in de huursector. Met betrekking tot het segment zorg dragen verschillende ontwikkelingen bij aan een verdere stijging van de zorgkosten en een toename van gezondheidsrisico s, terwijl er ook ontwikkelingen gaande zijn die juist kunnen bijdragen aan het

10 10 / 116 verlagen van de kosten en het beperken van risico s. De behoefte aan zorg verandert door de vergrijzing en door het grotere beroep dat wordt gedaan op de zelfredzaamheid van mensen. Ook kunnen de arbeidsrisico s veranderen, als gevolg van veranderingen in de organisatie van arbeid, de toename van ouderen op de werkvloer en het grotere beroep dat zal worden gedaan op mantelzorg. Verzekeraars kunnen hier bijvoorbeeld op inspelen door nieuwe producten voor zorgsparen, thuiszorg en mantelzorg te ontwikkelen. Ook kan de sector een belangrijke rol spelen in het maatschappelijke debat over de stijgende zorgkosten en over de zin en onzin van bepaalde behandelingen. Oudedagsvoorziening, zorg en wonen worden overigens vaak apart bekeken, maar ze delen grote gemeenschappelijke uitdagingen en zijn nauw met elkaar verbonden. Het is daarom van belang deze zaken ook vanuit een integraal perspectief te benaderen en verbindingen tussen deze domeinen te leggen. Dit vereist een ontschotting tussen de domeinen wonen, zorg en pensioenen. Ten aanzien van schade en aansprakelijkheid ten slotte, is het beeld divers en afhankelijk van het type verzekering. Algemeen kan worden gesteld dat risico s veranderen, door bijvoorbeeld de toepassing van duurzame materialen in woningen en gebouwen, de opkomst van intelligente transportsystemen en onze toenemende afhankelijkheid van (vitale) infrastructuren. Er zal behoefte ontstaan aan nieuwe verzekeringen, die de aansprakelijkheid dekken bij bijvoorbeeld dienstverlening, bij schade aan het milieu en aan de biodiversiteit, bij schade door extreem weer en overstromingen of die de aansprakelijkheid regelen wanneer er problemen ontstaan met producten die in een open innovatie-omgeving zijn ontwikkeld en geproduceerd. Verzekeraars zullen hierop (moeten) inspelen. De ontwikkelingen hebben ook impact op de interne bedrijfsvoering Met betrekking tot de interne werkwijze van de verzekeraars vinden nagenoeg alle mogelijke vernieuwingen hun basis in de vernieuwende kracht van ICT. Nieuwe ICT-toepassingen stuwen ontwikkelingen op het gebied van de sociale media, Het Nieuwe Werken, ketenintegratie en co-creatie, en deze ontwikkelingen zullen naar verwachting van verzekeraars zelf veel impact hebben op hun interne werkwijze. Niet alleen ICT-trends zijn van invloed op de interne bedrijfsvoering. Zo maakt de toenemende macht en snelheid van de formele en informele media verzekeringsorganisaties kwetsbaarder voor reputatieschade, worden aanpassingen in de verkooporganisatie noodzakelijk door de veranderende samenstelling van markten en de veranderende positie van tussenpersonen en vereist de inzetbaarheid van oudere werknemers mogelijk een andere organisatie van werk om enkele voorbeelden te noemen. Belangrijk is bovendien dat er sprake is van een toename in transsectorale samenwerkingsverbanden om nieuwe producten en diensten te ontwikkelen. Verzekeraars zullen daarvoor samenwerking moeten zoeken met organisaties buiten de sector. Juist de combinatie van verschillende trends leidt tot impact De geïdentificeerde trends kunnen elk op zich invloed hebben op de activiteiten van de verzekeringssector. Impact ontstaat echter vaak door de combinatie van

11 11 / 116 verschillende ontwikkelingen samen. Op grond van de analyse in dit rapport kunnen de volgende zes clusters worden onderscheiden: Een onzekere toekomst - Door de globalisering, de economische crisis en technologische vooruitgang zijn er weinig uitgangspunten zeker. Onze maatschappij is een chaotischer systeem geworden, waar complexe verbanden onvoorspelbare terugkoppelingen hebben. Het nieuwe normaal - Langzamerhand groeit het besef dat de tijd van ongelimiteerde groei voorbij lijkt te zijn, dat grote structurele hervormingen nodig zijn, dat vertrouwde uitgangspunten moeten worden losgelaten en dat we aan het begin staan van een nieuwe periode. Een periode van langzame groei, gebaseerd op nieuwe uitgangspunten, een nieuwe realiteit, het Nieuwe Normaal. De verandering van de consument - Verschillende maatschappelijke ontwikkelingen zijn van invloed op het gedrag en de wensen en behoeften van consumenten. Door de vergrijzing wordt de groep oudere consumenten groter. Ouderen hebben vaak andere behoeften en mogelijkheden dan jongeren. Economische problemen leiden bovendien tot scherpere verschillen tussen inkomensgroepen, vooral door werkloosheid en versobering van de welvaartsstaat. De veranderende rol van de overheid - Terwijl de overheid zich stapsgewijs terugtrekt op veel terreinen, neemt de complexiteit en dynamiek in het openbaar bestuur toe. De zeggenschap van Europa wordt groter, terwijl de uitvoering van veel beleid in toenemende mate op lokaal niveau komt te liggen. De overheid grijpt sterker in door stringenter toezicht en handhaving. Tegelijkertijd wordt politieke besluitvorming in toenemende mate gedreven door kiezersvoorkeuren en peilingen. Het nieuwe ondernemen - de magere economische realiteit vraagt van het bedrijfsleven het uiterste om het hoofd boven water te houden, om gezond te blijven. Een groot aantal trends heeft invloed op de manier waarop bedrijven hun klanten bedienen hun organisatie inrichten, samenwerken met partners in de keten en omgaan met de veranderende omgeving. De vraag naar maatschappelijk verantwoord ondernemen houdt aan en breidt zich verder uit van ondernemen met oog voor het milieu naar ondernemen met oog voor de menselijke maat. De veranderende kracht van technologie en innovatie - Technologie en innovatie vormen een belangrijke vernieuwende kracht in de maatschappij en economie. Vooral door ICT-ontwikkelingen zijn er de afgelopen jaren enorme stappen gezet in informatieverzameling en verwerking. En de verwachting is dat dit de komende jaren zal blijven toenemen. Inspelen op de trends is anticiperen op de toekomst De bovenstaande trends hebben gevolgen voor de verzekeringssector als geheel. In dit rapport worden zes strategieën voorgesteld die de sector kunnen helpen om te anticiperen op de toekomst. Zekerheid wordt onzeker De grilligheid van maatschappelijke en technologische trends, in combinatie met de (onbekende) kans op zeer ongebruikelijke gebeurtenissen met mogelijk grote gevolgen, vraagt om een nieuwe, meer anticiperende houding van verzekeraars.

12 12 / 116 Het roept ook de vraag op welke zekerheden verzekeraars nog kunnen bieden. Welke risico s kunnen nog verzekerd worden en welke risico s kunnen en moeten mensen zelf dragen? En wat is zekerheid? Bij het omgaan met de onzekere toekomst passen de volgende twee strategieën: S1: Versterking van het anticiperend vermogen van de sector - Centraal in het versterken van het anticiperend vermogen van verzekeraars staat het opzetten van een signaleringsysteem waarmee vroegtijdig veranderingen kunnen worden geïdentificeerd. Deze strategie draait niet om het voorspellen, maar om het voorbereid zijn op mogelijke veranderingen. Hierdoor kunnen ontwikkelingen (bijvoorbeeld nieuwe risico s en nieuwe klantvragen) sneller en effectiever geadresseerd worden. Daarbij kan samenwerking nog nadrukkelijker worden gezocht, bijvoorbeeld door het gezamenlijk verkennen van kansen en bedreigingen en het vertalen hiervan in nieuwe producten en diensten uiteraard rekening houdend met de delicate balans tussen concurrentie en samenwerking. S2: Vernieuwing van de aanpak van risico-inschattingen - De sector zal zich moeten bezinnen op de manier waarop zij omgaat met risico s. De modellen die gebruikt worden om ontwikkelingen in de economie, maar ook in de demografie te voorzien hebben moeite met het signaleren en interpreteren van radicale ontwikkelingen en surprises. Geavanceerde, toekomstgerichte ex-ante verkennende methodes zijn nodig en nieuwe manieren van risico-inschatting moeten worden ontwikkeld. Big Data-toepassingen, sociale netwerken en foresight-benaderingen kunnen hierbij een belangrijke rol spelen. Ook in de producten zelf zal meer ruimte geschapen moeten worden om mee te bewegen met veranderingen in de omgeving en veranderingen van de risico s. De klant verandert fundamenteel De klant van de toekomst verschilt fundamenteel van die van vandaag. Demografische, sociaal-economische en technologische ontwikkelingen veranderen de klantvraag. Hoe verhoudt zich de gespannen paradox tussen maatwerk en kostenreductie? Hoe kunnen zorg, wonen, werken, oudedagsvoorziening, schade, aansprakelijkheid geïntegreerd worden tot een gebalanceerd product dat zich flexibel aanpast aan de levensloop van mensen? Om grip te houden op de veranderende klant wordt de volgende strategie voorgesteld: S3: Analyse van de karakteristieken van de klant van de toekomst - Een belangrijke strategie voor de vernieuwing van het productportfolio is om beter zicht te krijgen op de klant van de toekomst. Hiervoor wordt op veel plaatsen al regulier consumentenonderzoek gedaan. De sector kan hierop aanhaken met een sectorbreed programma. Door de inzet van sociale media en prosumer concepten kunnen verzekeraars nauwer samenwerken met klanten en de klantvraag van de toekomst verkennen. Innovatie is nodig om te overleven Innovatie is nodig om in te spelen op veranderende marktomstandigheden. Innovatie vraagt om een andere aanpak. Open innovatie en sociale media maken het mogelijk om meer stakeholders eerder bij de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten te betrekken. Nieuwe innovatieconcepten kunnen ingezet worden om tegen lage kosten creatieve verzekeringsproducten te ontwikkelen. De traditionele schotten tussen verschillende producten en verzekeringsmarkten moeten verdwijnen. Er is behoefte aan slimme, geïntegreerde oplossingen voor wonen,

13 13 / 116 zorg en de oudedagsvoorziening, en aan nieuwe business modellen waarbij selfdirected advice voor eenvoudiger producten gecombineerd wordt met full-service concepten voor complexere producten. Dit vraagt om meer transparantie en vergelijkbaarheid. Transsectorale innovatie, waarbij verzekeraars intensiever samenwerken met partijen uit andere sectoren, draagt bij aan het ontwikkelen van full-service verzekeringsdiensten. Verzekeraars kunnen financieringsbehoeften beantwoorden die moeizaam door banken kunnen worden vervuld. De volgende strategie wordt voorgesteld: S4: Versterking innovatievermogen van de verzekeraars - Innovatie is de sleutel voor de toekomst. Een aanpak is nodig om de sector en haar leden hier vernieuwend mee om te laten gaan. Hierbij dienen vernieuwende manieren om te innoveren te worden verkend en geïmplementeerd. Zou verdient het aanbeveling de mogelijkheden voor transsectorale samenwerking te verkennen, om met partijen uit andere sectoren gezamenlijk nieuwe producten te ontwikkelen. Ook het prosumer-concept, waarin in directe samenwerking met individuele klanten nieuwe producten worden ontwikkeld, is hier relevant. Het programma Verzekeraars versterken kan dienen als belangrijke koepel bij het uitvoeren van deze strategie. Verzekeraars hebben een maatschappelijke rol te vervullen De verzekeraar zal steeds meer als een maatschappelijke partner betrokken worden bij het oplossen van grote maatschappelijke uitdagingen, zoals de betaalbaarheid van de zorg en de houdbaarheid van ons pensioenstelsel, maar ook ten aanzien van het woningbeleid van de toekomst, nationale veiligheid, arbeidsparticipatie en verduurzaming van de economie. Verzekeraars kunnen maatschappelijke problemen oplossen met nieuwe producten. Maar verzekeraars opereren ook in een sociaal-maatschappelijke context en hebben een maatschappelijke verantwoordelijkheid. De volgende strategie sluit hierop aan: S5: Invullen van de maatschappelijke rol van de verzekeraars - Verzekeraars hebben een maatschappelijke rol te vervullen. Er wordt een sterkere proactieve rol van de verzekeraars gevraagd om slimme oplossingen voor de financiering van wonen, zorg en de oudedagsvoorziening te ontwikkelen. Zo zou het Verbond het initiatief kunnen nemen om een visie te ontwikkelen met betrekking tot de problematiek rondom solidariteit en de paradigmashift naar een andere invulling van het bieden van zekerheid. De organisatie van werk moet toekomstbestendiger De brede inzet van nieuwe ICT-toepassingen, het integreren van foresightmethodes in de beoordeling van risico s en de ontwikkeling van nieuwe adviesmodellen en product-dienstencombinaties vereisen nieuwe en andere vaardigheden bij werknemers. De inzetbaarheid van oudere werknemers vraagt mogelijk om andere taken en een andere wijze van het organiseren van werk. Flexibilisering van de arbeidsrelaties maakt het mogelijk het personeelsbestand aan te passen aan veranderende marktomstandigheden en veranderingen in de interne organisatie. Het Nieuwe Werken biedt tegelijkertijd volop mogelijkheden om de inzetbaarheid en productiviteit van werknemers te vergroten en de verzekeringssector aantrekkelijk te houden voor werknemers. De volgende strategie is opportuun: S6: Transitie naar organisatie Een andere manier van ondernemen en nieuwe vormen van waardecreatie in de keten vragen om een andere, meer

14 14 / 116 toekomstgerichte manier van organisatie van werk. Hierbij staan de ICTinfrastructuur (veiligheid, klantvriendelijkheid) en de human resources centraal. Een sector-breed initiatief om de ICT-infrastructuur van de sector voor de toekomst te ontwikkelen kan helpen de kwaliteit en efficiëntie van de ICTsystemen te verbeteren. De genoemde strategieën dienen ter inspiratie en dienen verder te worden uitgewerkt. In hoofdstuk 6 worden daartoe per strategie alvast enkele concrete acties voorgesteld. Het op deze manier met de toekomst aan de slag gaan is inspirerend en kan bijdragen aan het verzilveren van kansen!

15 15 / Inleiding 1.1 Maatschappelijke dynamiek en innovaties leiden tot veranderingen De verzekeringssector opereert in een brede maatschappelijke context. Trendstudies tonen aan dat de maatschappij volop in beweging is. Deze dynamiek zal ook zijn weerslag hebben op de verzekeringssector denk bijvoorbeeld aan de vergrijzing, de afname van het vertrouwen in traditionele instituties en de toenemende individualisering. Deze en andere trends kunnen leiden tot een structurele verandering van de sector. Door tijdig op de trends in te spelen kunnen kansen beter worden benut en bedreigingen sneller worden geadresseerd. Dit vereist echter een goed inzicht in de relevante trends en hun potentiële impact op de sector. Innovatie is hierbij een belangrijke component. Innovatie is niet alleen een bron van vernieuwing en van economische groei, maar speelt in toenemende mate ook een sleutelrol bij het oplossen van de grote maatschappelijke vraagstukken. De verduurzaming van onze energiehuishouding, het betaalbaar houden van de gezondheidszorg en de zoektocht naar alternatieve grondstoffen zijn slechts enkele voorbeelden. Ook voor de verzekeringssector is innovatie belangrijk. Er zal een vraag naar nieuwe producten ontstaan, verzekerde risico s zullen veranderen door de andere manier waarop wij leven, recreëren, reizen en werken, en ook binnen het verzekeringsbedrijf zelf zullen de aard van het werk en de manier waarop het wordt ingericht veranderen. Innovatie staat daarom niet voor niets hoog op de agenda van het Verbond van Verzekeraars (verder te noemen het Verbond). Tegen deze achtergrond heeft het Verbond TNO gevraagd om relevante trends en hun potentiële impact op de verzekeringssector op een overzichtelijke wijze in kaart te brengen. Dit rapport bevat de resultaten van dit onderzoek. 1.2 De verzekeringssector wil anticiperen op die ontwikkelingen Dit project beoogt het anticiperend vermogen van het Verbond en zijn leden te versterken, door op systematische wijze inzicht te verschaffen in relevante externe ontwikkelingen en hun potentiële impact op de sector. Het onderzoek richtte zich daarom op het verzamelen en analyseren van de maatschappelijke trends en de trends in technologie en innovatie die gevolgen kunnen hebben voor de verzekeringssector. Daarbij is een externe oriëntatie gehanteerd; ontwikkelingen binnen de sector zelf zijn buiten beschouwing gelaten. Dit rapport schetst bovendien een aantal mogelijke strategieën en acties waarmee de sector kan inspelen op de beschreven trends en ontwikkelingen. 1.3 In dit project zijn daartoe vijf stappen gevolgd De in dit project gevolgde aanpak bestond uit vijf stappen, zoals weergegeven in de onderstaande figuur.

16 16 / 116 Figuur 2 De in dit project gevolgde aanpak In de eerste stap zijn door middel van bureau-onderzoek maatschappelijke trends en trends in technologie en innovatie geïdentificeerd. Hiertoe is onder andere gebruik gemaakt van trend-overzichten die TNO in eerdere studies heeft ontwikkeld. De maatschappelijke trends zijn in kaart gebracht conform de DESTEPmethodiek, waarin achtereenvolgens demografische, economische, sociaalculturele, technologische, etische en politiek-juridische aspecten aan bod komen. In de tweede stap zijn de geïdentificeerde trends in samenwerking met experts uit de sector globaal gerangschikt naar impact, door middel van workshops en een survey. Vervolgens zijn ze nader uitgewerkt voor de vier te onderscheiden markten van verzekeraars: oudedagsvoorziening, wonen, mens en gezondheid en schade en aansprakelijkheid. Dit is gedaan in een workshop met deelnemers uit de sector. De derde stap is vergelijkbaar met de tweede stap, met als verschil dat in deze stap is gekeken naar de impact van trends op de werkwijze en organisatie van verzekeraars. Met andere woorden: in de tweede stap werd naar buiten gekeken, in de derde naar binnen. In de vierde stap heeft TNO de geïdentificeerde ontwikkelingen en hun potentiële impact geclusterd en geanalyseerd, waarna de conclusies van het onderzoek voor de verzekeringssector zijn opgesteld. In de vijfde en laatste stap zijn de conclusies (beknopt) vertaald naar mogelijke strategieën en acties ten aanzien van hoe de sector op de beschreven ontwikkelingen zou kunnen inspelen. 1.4 Leeswijzer Dit rapport is zo geschreven dat het in zijn geheel of in zijn afzonderlijke hoofdstukken kan worden gelezen. Om de navigatie door het rapport te vergemakkelijken, is onderaan de pagina s een kruimelspoor opgenomen. In de hoofdstukken 2 en 3 wordt een groot aantal trends gedetailleerd beschreven, waarbij is gekozen voor een brede omgevingsscan. De beschrijvingen gaan per paragraaf gepaard met schematische overzichten van de geïdentificeerde trends en met plots waarin voor alle geïdentificeerde trends de verwachte waarschijnlijkheid van optreden is uitgezet tegen de tijd. Belangrijke steekwoorden in deze hoofdstukken zijn vetgedrukt, om een snelle scan mogelijk te maken.

17 17 / 116 In hoofdstuk 4 wordt de potentiële impact van de trends behandeld. Dit hoofdstuk begint met een radarplot, waarin de trends die volgens de betrokken experts het hoogst scoren op impact voor de sector zijn geplot in de tijd. Vervolgens wordt per verzekeringsmarkt een analyse gemaakt. De conclusies zijn aan het eind van elke paragraaf opgenomen in een tekstbox. Aangezien de relevante trends in dit hoofdstuk per verzekeringsmarkt kort en in onderlinge samenhang worden herhaald, kan hoofdstuk 4 op zichzelf gelezen worden. Wanneer de lezer meer detail verlangt, kan hij of zij zich wenden tot hoofdstuk 2 en 3. Hoofdstuk 5 beschrijft de impact van de trends op de interne organisatie en werkwijze van verzekeraars. Net als in hoofdstuk 4 zijn de conclusies per onderwerp opgenomen in aparte tekstboxen. Hoofdstuk 6 bevat een analyse over alle trends heen, waarbij een aantal conclusies voor de verzekeringssector als geheel wordt afgeleid. Bij die conclusies worden een aantal mogelijke strategieën en acties voor de sector als geheel gegeven. De snelle lezer wordt aangeraden om in ieder geval hoofdstuk 6 te lezen.

18 18 / 116

19 19 / Maatschappelijke trends 2.1 Introductie Dit hoofdstuk bevat de externe maatschappelijke trends die in dit onderzoek zijn geïdentificeerd, gerangschikt naar demografische, economische, sociaal-culturele, etische en politiek-juridische trends. Elke paragraaf in dit hoofdstuk begint met een overzicht van de voor die paragraaf onderkende trends, geclusterd naar een aantal hoofdtrends. In de daarop volgende subparagrafen worden deze hoofdtrends nader toegelicht. De paragrafen eindigen met een figuur waarin de waarschijnlijkheid en de verwachte tijdshorizon van de genoemde trends grafisch tegen elkaar zijn uitgezet. De paragrafen in dit hoofdstuk zijn gerangschikt naar demografische, economische, sociaal-culturele, etische en politiek-juridische trends, conform de DESTEPmethodiek. Samenvattend komen de volgende (hoofd)trends aan bod, waarbij zij opgemerkt dat de technologische trends in hoofdstuk 3 worden behandeld: Figuur 3 Geïdentificeerde maatschappelijke (hoofd)trends

20 20 / Demografische trends De demografische trends hebben betrekking op de kwantitatieve karakteristieken van de samenstelling van de bevolking. In dit onderzoek zijn de volgende trends geïdentificeerd als de meest belangrijke demografische trends voor de verzekeringssector: Figuur 4 Demografische trends Vergrijzing van de bevolking Vergrijzing duidt op een dubbele beweging van enerzijds een stijgende gemiddelde sterfteleeftijd en anderzijds een dalend geboortecijfer. Daarmee verandert de verhouding tussen de verschillende generaties en dus de bevolkingssamenstelling. Dit leidt tot een afname van het aantal jongeren op de arbeidsmarkt (ontgroening) en tot een stijging van het aantal niet-productieve ouderen (ouder dan 65 jaar) 1. Naar verwachting stijgt het aandeel 65-plussers van 15% van de bevolking nu naar 25% in 2040, terwijl het aantal mensen in de leeftijdscategorie jaar daalt van 61% nu naar 53% in Figuur 5 op de volgende pagina geeft een indruk van de bevolkingspiramide in 2013 en Het is duidelijk dat vergrijzing een lange termijn-fenomeen is, waarbij levensverwachting, migratie, geboortecijfers en niet-demografische factoren zoals de economische groei van invloed zijn op het verloop ervan. Er bestaan grote verschillen tussen de levensverwachting van mannen en vrouwen, tussen sociaal- 1 Die grens zal steeds hoger komen te liggen. De AOW-leeftijd stijgt de komende jaren stapsgewijs naar 67 jaar in Daarna wordt de AOW-leeftijd gekoppeld aan de levensverwachting. CBS heeft berekend dat de AOW-leeftijd daardoor in 2030 op 68 jaar uitkomt en acht jaar later op 69 jaar. 2 Chorus et al (2011) Het succes van de vergrijzing, Strategy & Change, Rapport No

21 21 / 116 economische klassen, tussen landen in Europa en tussen verschillende regio s in Nederland 3. Aangenomen wordt dat er vooral sprake is van bevolkingsgroei in de stedelijke gebieden, maar dat in krimpregio s de vergrijzing sterker en sneller toeneemt 4. Figuur 5 Prognose bevolkingsopbouw 2013 en Vergrijzing leidt tot een reeks uitdagingen voor de toekomst. De verhouding tussen economisch actieven en niet-actieven verandert sterk en dit heeft zijn weerslag op de overheidsfinanciën, de oudedagsvoorziening, de arbeidsmarkt, de zorg, sociale voorzieningen en de woningmarkt. Tegelijkertijd biedt vergrijzing ook nieuwe kansen en mogelijkheden: vergrijzing als groeimarkt en de ontwikkeling van producten en diensten voor ouderen. Zowel de uitdagingen als de mogelijkheden zijn belangrijk voor de verzekeringssector. De gevolgen van de vergrijzing zijn verstrekkend: Afnemende omvang van de algehele beroepsbevolking en minder aanbod van gekwalificeerde arbeidskrachten. Meer werknemers zullen langer doorwerken, behoefte hebben aan andere vormen van werk, op andere manier ingezet moeten worden. De verhouding tussen jongere en oudere consumenten verandert. Dit verandert risico s doordat meer ouderen tot op hogere leeftijd actief en zelfstandig zijn, bijvoorbeeld in het verkeer, maar ook door dat ze steeds langer zelfstandig blijven wonen (huishoudelijke ongelukjes). Ook hebben ouderen behoefte aan (deels) andere producten en dienstverlening dan jongeren. 3 Chorus et al (2011) Het succes van de vergrijzing, Strategy & Change, Rapport No Jong, A. de en C. van Duin Regionale bevolkings- en huishoudensprognose : sterke regionale contrasten. Planbureau voor de Leefomgeving en Centraal Bureau voor de Statistiek. 5 CBS,

22 22 / 116 Verhoging van de zorgconsumptie en -kosten door de absolute toename van ouderen in onze maatschappij. De verzekerde zorgkosten nemen toe doordat mensen langer leven, meer complexe en samenvallende aandoeningen hebben die op vooral hogere leeftijd voorkomen (én suikerziekte én artrose én hart- en vaatziekte én alzheimer), maar ook door het toenemende aantal medische mogelijkheden om mensen tot op hoge leeftijd te behandelen. Sterke verschillen in besteedbaar inkomen tussen relatief vermogende ouderen en relatief minder vermogende jongeren, en tussen ouderen onderling (met ruime pensioenaanspraken en individuele oudedagsvoorziening of alleen AOW). Door versobering van de oudedagsvoorziening 6 ontstaat er mogelijk ook een verschil tussen het besteedbaar inkomen van de huidige ouderen en dat van de toekomstige ouderen. De jongere generaties komen, financieel gezien, steeds meer in de knel door hoge hypotheekschulden, dalende huizenprijzen, onzekere pensioenopbouw, etc. en dit zal zijn weerslag hebben op hun toekomstig besteedbaar inkomen. Toename van het aantal ouderen op de arbeidsmarkt leidt tot veranderingen in de pensioenopbouw: langer doorwerken en langer pensioen opbouwen, later uitkeren. Er ontstaat een toenemende behoefte aan andere vormen van oudedagsvoorziening en vermogensopbouw, bijvoorbeeld om overwaarde in de eigen woning te gebruiken voor een aanvulling op het pensioen en zorgkosten. Door flexibilisering van arbeidsrelaties wordt er minder pensioen opgebouwd in een verplichte pensioenvoorziening en is er meer behoefte aan een individuele oudedagsvoorziening Veranderende migratiestromen 7 Mensen kunnen verschillende redenen hebben om te migreren. Bijvoorbeeld om te gaan werken of studeren in het buitenland (arbeids- respectievelijk studiemigratie), om zich bij eerder gemigreerde gezinsleden te voegen (gezinsmigratie), of om een veilig heenkomen te vinden (asielmigratie). Sinds 2007 migreren niet-nederlanders vooral vanwege een arbeidsbetrekking naar Nederland. Ook de studiemigratie is sterk toegenomen in de afgelopen vijf jaar. Bijna 80% van alle arbeidsmigranten in Nederland komt uit een van de EU-lidstaten, en dan vooral uit Polen, Duitsland, Bulgarije en Roemenië. Naar verwachting zal de omvang van de arbeidsmigratie uit Midden- en Oost-Europa voorlopig gelijk blijven, met een kleiner aandeel Polen en een groeiend aandeel Bulgaren, Roemenen en Hongaren. Op de lange termijn zal deze arbeidsmigratie waarschijnlijk afnemen, vooral als gevolg van het stijgende welvaartsniveau en de toenemende vergrijzing in deze delen van Europa. Sinds de zogenoemde kennismigrantenregeling werd ingevoerd in 2004 neemt het aantal kennismigranten in de groep arbeidsmigranten toe. In 2010 was een op de zeven arbeidsmigranten een kennismigrant. Een groeiend aantal kennismigranten komt uit niet-westerse landen zoals India en China. Naar verwachting zal de kennismigratie nog wel toenemen, maar niet zeer sterk. Enerzijds moet Nederland namelijk concurreren met andere landen om hoogopgeleide arbeidsmigranten aan te trekken, anderzijds zorgen technologische ontwikkelingen op het gebied van 6 Huidige ouderen met een eigen, volledig of bijna afbetaald huis hebben vaak een behoorlijke overwaarde op hun woning. Het is de vraag of een dergelijke waardevermeerdering ook in de toekomst gerealiseerd kan worden. 7 Gebaseerd op CBS/WODC, 2012, De Nederlandse Migratiekaart: Achtergronden en ontwikkelingen van verschillende internationale migratietypen.

23 23 / 116 transport en telecommunicatie ervoor dat kennis en vaardigheden grenzen kunnen overschrijden zonder dat er sprake hoeft te zijn van fysieke migratie. Het is duidelijk dat arbeidsmigratie sterk beïnvloed wordt door de economische situatie: hoe meer economische groei een bepaald gebied kent, hoe groter de immigratiestroom richting dat gebied zal zijn. Mede door wijzigingen in het toelatingsbeleid zijn de asielmigratie en gezinsmigratie sterk beperkt de afgelopen jaren. Toekomstige ontwikkelingen in gezins- en asielmigratie zijn moeilijk te voorzien. Enerzijds speelt het toelatingsbeleid een belangrijke rol, anderzijds hebben geopolitieke ontwikkelingen veel invloed. In de slipstream van de arbeids- en kennismigratie wordt echter verwacht dat de gezinsmigratie toeneemt uit Midden- en Oost-Europa, maar ook uit niet-europese landen zoals India. Het CBS verwacht voor de komende decennia dan ook een structureel positief immigratiesaldo. Volgens de CBS-prognose zijn er tegen 2060 ongeveer 5,4 miljoen personen van allochtone afkomst in Nederland woonachtig, waarvan ongeveer 3,2 miljoen van niet-westerse afkomst. De meeste immigranten zijn jong, twintigers en dertigers, en naar verwachting zullen zij op termijn weer vertrekken 8. Migratie heeft een sterke invloed op de bevolkingssamenstelling. Migranten zijn over het algemeen relatief jong. Door kennismigratie wordt het opleidings- en kennisprofiel van de bevolking beïnvloed. Daarnaast brengt migratie een diversiteit in culturen met zich mee. Enerzijds leidt migratie daarmee tot uitdagingen, zoals groeiende maatschappelijk spanning tussen de verschillende bevolkingsgroepen, een toenemende druk op de sociale voorzieningen en een mogelijke mismatch tussen vraag en aanbod van arbeid en kennis. Anderzijds biedt migratie kansen en mogelijkheden, waarbij gedacht kan worden aan nieuw arbeids- en kennispotentieel en aan het ontstaan van nieuwe doelgroepen voor specifieke producten en diensten Toenemende urbanisatie Urbanisatie, ook wel verstedelijking genoemd, is de geleidelijke uitbreiding van intensief bewoonde gebieden, als gevolg van onder andere bevolkingsgroei, economische omstandigheden en veranderingen in het leefpatroon van de bevolking. Urbanisatie duidt tevens op het fenomeen dat steden een steeds belangrijkere economische macht hebben en steeds sterker bijdragen aan de economische kracht van de grotere regio s en landen. Steden vormen een wereld op zichzelf en zijn een motor voor economische ontwikkeling 9. Ze concentreren menselijke kapitaal, vaardigheden en capaciteiten, bieden grootse uitdagingen die om duurzame oplossingen vragen en vormen daarmee een unieke voedingsbodem voor innovatie en economische ontwikkeling. 8 Chorus et al (2011) Het succes van de vergrijzing, Strategy & Change, Rapport No De bijdrage van steden en verstedelijkte regio s aan economische groei worden onder andere toegelicht in CPB (2010) The Netherlands in 2040; OECD (2006) Competitive Cities in the Global Economy, OECD Territorial Reviews OECD, Directorate for Public Governance and Territorial Development, November 2006; Willem van Vliet (2002) Cities in a globalizing world: from engines of growth to agents of change, Environment and Urbanization 14, no. 1 (April 2002); Richard Dobbs et al. (2011) Urban World: Mapping the Economic Power of Cities, Executive Summary (The McKinsey Global Institute (MGI), March 2011); Florida, Richard, Tim Gulden, and Charlotta Mellander (2007) The Rise of the Mega Region. Toronto: The Martin Property Insitute, Joseph L. Rotman School of Management, University of Toronto, October 2007.

24 24 / 116 Sinds 2007 woont de meerderheid van de wereldbevolking in een stad. De Verenigde Naties verwachten dat in % van de wereldbevolking in stedelijke gebieden zal wonen. Niet alleen in de ontwikkelde landen, maar vooral ook in ontwikkelingslanden zal de verstedelijking snel toenemen. De Verenigde Naties verwachten vooral in India, China, Nigeria en Indonesië een sterk toenemende urbanisatie 10. Enerzijds leidt dit tot het ontstaan van zeer grote steden met meer dan 10 miljoen inwoners (megacities). Anderzijds komen er steeds meer kleinere steden met minder dan 500 duizend inwoners (minicities). Niet alleen wereldwijd, maar ook in Nederland zal het belang van steden naar verwachting verder toenemen 11. Figuur 6 toont de mate van verstedelijking van Nederland in Figuur 6 Omgevingsadressen-dichtheid per gemeente De grote aantrekkingskracht van steden leidt tot een tegenstelde ontwikkeling voor landelijke gebieden en stedelijke gebieden die minder aantrekkelijk zijn: de bevolking daar krimpt. Daarnaast gaat toenemende verstedelijking gepaard met sociaal-maatschappelijke, infrastructurele en milieueffecten 13 : Intensiever gebruik van infrastructuur met als gevolg congestie en vervuiling; Grotere veiligheidsrisico s (criminaliteit, geweld, stedelijk terrorisme); Hoge grondprijzen en onbetaalbare woningen in het centrum van steden; 10 Verenigde Naties 2011 Revision of the World Urbanisation Prospects. 11 CPB (2010) The Netherlands of Omgevingsadressendichtheid is een maatstaf voor verstedelijking The Hague Centre for Strategic Studies (2009) Urbanisation, Future Issue No. 5; Chivot, e. (2011) Livability and Sustainability in Large Urban Regions, Strategy & Change, Vision Paper No

25 25 / 116 Concentratie van groepen inwoners met lage inkomens ten opzichte van groepen inwoners met hogere inkomens, met als gevolg sociale uitsluiting en spanningen tussen bevolkingsgroepen; Een grotere kans op gezondheidsrisico s, zoals epidemieën; Een grotere kans op schaarste van voedsel, water en energie; Uitdijende bebouwing, ten koste van landschap, landbouw- en recreatiegebied; Ontstaan en groei van een informele economie Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de demografische trends In de onderstaande figuur zijn de door TNO verwachte waarschijnlijkheid en tijdshorizon voor elk van de in deze paragraaf genoemde trends grafisch tegen elkaar uitgezet. Hieruit ontstaat in zekere zin een eerste beeld van de urgentie van de verschillende trends voor de verzekeringssector, hoewel deze plot nog niet iets zegt over de verwachte impact van de trends. De waarschijnlijkheid en de tijdshorizon van de trends zijn door TNO bepaald op basis van expert opinion en niet hard onderbouwd. Figuur 7 Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de geïdentificeerde demografische trends

26 26 / Economische trends Economische trends hebben betrekking op de bedrijvigheid en de economische besluitvorming. In deze categorie zijn de trends uit de figuur op de volgende geïdentificeerd. Figuur 8 Economische trends Structurele economische problemen De wereldeconomie vertraagt en dit is het sterkst zichtbaar in Europa. In het laatste kwartaal van 2012 kwam Nederland voor de derde keer in drie jaar tijd in een recessie terecht (twee of meer opeenvolgende kwartalen van krimp); dit wordt wel een triple dip genoemd 14. En de vooruitzichten voor de komende jaren zijn ook niet 14 CBS persbericht (2013) Economie verder gekrompen, CBS Persbericht PB13-011, 14 februari 2013.

27 27 / 116 echt gunstig 15. De consumptie van huishoudens daalt, als gevolg van dalende huizenprijzen, hogere pensioenpremies, lagere uitkeringen, lagere werkgelegenheid en lagere reële lonen. Figuur 9 illustreert de problematiek. Figuur 9 Bijdragen aan groei BBP (links) en decompositie consumptiegroei en -krimp (rechts) 16 De consumptie van huishoudens stagneert overigens al sinds de eeuwwisseling. Dit komt vooral door stevige vermogensverliezen die nauwelijks gecompenseerd worden door de beperkte toename in besteedbaar inkomen. Daar komt bij dat er sprake is van omvangrijke ombuigingen van de kant van de overheid om de staatsschuld om laag te brengen. Deze ombuigingen hebben niet alleen gevolgen voor de koopkracht, maar leiden ook tot verminderde toegankelijkheid van voorzieningen voor diverse groepen in de samenleving. Van burgers wordt ondertussen een steeds grotere zelfredzaamheid verwacht, in de zorg, met betrekking tot de oudedagsvoorziening, in de opvang van kinderen, bij werkeloosheid etc. De dalende huizenprijzen zorgen bovendien voor een grotere schuldenlast en meer risico voor zowel consumenten als kredietverstrekkers. De regelgeving voor financiële instellingen wordt verder aangescherpt en dit werkt ook door in de kredietverlening aan consumenten en bedrijven. Er is geen duidelijk antwoord op de vraag of een economische crisis ook leidt tot meer criminaliteit. Studies naar het verband tussen economische crisis en criminaliteit geven geen eenduidig antwoord. Het lijkt erop dat vooral werkeloosheid en economische ongelijkheid van belang zijn in relatie tot criminaliteit 17. Vermogensdelicten, autodiefstal en woninginbraken, maar ook meer elektronische en digitale criminaliteit zouden dan toenemen ten tijde van een economische crisis. 15 Volgens de Decemberraming 2012 van het CPB zal de koopkracht in 2013 voor het vierde jaar op rij afnemen. CPB (2012) Decemberraming 2012, Economische vooruitzichten 2013, CPB Policy Brief 2012/ CPB (2013) Centraal Economisch Plan

28 28 / 116 De economische crisis leidt tot discussie ten aanzien van de houdbaarheid van het huidige economisch model, de houdbaarheid van de pensioenen, de wetgeving met betrekking tot de arbeidsmarkt en de hypotheekrenteaftrek. Voorheen heilige huisjes lijken te worden afgebroken. Onder burgers groeit het draagvlak voor hervormingen op de arbeidsmarkt en langer doorwerken en aanpassen van de hypotheekaftrek vormen niet langer een taboe. Dit draagvlak gaat echter barsten vertonen nu burgers de gevolgen van de hervormingen aan den lijve beginnen te ondervinden Verschuiving naar virtuele criminaliteit Vanwege het toenemend gebruik van het internet en van digitale diensten zoals elektronisch betalen, neemt ook cybercrime in omvang toe. Cybercrime is een verzamelnaam voor criminele activiteiten waarbij gebruik wordt gemaakt van ICT, waarbij deze activiteiten gericht kunnen zijn tegen personen, eigendommen en organisaties, maar ook tegen elektronische communicatienetwerken en informatiesystemen. Cybercrime wordt een steeds internationaler van karakter en er zijn steeds vaker criminele organisaties bij betrokken 18. De reikwijdte van cybercrime is groot doordat ICT overal aanwezig is in onze maatschappij en doordat ICT-netwerken in toenemende mate met elkaar verbonden zijn. Cybercrime hangt nauw samen met het vertrouwen dat de maatschappij heeft in ICT. Personen, bedrijven en instellingen vertrouwen op de feilloze werking van ICT-systemen en vertrouwen hun persoonlijke en gevoelige gegevens op grote schaal toe aan deze systemen, waardoor cybercrime kan floreren. Tegelijkertijd wordt het vertrouwen dat mensen hebben in ICT telkens ernstig geschaad als er incidenten optreden en dat kan gevolgen hebben voor de adoptie van nieuwe op ICT-gebaseerde diensten; denk bijvoorbeeld aan de moeizame implementatie van het Elektronisch Patiënten Dossier (EPD) Afname van het vertrouwen in traditionele instituties Nederlanders hebben van oudsher een relatief groot vertrouwen in traditionele instituties zoals de overheid, politiek, vakbonden, nieuwsvoorziening en financiële instellingen. De mate van vertrouwen fluctueert in de tijd en wordt sterk beïnvloed door incidenten, kabinetscrises, verkiezingen etc. Het Continu Onderzoek Burgerperspectieven door het Sociaal en Cultureel Planbureau 19 laat echter zien dat vooral het vertrouwen in de politiek (Regering en Tweede Kamer) over een langere periode ( ) afneemt, zoals de volgende figuur laat zien Sociaal en Cultureel Planbureau (2012) Burgerperspectieven 2012/1 en 2012/2

29 29 / 116 Figuur 10 Ontwikkeling vertrouwen instituties Figuur 11 laat zien dat het vertrouwen in financiële instellingen in de periode minder geworden is (volgens het onderzoek van het SCP heeft de Nederlandse bevolking overigens aanzienlijk meer vertrouwen in loodgieters dan in financiële instellingen en ambtenaren). Het afnemen van het vertrouwen in de politiek en het bestuur wordt versterkt door de mogelijkheden die burgers hebben om zichzelf te informeren en te organiseren. Mede daardoor wordt de politiek steeds vaker beheerst door incidenten en hypes. Het afnemende vertrouwen in financiële instellingen werkt door op individueel niveau en op sectorniveau. Enerzijds zijn burgers en consumenten voorzichtiger met het aangaan van financiële verplichtingen en het afnemen van financiële producten, anderzijds wordt vanuit de politiek en het bestuur de druk op financiële instellingen opgevoerd. Er is sprake van een sterke toename van de controle op financiële instellingen en van een sterke toename van de eisen die worden gesteld met betrekking tot een financiële herstructurering. Het afnemende vertrouwen in traditionele instituties beperkt ook de macht van representatieve instituties zoals de sociale partners ( ontpoldering ). De organisatiegraad van werknemers neemt af en vooral jongere werknemers voelen zich steeds minder vertegenwoordigd door de traditionele vakbonden. Collectieve afspraken, gemaakt door de traditionele sociale partners, worden minder belangrijk terwijl burgers in toenemende mate zelf voorzieningen treffen en nieuwe collectieve verbanden opzoeken. 20 SCP (2011) De sociale staat van Nederland

30 30 / 116 Figuur 11 Vertrouwen in een eerlijke behandeling a van de bevolking van 18+, /2 (in procenten) Globalisering Gedreven door relatief lage transportkosten en een sterke toename van de snelheid en omvang van informatie-uitwisseling, raken economische, politieke en culturele processen en structuren wereldwijd verbonden met elkaar. Globalisering (of mondialisering) kenmerkt zich door een vergaande schaalvergroting, wereldwijde handel en arbeidsdeling, hechtere wereldwijde (transsectorale) samenwerkingsverbanden en de ontwikkeling van mondiale waardeketens. Een belangrijke ontwikkeling in dit opzicht is de afnemende macht van het Westen. Op de middellange termijn wordt China s dominantie waarschijnlijk groter. Deze speler van formaat in economisch en politiek opzicht is niet langer een goedkoop productieland, maar ontwikkelt zich steeds meer tot een innovatieland. China s invloed reikt daarbij steeds verder, bijvoorbeeld ten aanzien de controle over grondstoffenvoorraden. Ook de andere BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, en Zuid-Afrika) en landen als Turkije, Indonesië, Nigeria, Mexico en de Democratische Republiek Congo zijn economisch bezien in opkomst 22. Terwijl bedrijven, overheden en veel economen vooral de voordelen van globalisering benadrukken (meer economische groei, meer politieke stabiliteit, meer concurrentie etc.), ontstaan onder druk van de huidige economische crisis ook kritischer geluiden. Zo zullen Transportkosten mogelijk stijgen als gevolg van de schaarser wordende grondstoffen en de hoge verzekerings- en beveiligingskosten die moeten worden gemaakt om criminaliteit en piraterij tegen te gaan. Ook 21 SCP (2012) Burgerperspectieven 2012/2 22

31 31 / 116 bedreigen de dankzij de globalisering sterk toegenomen transportbewegingen het milieu en off-shoring van activiteiten levert vanwege cultuurverschillen lang niet altijd de gewenste kostenvoordelen op. Een sterke onderlinge afhankelijkheid maakt landen bovendien kwetsbaar voor ongewenste politieke druk en zorgt ervoor dat uitbraken van gevaarlijke ziektes zich razendsnel kunnen verspreiden en zich kunnen ontwikkelen tot moeilijk te beheersen pandemieën 23. Als gevolg van het voorgaande worden innovaties voor een duurzame samenleving in toenemende mate gezocht in kleinschalige, lokale oplossingen Toename van de complexiteit van infrastructuren Infrastructuren op het gebied van ICT, energie, transport en financiële transacties raken op steeds grotere schaal met elkaar vervlochten en worden steeds complexer. Ze worden wel vitale infrastructuren genoemd: uitval of verstoring ervan heeft een grote impact. Niet alleen voor de eigenaar van het netwerk, maar ook voor zijn ketenpartners en voor de samenleving als geheel. Het overgrote deel van deze vitale infrastructuren wordt door private partijen beheerd. Van complexe, vitale infrastructuren is sprake op allerlei gebieden, bijvoorbeeld 24 : Energie (elektriciteit, gas, olie etc.); ICT en telecommunicatie; Drinkwater en voedselvoorziening; Gezondheid (o.a. spoedeisende zorg, geneesmiddelen en vaccins); Openbare orde en veiligheid; Financiële diensten, waaronder betalingsverkeer; Bescherming tegen water; Transport en logistiek; Chemische industrie. Uitval of verstoring van deze vitale infrastructuren kan op verschillende manieren veroorzaakt worden. De usual suspects zijn terreurdaden, natuurrampen, nalatigheid, ongevallen, computerinbraak of andere criminele activiteiten en kwaadwillend gedrag, maar ook andere, op het eerste oog minder voor de hand liggende oorzaken kunnen leiden tot problemen. Denk bijvoorbeeld aan ruimteafval, dat een groeiende bedreiging vormt voor het grote aantal communicatie- en navigatiesatellieten Veranderingen in de economische structuur De traditionele economische structuur verandert onder invloed van de hiervoor beschreven ontwikkelingen op het gebied van ICT, globalisering en demografie. Het zwaartepunt van de mondiale economie verschuift naar opkomende markten, en steeds meer goederen en diensten worden in grensoverschrijdende ketens geproduceerd. Westerse economieën moeten het hebben van hoogwaardige producten en diensten, niet van bulkproducten en commodities. Lage lonenlanden nemen de productie van zogenoemde commodities over. Westerse landen moeten concurreren op basis van innovatie, kennisintensieve diensten en slimme product-diensten combinaties. Westerse economieën verworden in toenemende mate tot kenniseconomieën, waarin de belangrijkste productiefactor wordt gevormd door menselijk kapitaal. 23 Bekkers, F. et al (2010) De uitdaging waar Nederland voor staat, Strategy & Change, no

32 32 / 116 Onderzoek, ontwikkeling en kennisintensieve diensten vormen daarmee de basis voor het concurrentievermogen van deze landen. De ontwikkeling tot kenniseconomie leidt tot een verschuiving naar kenniswerk, uitgevoerd door hooggeschoolde werknemers. Het zijn vaak de eenvoudige werkzaamheden die westerse bedrijven uitbesteden aan lage lonenlanden. Hierdoor neemt de werkgelegenheid voor lager geschoolde werknemers af. Een kenniseconomie vereist bovendien een leven lang leren. Werknemers moeten hun vaardigheden continu blijven ontwikkelen en aanpassen aan de nieuwe eisen van de markt om bij te blijven. Door een verdere flexibilisering van de arbeidsmarkt kunnen ondernemingen een flexibel personeelsbestand opzetten dat makkelijk meebeweegt met de marktomstandigheden. Flexibilisering van arbeid zorgt ervoor dat werknemers niet langer een baan voor het leven hebben, maar zich vaker voor eigen winst en risico laten inhuren door ondernemingen. Dit levert meer vrijheid op, maar leidt ook tot onzekerheid over werk en inkomen. Figuur 12 illustreert de toegenomen flexibilisering van de arbeidsrelaties. Figuur 12 Werkzame beroepsbevolking naar positie in de werkkring,

33 33 / Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de economische trends In Figuur 13 zijn de waarschijnlijkheid en de tijdshorizon van de economische trends tegen elkaar uitgezet. Figuur 13 Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de geïdentificeerde economische trends

34 34 / Sociaal-culturele trends Deze categorie trends heeft betrekking op de sociaal-culturele aspecten van de maatschappij. Figuur 14 bevat een overzicht van de geïdentificeerde trends. Figuur 14 Sociaal-culturele trends

35 35 / Toenemende maatschappelijke polarisatie Polarisatie, ofwel de verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving, kan resulteren in spanningen tussen deze groepen. Verscherpte tegenstellingen komen overal voor: tussen religieuze groeperingen, in de politiek, tussen autochtonen en allochtonen, tussen de politieke elite en het volk, tussen arm en rijk, tussen hoger opgeleiden en laag opgeleiden, tussen burgers en maatschappelijke dienstverleners, en in individuele onderhandelingssituaties. Polarisatie uit zich niet alleen in negatieve gevoelens en een negatieve houding, maar ook in gedrag. Beledigen, pesten en bedreigen, maar ook agressie en geweld zijn mogelijke uitingen. Uit het Continu Onderzoek Burgerperspectieven van het Sociaal Cultureel Planbureau blijkt voor de periode dat een aanzienlijk deel van de bevolking ontevreden is over de multiculturele samenleving en dat het merendeel van de ondervraagden de verschillen tussen arm en rijk te groot vindt worden. Het SCP toont tevens aan dat er een duidelijk onderscheid in opvattingen en houdingen ontstaat tussen laagopgeleiden zonder werk en hoogopgeleiden met werk. Zo staan deze groepen bijvoorbeeld tegenover elkaar als het gaat om de multiculturele samenleving, om Europa, om inkomensverdeling en om hun houding tegenover de politiek. Polarisatie is niet per se negatief. In het maatschappelijk debat moet ruimte zijn voor tegengestelde en onverenigbare standpunten. Dit kan immers bijdragen aan meningsvorming, groepsvorming, identiteit, emancipatie en het bespreekbaar maken van problemen. Polarisatie is wel schadelijk zodra het waarden ondermijnt en leidt tot stigmatisering en verwijdering, en daarmee het welzijn van mensen aantast, tot minder participatie leidt, sociale stabiliteit ondermijnt, het debat smoort, en besluitvorming bemoeilijkt 26. Sociale uitsluiting is een vergaand negatief gevolg van maatschappelijke polarisatie of tweedeling. Sociale uitsluiting betekent dat bepaalde groepen in de samenleving geen toegang hebben tot de mogelijkheden waartoe ingeslotenen wel toegang hebben. Armoede wordt vaak als de belangrijkste bron van sociale uitsluiting gezien, maar opleidingsniveau, positie op de arbeidsmarkt, levensomstandigheden, gezondheid, etniciteit, sociale afkomst, familie- en gezinssamenstelling en redzaamheid (bijvoorbeeld geletterdheid, ICTvaardigheden, zelfstandigheid) zijn ook belangrijke risicofactoren. De rol van de media is niet onbelangrijk. Vanwege toenemende concurrentie en commercialisering heeft het verkrijgen van een grote attentiewaarde steeds meer aandacht. Dit leidt tot versimpeling en verschraling in de verslaglegging, en tot een sterke focus op heldere tegenstellingen en scherpe stellingname. Daarmee draagt de media bij aan verdere maatschappelijke polarisering. Met betrekking tot polarisatie is ook het begrip sociale cohesie van belang. Dit duidt op de samenhang in de maatschappij. Ook de sociale cohesie is aan verandering onderhevig. Traditionele indelingen in de maatschappij, bijvoorbeeld op basis van levensbeschouwelijke voorkeuren, politieke voorkeuren, lokale 26 Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2009) Polariseren binnen onze grenzen, Advies No. 46.

36 36 / 116 gemeenschap en verenigingsleven verdwijnen. Enerzijds individualiseert de samenleving, anderzijds zoeken burgers naar identificatie met andere, nieuwe groepen. Sociale media vervullen hierin een grote rol. Steeds vaker ontstaan nieuwe, informele groepen, die ook net zo snel weer kunnen verdwijnen Zelfvoorziening, zelfredzaamheid en afname van de solidariteit 27 Maatschappelijke ontwikkelingen duiden op een verdergaande individualisering. Tegelijkertijd neemt de zekerheid ten aanzien van onder andere de arbeidsmarkt, de sociale voorzieningen en de oudedagsvoorziening af als gevolg van een toenemende maatschappelijke dynamiek. Van burgers wordt meer flexibiliteit en zelfredzaamheid verwacht. Zij zoeken daarom een nieuwe invulling van solidariteit, in nieuwe collectiviteiten, terwijl de traditionele solidariteit afbrokkelt. Ondertussen wordt voor iedereen de druk groter om mee te doen, om een steentje bij te dragen. Wie afhankelijk is van de bijstand, de sociale werkvoorziening of de ondersteuning voor jong gehandicapten, wordt opgeroepen om op de arbeidsmarkt te participeren, ook in moeilijke economische tijden. De druk op de sociale omgeving om zelf voor zieken en ouderen te zorgen wordt groter en er wordt meer zelfredzaamheid en zelfvoorzienendheid geëist. Dat betekent bijvoorbeeld dat van burgers wordt verwacht dat ze zelf keuzes maken. De complexiteit en onderlinge afhankelijkheid bij veel van de genoemde onderwerpen maakt dat burgers veel moeite hebben om de overload aan beschikbare informatie te doorgronden en afgewogen keuzes te maken Versterking van maatschappelijk betrokken en verantwoord ondernemen Mede vanwege de voortdurende economische crisis wordt de roep om een duurzame economie en samenleving steeds luider. Om een transitie naar een duurzame samenleving te verwezenlijken is het belangrijk dat duurzame productie en consumptie worden gestimuleerd. Dit betekent bijvoorbeeld dat milieuvriendelijke producten aantrekkelijker moeten worden in vergelijking met niet-duurzame alternatieven. De kern van wat duurzaam produceren en consumeren betekent wordt gevormd door de bekende people-planet-profit driehoek. Duurzaamheid heeft te maken met de balans op deze drie thema s. De roep om duurzaamheid uit zich in een toenemende vraag naar maatschappelijk verantwoorde producten en diensten, meer aandacht voor dierenwelzijn in producten en een maatschappelijk betrokken en verantwoorde bedrijfsvoering. 27 Zie ook WRR-Rapport 88 (2012) Vertrouwen in Burgers, mei 2012; Raad voor het openbaar bestuurd (2012) Loslaten in Vertrouwen; Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2012) Mind the trap, Reflectie op het advies Loslaten in Vertrouwen.

37 37 / De bange maatschappij 28 Nederlanders lijken banger te zijn geworden, al blijkt uit cijfers dat Nederland tot een van de veiligste en stabielste landen ter wereld behoort 29. Niet alleen is de angst voor terrorisme en criminaliteit (vooral) sinds de aanslagen op 11 september 2001 toegenomen, maar ook het wantrouwen tegenover anderen lijkt toe te nemen. De meest recente veiligheidsmonitor van het CBS en het Ministerie van Veiligheid en Justitie toont aan dat sinds 2005 de veiligheidsbeleving wel is verbeterd, waarbij er overigens sprake is van duidelijke verschillen in de veiligheidsbeleving tussen de verschillende regio s en steden 30. De angst voor aanslagen en criminaliteit leidt tot strengere eisen op het gebied van veiligheid. Het aantal controles, checks, inspecties en andere veiligheidsvoorzieningen is sterk toegenomen, ook daar waar het gaat om veiligheidsrisico s in de chemische industrie, in het verkeer, in logistieke processen, in de voedselproductie etc. Er worden steeds meer maatregelen genomen om risico s te verkleinen en voorkomen. Burgers eisen immers dat alles gedaan wordt om risico s te voorkomen en hebben een sterke aversie tegen risico s in het algemeen. Daar komt bij dat de roep om transparantie luider wordt, zodat van processen, producten en diensten bekend is hoe ze tot stand komen, wie waarvoor verantwoordelijk is en waar welke grondstoffen of bouwstenen vandaan komen Individualisering Gedreven door ontwikkelingen als ontzuiling en secularisering en geholpen door de opkomst van massamedia en internet, is de afgelopen decennia een proces van individualisering op gang gekomen. Burgers ontlenen hun identiteit en daarmee hun bestaan niet langer aan traditionele sociale groepen (op basis van geloof, politieke overtuiging, sociale klasse etc.), maar komen meer als individu in de maatschappij te staan. Dit betekent niet dat mensen alleen komen te staan; individuen zoeken juist ook naar nieuwe sociale verbanden en nieuwe collectiviteiten. Individualisering brengt zich mee dat individuele keuzes en belangen belangrijker worden voor mensen. Solidariteit en sociale cohesie lijken daarmee af te brokkelen. Ook leidt individualisering tot een toenemende behoefte aan maatwerk in producten en diensten ( customisation en gepersonaliseerde oplossingen). Daar waar dit voorheen gepaard ging met consumeren (iedereen een auto, een computer, een huis, een vakantie, een mobiele telefoon etc.) lijkt er nu sprake te zijn van een kerende trend, waarin goederen vaker als dienst worden aangeboden en geen persoonlijk eigendom worden. Consumenten hebben een vraag, een behoefte en zoeken daarvoor een persoonlijke oplossing. Die oplossing wordt steeds vaker als een dienst aangeboden. Een abonnement op een mobiliteitsdienst is hier een voorbeeld van: je hebt niet langer zelf een auto voor de 28 CCV Trendsignalement Zie bijvoorbeeld uitleg door Prof. dr. B. de Graaf: WRR (2008) Onzekere veiligheid Verantwoordelijkheden rond fysieke veiligheid 30 CBS en Ministerie van Veiligheid en Justitie (2013) Veiligheidsmonitor 2012, 1 maart 2013.

38 38 / 116 deur staan, maar maakt gebruik van de vervoersmiddelen die het beste passen bij je mobiliteitsbehoefte op een bepaald moment Bevrediging van behoeften Veel van de hiervoor beschreven sociaal-culturele ontwikkelingen houden ook verband met de tendens dat burgers eisen dat hun behoeften instantaan vervuld worden en dat risico s bij anderen worden gelegd. Het invullen van een behoefte lijkt te zijn verworden tot een recht. Op diverse terreinen eisen burgers dit recht op, bijvoorbeeld in de zorg en in het onderwijs. Een gang naar de rechter om het eigen gelijk te eisen is snel gemaakt, en we lijken eerder geneigd om anderen aansprakelijk te stellen als er iets misgaat Ongezonde leefstijl Burgers in Europa behoren tot de welvarendste en gezondste mensen ter wereld, maar het hoge welvaartsniveau brengt ook nieuwe gezondheidsrisico s met zich mee. Niet alleen gaat de vergrijzing gepaard met meer aandoeningen, ook de ongezonde leefstijl leidt tot meer aandoeningen. Roken, een te hoge calorie-inname, alcoholconsumptie en te weinig beweging leiden tot ernstige gezondheidsrisico s en resulteren in zogenoemde welvaartsziekten zoals hart- en vaatziekten, COPD, diabetes, bepaalde kankersoorten, obesitas en depressie 31. Het optreden van welvaartsziekten wordt in belangrijke mate bepaald door voedseltechnologische ontwikkelingen (omvang van de porties, suikers, vetten en zouten in voedingsmiddelen), door de sociale, economische en fysieke omgeving van het individu en door persoonlijke eigenschappen. Kenmerkend aan welvaartsziekten is dat ze vaak chronisch van aard zijn en vaak tenminste gedeeltelijk vermijdbaar zijn. Kwetsbare groepen (kinderen, lagere sociale klassen en laaggeletterden) zijn extra vatbaar voor welvaartsziekten 32. In de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 schetst het RIVM de trends in leefstijl. Er is sprake van een neergaande trend in roken (van 60% in 1958 naar 27% in 2008), maar in verhouding tot de omringende landen kent Nederland relatief veel rokers, vooral onder vrouwen. Sinds de jaren zeventig en tachtig is er sprake van een lichte daling in de consumptie van alcohol, ook onder jongeren, al wordt door jongen die drinken wel veel alcohol ingenomen. Sinds de jaren tachtig is het aantal Nederlanders met overgewicht verdubbeld tot 50% van de bevolking, waarbij het percentage Nederlanders met ernstig overgewicht sinds 2000 is gestabiliseerd op 11% (zie Figuur 15). Weinig Nederlanders voldoen aan de richtlijn Gezond Voeding en de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. De dagelijks hoeveelheid beweging is minder geworden, al wordt er wel meer aan sport deelgenomen Chivot, E. et al (2012) Taking care of our health, Strategy & Change, Report No Rijkschroeff-van der Meer, A.J.C. (2011) Welvaartsziekten: andere ziekten, andere aanpak, Achtergrondstudie uitgebracht door de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg bij het advies Preventie van welvaartsziekten; Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2011) Preventie van welvaartsziekten Effectief en efficiënt georganiseerd, december RIVM (2010) Van Gezond naar Beter, Kernrapport van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Van gezond naar beter

39 39 / 116 Figuur 15 Percentage mensen (20 jaar en ouder) met overgewicht en obesitas in de periode , gestandaardiseerd naar leeftijd- en geslachtsverdeling in 1981 (Bron: POLS, 2008) 34 De Raad voor de Volksgezondheid en Zorg stelt dat een kwart van de welvaartsziekten wordt veroorzaakt door leefstijl en dat betere leefgewoonten niet alleen de levensverwachting, maar ook het aantal gezonde jaren en het aantal jaren zonder beperking of chronische aandoeningen kunnen vergroten 35. Meer aandacht (en dus geld en inzet) voor preventie moet helpen de leefstijl gezonder te maken en de welvaartsziekten terug te dringen. 34 RIVM (2010) Van Gezond naar Beter, Kernrapport van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Van gezond naar beter 35 Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2011) Preventie van welvaartsziekten Effectief en efficiënt georganiseerd, december 2011.

40 40 / Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de sociaal-culturele trends Onderstaande figuur bevat een overzicht van de geïdentificeerde sociaal-culturele trends, afgezet tegen de door TNO verwachte waarschijnlijkheid en tijdshorizon. Figuur 16 Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de geïdentificeerde sociaal-culturele trends

41 41 / Ecologische trends Het handelen van de mens heeft ingrijpende effecten op de aarde, en deze effecten zijn zichtbaar en voelbaar op vrijwel alle plaatsen in de wereld. Het gaat hierbij om de volgende trends (Figuur 17): Figuur 17 Ecologische trends Klimaatproblematiek Het klimaat verandert onder invloed van natuurlijke factoren en, sinds het midden van de 20e eeuw in versneld tempo ook door toedoen van de mens. De sterke toename in energieverbruik op basis van fossiele brandstoffen leidt tot een broeikaseffect, waardoor de aarde opwarmt, poolkappen smelten en de zeespiegel stijgt. Volgens het IPCC (het klimaatpanel van de Verenigde Naties) zal de zeespiegel in de 21 e eeuw wereldwijd met 18 tot 59 centimeter stijgen ten opzichte van het niveau in Het KNMI houdt voor de Nederlandse kust rekening met een zeespiegelstijging van 35 tot 85 centimeter in de periode in diezelfde periode 36. De opwarming van de aarde heeft ook gevolgen voor de kans op klimaatextremen. Het IPCC-rapport uit maart 2012 toont aan dat de gemiddelde temperatuur is gestegen, hittegolven frequenter en extremer zijn geworden, er meer zware neerslag is gevallen, er meer droogte is en dat hoge waterstanden vaker voor zijn gekomen. Ook stelt het rapport dat deze ontwikkelingen zullen doorzetten in de 21 e eeuw. Klimaatverandering heeft ook gevolgen voor de biodiversiteit 37. Algemeen wordt onderkend dat de mate van biodiversiteit een indicatie vormt voor de gezondheid van een ecosysteem. Aangenomen wordt dat klimaatverandering tot een verlies aan biodiversiteit leidt, doordat soorten zich niet kunnen aanpassen aan het

42 42 / 116 veranderende klimaat. Bijna alle soorten op aarde hebben in hun evolutionaire geschiedenis echter al eerder te maken gehad met klimaatveranderingen; de invloed ervan op de biodiversiteit is daarom nog niet eenduidig vastgesteld. De snelheid waarmee het klimaat nu verandert vormt echter wel reden tot zorg Lange termijn gezondheidsrisico s als gevolg van (nieuwe) technologieën Nieuwe technologieën leveren een bijdrage aan de oplossing van maatschappelijke problemen, en kunnen risico s en schade helpen beperken. Ze kunnen echter ook gepaard gaan met nieuwe risico s voor mens en milieu. Drie nieuwe technologieën krijgen momenteel veel aandacht, onder andere omdat er veel onduidelijkheid bestaat over de mogelijke gezondheidsrisico s op de lange termijn. Het betreft nanotechnologie, straling en genetische modificatie. Ontwikkelingen in de nanotechnologie maken het mogelijk om doelgericht en gecontroleerd nieuwe, kleine structuren (met afmetingen kleiner dan 100 nanometer) op te bouwen uit atomaire of moleculaire bouwstenen 38. Door op nanoformaat objecten te bestuderen en te manipuleren kunnen nieuwe materialen en systemen ontwikkeld worden, die unieke eigenschappen en functies hebben. Denk aan vuilafstotende of antimicrobiële oppervlakken, aan extreem resistente materialen of aan coatings die reageren op veranderende omgevingssituaties. Er zijn ondertussen al honderden toepassingen van de nanotechnologie bekend. Sommige daarvan zijn al commercieel verkrijgbaar, terwijl andere pas in de toekomst beschikbaar zullen komen. Ondanks de mogelijkheden en kansen die nanotechnologie biedt, bestaan er zorgen over de mogelijke risico s voor de gezondheid van mens, plant en dier. De langetermijneffecten zijn niet bekend en de risico s voor gezondheid en milieu zijn moeilijk te meten. Ze kunnen bovendien sterk verschillen per toepassing. Nanodeeltjes zouden zich kunnen ophopen in de cellen van levende wezens, waar ze mogelijk schade kunnen toebrengen aan het DNA. Onbekend is ook of, en zo ja, welke nanodeeltjes in de cellen afgebroken kunnen worden. Diverse onderzoeken richten zich daarom op het in kaart brengen van de mogelijke risico s. Ook de invloed van straling op de gezondheid krijgt veel aandacht. Straling kent vele verschijningsvormen, denk bijvoorbeeld aan straling afkomstig van radioactieve stoffen, aan ultraviolet licht van de zon, aan licht van lasers en andere lichtbronnen en aan de elektromagnetische velden die radiozenders, mobiele telefoons en hoogspanningslijnen opwekken. Vooral vanwege de opmars van mobiele telefonie en andere vormen van draadloze telecommunicatie staat de invloed van elektromagnetische velden op onze gezondheid in de belangstelling. Een andere technologie die al langer op de maatschappelijke agenda staat en veel vragen oproept als het gaat om risico s voor mens, plant, dier en milieu, is genetische modificatie. Genetische modificatie is het kunstmatig veranderen van het genoom van een organisme, op een manier die door voortplanting of natuurlijke recombinatie niet mogelijk is. Bij genetische modificatie worden meestal één gen of enkele genen in het genoom van het ontvangende organisme ingebracht. Deze genen kunnen afkomstig zijn van eenzelfde soort organisme, maar er kunnen ook 38 TNO, Dossier Nanotechnologie

43 43 / 116 genen van andere soorten gebruikt worden. Wanneer het genoom van een organisme met behulp van genetische modificatie is veranderd wordt dit organisme een genetisch gemodificeerd organisme (ggo) genoemd 39. Genetische modificatie kent vele toepassingsgebieden, zoals de gezondheidszorg, de landbouw, de levensmiddelentechnologie en de industrie. De mogelijke risico s van genetische modificatie worden al geruime tijd uitgebreid onderzocht. Lang niet alle risico s zijn duidelijk en er is veel discussie over de mogelijke lange termijneffecten. In dit kader is de Commissie Genetische Modificatie (COGEM) noemenswaard. COGEM is een wetenschappelijk adviesorgaan dat de regering adviseert over mogelijke risico s van productie en handelingen met genetische gemodificeerde organismen voor mens en milieu. Ook informeert de COGEM de regering over ethische en maatschappelijke kwesties rondom genetische modificatie Uitputting van grondstoffen Wereldwijd neemt de druk op de mondiale grondstoffenvoorziening toe. Dit heeft twee belangrijke redenen. Enerzijds neemt de druk op de voorraden van natuurlijke hulpbronnen toe door een sterke groei van en verandering in mondiale consumptiepatronen. De welvaart neemt toe in delen van de wereld waar de bevolking voorheen in grote armoede leefde, en dat betekent dat het gebruik van bijvoorbeeld fossiele brandstoffen, water, metalen, mineralen en land toeneemt. Anderzijds treden er wereldwijd grote veranderingen op in het internationaalpolitieke krachtenveld. Er ontstaan meerdere politieke en economische machtscentra, waarbij de relatieve macht van het Westen afneemt. In een dergelijk multipolair systeem stellen staten in toenemende mate hun eigen, nationale belangen centraal bij hun handelen en laten ze zich minder leiden door internationale instituties of humanitaire overwegingen. Dit kan gevolgen hebben voor het grondstoffenbeleid van producerende en consumerende landen. De internationale dynamiek met betrekking tot grondstoffen verandert hierdoor. Nieuwe kwetsbaarheden en afhankelijkheden ontstaan, en schaarste is een toenemende zorg 40. Bedrijven en sommige nationale overheden proberen de voorziening van grondstoffen veilig te stellen door langlopende contracten en concessies af te sluiten, door aanbieders van grondstoffen op te kopen en door andere maatregelen te treffen. Tegelijkertijd gebruiken verschillende grondstoffenproducerende landen hun positie in het internationale krachtenveld om hun politieke en economische positie te versterken. Dit kan leiden tot geopolitieke spanningen, stijgende kosten en sterke onderlinge afhankelijkheden. Het transport van schaarse grondstoffen zal een aantrekkelijker doelwit voor piraterij kunnen worden. Voor bedrijven en overheden wordt het hebben van een doordacht grondstoffenbeleid daarom steeds belangrijker. Een dergelijk beleid bevat maatregelen om met grondstoffenschaarste om te gaan. Hierbij kan gedacht worden aan het aangaan van strategische relaties met leveranciers van grondstoffen en halffabricaten of aan het stimuleren van onderzoek naar HCSS (2012) Op weg naar een Grondstoffenstrategie, in opdracht van Ministerie van Buitenlandse Zaken, in samenwerking met TNO en CE Delft

44 44 / 116 substituten, maar ook aan efficiëntievergroting, recycling, consumptieverandering en het strategisch inzetten van ontwikkelingsbeleid Vervuiling De hoge welvaartsgroei, de bevolkingsgroei en de individualisering van de samenleving hebben grote impact op onze leefomgeving. We ondervinden de gevolgen van bodemvervuiling, watervervuiling, luchtvervuiling, lichtvervuiling en geluidshinder. Natuur heeft plaats moeten maken voor woongebied en wegen, en de intensieve landbouw en veehouderij leggen een grote druk op het milieu vanwege hun uitstoot van CO2 en afvalstoffen. Vervuiling is duidelijk een wereldwijd probleem. Wetgeving moet het milieu beschermen tegen vervuiling, maar de uitvoering, naleving en handhaving ervan verschillen van land tot land. Dit leidt in combinatie met verschillen in afvalverwerkingscapaciteit en -prijs tot een internationalisering van de afvalverwerking. Met andere woorden: afval wordt verwerkt in die landen waar de kosten laag zijn en de regels soepel, en dat kan gepaard gaan met illegale praktijken en leiden tot extra milieuvervuiling Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de ecologische trends Hieronder zijn de verwachte waarschijnlijkheid en tijdslijn van de genoemde ecologische trends tegen elkaar uitgezet. Figuur 18 Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de geïdentificeerde ecologische trends

45 45 / Politiek-juridische trends De laatste categorie trends die in dit hoofdstuk wordt behandeld zijn de politiekjuridische trends. De volgende trends zijn geïdentificeerd: Figuur 19 Politiek-juridische trends Publieke afkeer van de politiek Het rapport Burgerperspectieven 41 van het Sociaal Cultureel Planbureau laat zien dat de tevredenheid over Den Haag en het vertrouwen in de regering en de Tweede Kamer slinken. Burgers hebben de indruk dat politici zich onvoldoende kunnen verplaatsen in de situatie en de problemen van gewone burgers en zijn kritisch over het gedrag van politici. Een andere politieke ontwikkeling die zich voltrekt is de versnippering en herpopularisering van het politieke landschap. In het verleden concentreerden de meeste kiezers zich bij enkele partijen, ook al kende het parlement meerdere fracties. Vanaf midden jaren zeventig tot halverwege de jaren negentig waren er eigenlijk twee grote fracties in de Tweede Kamer, namelijk die van het CDA en de PvdA, die op afstand werden gevolgd door de VVD-fractie. Sinds midden jaren negentig zijn de stemmen gelijkmatiger verspreid over meerdere partijen. Vanaf het begin van deze eeuw verschillende nieuwe politieke partijen ontstaan. Sommige nieuwe spelers zijn daadwerkelijk een machtsfactor geworden in het politieke systeem. Ze zetten zich af tegen het politieke establishment en hun vermeende achterkamertjespolitiek, en willen de politiek weer dichter bij het volk brengen. Sommige partijen zetten daarbij in op een verdergaande democratisering, terwijl andere juist voor een specifiek thema kiezen, zoals immigratie of veiligheid. Ook is er een duidelijke splitsing ontstaan tussen partijen die pro-europa of juist Europa-kritisch zijn. 41 Sociaal Cultureel Planbureau (2012) Burgerperspectieven 2012/3 Kwartaalbericht Continue Onderzoek Burgerperspectieven

46 46 / 116 Ook de relatie tussen de media en de politiek is aan verandering onderhevig. Mede vanwege de komst van commerciële media wordt politiek steeds meer als entertainment gebracht. Onderwerpen die veel aandacht krijgen zijn persoonlijke conflicten tussen politici, de jacht naar de macht, het bepalen van winnaars en verliezers en de bijbehorende emoties. Daarnaast wordt de rol van het publiek steeds belangrijker. De gewone Nederlander wordt aan het woord gelaten en nieuws wordt nadrukkelijker op persoonlijk niveau gebracht, waarbij meningen minstens even belangwekkend worden gevonden als de feiten. Enerzijds professionaliseert de politiek de contacten met de media met behulp van mediastrategieën. Anderzijds worden de traditionele media omzeild door direct contact te leggen met kiezers, vooral door middel van de inzet van sociale media die politici en burgers massaal zijn gaan gebruiken. De inzet van sociale media maakt de burger mondiger en kan de transparantie van de politiek vergroten. Tijdens de verkiezingen van 2012 werden sociale media bijvoorbeeld volop ingezet voor fact-checking, waarbij uitspraken van politici real-time werden gecontroleerd (Europees) openbaar bestuur, wet- en regelgeving Er is sprake van een behoorlijke dynamiek in het openbaar bestuur. Een sterk opkomende trend is die van de vermaatschappelijking, ofwel het overdragen van taken van de overheid aan de samenleving 42. Minder overheid en meer uitbesteden moet helpen de overheid kleiner, sneller, en beter te maken. Zowel de overheid als de markt blijkt niet goed in staat te zijn om oplossingen voor complexe maatschappelijke vraagstukken te vinden. De rol van maatschappelijke organisaties en van burgers wordt daarbij steeds belangrijker; kennis en vaardigheden van mensen en hun verbanden moeten worden ingezet om maatschappelijke uitdagingen te adresseren. Hoe vermaatschappelijking kan worden gebruikt, georganiseerd of gestimuleerd is echter nog een grote vraag. Een andere vraag is in hoeverre de inzet op zelforganisatie de ongelijkheid tussen gemeenschappen met en zonder zelforganiserend vermogen vergroot. De opkomst van ICT en nieuwe media biedt de overheid mogelijkheden om haar dienstverlening te digitaliseren en om de interactie met burgers anders vorm te geven. Ook in het licht van de te verwachten krapte op de arbeidsmarkt en vanwege de roep om een kleinere overheid is elektronische dienstverlening door de overheid een belangrijke ontwikkeling. De inzet van ICT bij de overheid gaat echter verder dan alleen dienstverlening. ICT wordt breed ingezet in allerlei informatiestromen en diverse overheidstaken worden in hoog tempo gedigitaliseerd. Organisaties moeten aan steeds meer wet- en regelgeving voldoen, die bovendien continu verandert en steeds complexer blijkt. Daarnaast worden toezichthouders strenger en vragen zij om meer inzicht in organisaties. Wet- en regelgeving wordt in toenemende mate bepaald door Brussel, terwijl verantwoordelijkheden voor de uitvoering van bepaalde wetten (bijvoorbeeld WMO en onderdelen AWBZ) juist op lokaal niveau wordt belegd. Een andere relevante ontwikkeling houdt verband met de toegang tot de rechtspraak. De financiering van de rechtspraak is al geruime tijd punt van 42

47 47 / 116 discussie en de tendens is dat degene die in civiele en bestuursrechtelijke zaken gebruik wil maken van de rechtspraak zelf de kosten daarvan moet dragen. Dit betekent dat financiële barrières worden opgeworpen waardoor de toegang tot het recht niet gelijk (meer) is voor iedereen. Tegelijkertijd wordt meer aangestuurd op mediation en op onderhandeling, als alternatieven voor een rechtsgang 43. Mede vanwege de economische crisis in de Eurozone staat Europa hoog op de agenda van politici en burgers. Het wordt voor burgers duidelijker dat veel nationale beleidsbevoegdheden geleidelijk aan zijn overgeheveld naar de EU. De bevolking wordt steeds meer geregeerd door Europese instituties, die de burger politiek niet vertegenwoordigen en bovendien geen democratische verantwoording afleggen. Ook wordt duidelijk dat Europa onvoldoende instrumenten bezit om de Eurocrisis daadkrachtig aan te pakken. Vanwege het bovenstaande ontstaat er een debat over de heroriëntatie op Europa en van Europa. Voorstanders van Europa pleiten voor een rechtvaardiger, politiek en sociaal legitiem Europa dat kan fungeren als buffer tegen de ongewenste effecten van globalisering. Tegenstanders menen dat de Europese integratie moet worden beperkt tot het vrije verkeer van goederen, diensten, kapitaal en arbeid, en dat alle andere overheidstaken de nationale staat toebehoren. Ook onder burgers lopen de meningen sterk uiteen. Opleidingsniveau en de mate van professionele en geografische mobiliteit spelen daarbij een belangrijke rol Toenemende aandacht voor financiële dienstverlening De bankencrisis begon in 2007 in de Verenigde Staten en escaleerde in Deze crisis leidde vervolgens tot het ontstaan van de schuldencrisis en de economische crisis. Overheden en centrale banken hebben ondertussen een scala aan maatregelen ingezet om de bankencrisis te beteugelen. Ze namen direct deel in het risicodragend kapitaal van financiële instellingen en diverse banken zijn genationaliseerd. Sommige financiële instellingen hebben hun kapitaalinjecties al terug betaald en zo directe overheidsbetrokkenheid terug gedrongen, maar verschillende banken zijn nog steeds in handen van overheden. Financiële instellingen hebben ondertussen te maken gekregen met strenger toezicht, striktere regels en strengere kapitaaleisen. Tegelijkertijd worden banken opgeroepen soepeler krediet te verstrekken aan bedrijven en consumenten, om de economie op gang te helpen. Ook wordt gewerkt aan maatregelen om de transparantie bij financiële instellingen te vergroten. De activiteiten van financiële instellingen liggen onder een vergrootglas en hun imago ligt onder vuur. Zo leidt het beloningsbeleid in de financiële sector geregeld tot publieke verontwaardiging

48 48 / Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de politiek-juridische trends In de onderstaande figuur is de waarschijnlijkheid van de beschreven politiekjuridische trends uitgezet tegen de tijdshorizon. Figuur 20 Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de geïdentificeerde ecologische trends

49 49 / Trends in technologie en innovatie 3.1 Introductie Dit hoofdstuk bevat een overzicht van de trends in technologie en innovatie die voor de verzekeringssector van belang kunnen zijn, en geeft daarmee invulling aan de letter T van de DESTEP-methodiek. Hierbij is onderscheid gemaakt naar trends die impact hebben op de interne werkwijze van de verzekeringssector en naar trends die kunnen leiden tot een verandering van het verzekerd risico. Onderstaande (hoofd)trends worden in dit hoofdstuk behandeld. De manier van beschrijven is vergelijkbaar aan die van hoofdstuk 2. Figuur 21 Trends in technologie en innovatie 3.2 Technologische trends die kunnen leiden tot vernieuwing Deze paragraaf beschrijft innovaties in werkwijze en organisatie, die van belang kunnen zijn voor de verzekeringssector. De figuur op de volgende pagina bevat de trends die worden onderscheiden.

50 50 / 116 Figuur 22 Technologische trends m.b.t. werkwijze en organisatie Opkomst van alternatieve financiële producten Innovatie in financiële producten kent vele gedaantes. Alternatieve lokale ruilhandelsystemen en alternatieve valuta bestaan al een tijdje, maar door de economische crisis nemen ze in aantal en in zeggingskracht toe. Daarnaast ontstaan er steeds meer systemen om via alternatieve kanalen financiering te verkrijgen, zonder tussenkomst van financiële intermediairs. Zo neemt crowdfunding 45 een grote vlucht. Begonnen als middel om individuele artistieke projecten te financieren, wordt het steeds meer ingezet door professionele organisaties niet alleen in de kunst, maar ook voor de financiering van innovatietrajecten, onderwijs, onderzoek, start-ups etc. Een andere belangrijke ontwikkeling is die van de elektronische dienstverlening. Steeds meer transacties, contracten en contacten vinden online en mobiel plaats. Innovatie in de financiële dienstverlening betreft ook oudedagsvoorziening, vermogensopbouw en verzekeringen. Traditionele (verplichte) collectiviteiten worden door bepaalde groepen losgelaten en vervangen door nieuwe 45 Bij crowdfunding investeren relatief kleine (particuliere) investeerders, zonder tussenkomst van financiële intermediairs, in een nieuw project of onderneming. Er is direct contact tussen investeerder en de ondernemer, kunstenaar, uitvinder, ontwikkelaar etc. De gedachte is dat veel kleine investeringen samen een project geheel kunnen financieren.

51 51 / 116 collectiviteiten, zoals collectieve arbeidsongeschiktheidsverzekeringen voor ZZP ers (bijvoorbeeld via het Broodfonds) Ontstaan van nieuwe organisatievormen Zowel in de industrie als in de dienstensector ontwikkelen zich nieuwe organisatievormen, businessmodellen en innovatieconcepten. Drijvende krachten zijn de vergaande toepassing van ICT en de globalisering. Er zijn verschillende nieuwe organisatievormen en businessmodellen in ontwikkeling, zoals volledig virtuele organisaties, mobiele services, nieuwe experience concepten, shared services en global sourcing van menskracht. Deze nieuwe organisatievormen en businessmodellen kunnen leiden tot geheel nieuwe producten en diensten. Al geruime tijd zijn de traditionele verhoudingen in de productie- en waardeketen aan verandering onderhevig. Enerzijds is er een ontwikkeling gaande waarin bedrijven zich richten op hun kernactiviteiten en andere activiteiten afstoten. Anderzijds schuiven bedrijven op in de waardeketen, bijvoorbeeld doordat ze direct gaan verkopen aan eindgebruikers, in plaats van via intermediairs en handelsbedrijven, of doordat ze producten als dienst aanbieden, inclusief service en onderhoud. Bovendien zijn traditionele rolverdelingen aan verandering onderhevig. Onderzoek en ontwikkeling bijvoorbeeld vinden in toenemende mate plaats bij leveranciers, en ook gebruikers spelen een steeds belangrijker rol in het innovatieproces. Samen leiden deze ontwikkelingen tot een sterk gefragmenteerde waardeketen, die mondiaal van aard kan zijn. Een sterke tegenbeweging vormt het streven naar de beheersing van een gehele waardeketen. Zo sluiten verzekeraars vaak contracten met toeleveranciers zoals schadeherstelbedrijven of zorgaanbieders. ICT maakt het gemakkelijker om informatie over de hele waardeketen te verzamelen en ontsluiten. Door middel van track-en-trace systemen kunnen risico s daardoor beter worden ingeschat en kunnen eventuele problemen met betrekking tot bijvoorbeeld voedselveiligheid of defecten snel worden getraceerd naar de bron. Het bedrijfsleven maakt in toenemende mate een ontwikkeling door van gesloten innovatieprocessen naar meer open manieren van innoveren. Open innovatie is een manier van innoveren waarin bedrijven zowel interne als externe bronnen van innovatie combineren, om nieuwe producten te ontwikkelen en op de markt te zetten. Bij open innovatie worden nadrukkelijk externe ideeën gezocht, bijvoorbeeld in samenwerking met onderzoeksinstellingen, concurrenten, leveranciers en afnemers. Open innovatie betekent ook dat innovaties buiten het bedrijf verder ontwikkeld en op de markt gebracht kunnen worden, als dat het beste past bij het beoogde business model. Open innovatie duidt vooral op een open houding van bedrijven als het om innoveren gaat. Je hoeft niet alles zelf in huis te hebben om toch te kunnen innoveren en te kunnen profiteren van die innovaties. Innovaties kunnen ook ontstaan op de raakvlakken tussen verschillende sectoren. Deze zogenaamde transsectorale innovatie ontstaat door samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijven uit verschillende sectoren. Het kan daarbij gaan om sectoren waartussen al wordt samengewerkt, maar de vernieuwing kan ook uit onverwachte combinaties komen.

52 52 / 116 Een radicaal andere benadering in innovatiemanagement is de van oorsprong Indiase Jugaad Innovation. Terwijl in veel westerse bedrijven innovatie heel gestructureerd plaats vindt en geïnvesteerd wordt in hightech R&D, wordt in een opkomende economie zoals die van India innovatie juist op een improviserende wijze aangepakt. Slimme oplossingen bedenken met behulp van wat al beschikbaar is, in plaats van inzetten op dure en tijdrovende R&D-trajecten. Juist omdat er steeds meer behoefte ontstaat aan slimme en betaalbare oplossingen zou deze aanpak ook in het westen zijn meerwaarde kunnen bewijzen. Andere vernieuwende benaderingen van innovatiemanagement zijn reverse innovation (innovaties in opkomende economieën vertalen naar westerse markten), prijsvragen (zoals Google regelmatig organiseert) en innovation camps (als variant op bootcamps) 46. Door de inzet van ICT, innovatieve productiesystemen en nieuwe technieken en tools kunnen producten en diensten tegen lage kosten snel en heel precies afgestemd worden op de wensen van individuele gebruikers. Deze aanpak van mass customisation combineert de lage kosten en de snelheid van massaproductie met de flexibiliteit van maatwerk. Mede onder invloed van het internet en sociale netwerken worden producten en diensten bovendien in toenemende mate door consumenten en aanbieders gezamenlijk ontwikkeld. Consumenten en gebruikers worden nadrukkelijker betrokken bij het ontwikkelingsen productieproces. Deze prosumers ontwikkelen nieuwe concepten voor bijvoorbeeld meubilair, waarna de producent de fabricage ervan voor rekening neemt. Ook bestaan er nieuwe business concepten waarbij consumenten een werkplek in een fabriekshal kunnen gebruiken waar ze ondersteund door gekwalificeerd personeel en apparatuur eigen producten kunnen maken. Ook de toenemende mate waarin softwarebedrijven bèta-versies van hun producten ter evaluatie aanbieden aan beperkte gebruikersgroepen vormt een voorbeeld van gezamenlijke productontwikkeling. Sociale media ten slotte worden al volop ingezet als marketinginstrument, maar krijgen ook steeds meer invloed op andere activiteiten binnen bedrijven. Via sociale media staat een bedrijf in direct contact met klanten en andere stakeholders en die contacten dragen bij aan de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten, maar ook aan logistieke processen, service, HR etc. Sociale media zullen daarom naar verwachting op steeds grotere schaal geïntegreerd worden in de dagelijkse bedrijfsvoering van organisaties Transitie naar een informatiemaatschappij De revolutie in de informatie- en communicatietechnologie, die is begonnen in de jaren tachtig van de twintigste eeuw, heeft grote impact op het dagelijks leven. Het begon met de opkomst van de personal computer als massaproduct, gevolgd door de toenemende grafische mogelijkheden van computers en schermen, en de opkomst van internet, en andere communicatieplatformen die het dagelijks leven ingrijpend hebben veranderd. Het web is geëvolueerd tot een niet meer weg te denken ontmoetingsplaats waarop allerhande informatie wordt gedeeld. Er is ondertussen een nieuwe informatiestructuur aan het ontstaan, waarin burgers, bedrijven en overheid structureel anders met elkaar communiceren en beschikbare 46 Het EU 7 e Kaderprogramma project Innovation Futures (INFU) heeft verschillende vernieuwende en radicaal andere benaderingen in innovatiemanagement in kaart gebracht. Meer informatie is beschikbaar via

53 53 / 116 (open) data ten volle economisch en maatschappelijk gaan benutten. De innoverende kracht van ICT maakt het mogelijk dat we dingen anders kunnen doen: efficiënter, beter, sneller, slimmer en duurzamer. De impact van ICT reikt ver. We beschrijven hier een aantal ICT-gedreven innovaties die op allerlei economische en sociale processen impact hebben. Sociale netwerken zoals Twitter en Facebook worden wereldwijd intensief gebruikt. Ze maken dat informatie altijd, overal en onmiddellijk beschikbaar is; alles en iedereen staat met elkaar in contact. Sociale netwerken vormen aldus een belangrijke bron van informatie en zoekmachines integreren de informatie uit sociale netwerken in toenemende mate in hun resultaten. Er is een nieuwe generatie van zoekmachines aan het ontstaan, die hun zoekresultaten afstemmen op locatie, sociale context en stemming van de gebruiker. De keerzijde hiervan is dat internetgebruikers tegen de sturende kracht van algoritmen aanlopen. Toegang tot publieke informatie en publieke opinievorming ligt daarmee steeds meer in de handen van de private partijen die deze algoritmen ontwikkelen en beheren, zoals internetaanbieders, zoekmachines en sociale netwerksites. Dit zijn de nieuwe intermediaire spelers of poortwachters, die voor een belangrijk deel bepalen welke informatie waar en voor wie toegankelijk is 47. E-governance, of e-overheid, betreft de uitwisseling van zowel informatieve, interactieve als transactionele diensten tussen overheden en burgers en bedrijven en is er vooral op gericht om de dienstverlening van de overheid efficiënter en klantgerichter te maken, zoals in het voorgaande hoofdstuk is beschreven. De ontwikkelingen gaan echter verder dan dat. Onder invloed van sociale media, sociale netwerken en mobiel internet emancipeert de gebruiker en speelt hij een steeds actievere rol in de relatie tussen overheid en burger of bedrijf. Dit maakt actieve burgerparticipatie mogelijk, waarbij burgers meedenken over de inrichting van een wijk, meldingen over gebreken in de openbare ruimte verzamelen, actief betrokken worden bij het signaleren en voorkomen van criminaliteit, etc. Digitale netwerken maken mobilisatie en organisatie van informatie-uitwisseling tussen burgers mogelijk en daarmee ontstaan nieuwe democratische activiteiten op het gebied van wetgeving, meningsvorming, stemmen en protest. Het maakt het ook mogelijk dat burgers in toenemende mate een toezichthoudende functie kunnen hebben, waarmee ze rollen en taken op zich kunnen nemen die voorheen tot de verantwoordelijkheid van de overheid en het openbaar bestuur behoorden. Op deze wijze wordt een herbezinning op de organisatie en taakstelling van het openbaar bestuur en de publieke sector afgedwongen 48. Dankzij de opkomst van nieuwe internettechnologieën kan overheidsinformatie bovendien toegankelijk gemaakt worden, hergebruikt worden, en worden gecombineerd met informatie van andere bronnen. Waar Open Overheid -beleid traditioneel bestond uit het juridisch verankeren van het recht van burgers om overheidsgegevens op te vragen (bijvoorbeeld in Nederland in de Wet Openbaarheid van Bestuur), gaan steeds meer overheden over tot het gratis 47 Raad voor Maatschappelijke Organisatie (2011) De nieuwe regels van het spel 48 Frissen et al (2008) Naar een User Generated State? De impact van nieuwe media voor overheid en openbaar bestuur, TNO rapport voor Ministerie van Binnenlandse Zaken

54 54 / 116 publiceren van ruwe, gestructureerde en machine-readable overheidsinformatie, ook wel open data genoemd. Het betreft vaak openbare overheidsinformatie die verzameld is in het kader van een publieke taak en met publieke middelen, maar er zijn ook initiatieven om publiek gefinancierde onderzoeksdata vrij ter beschikking te stellen. Bedrijven, media, NGO s en burgers kunnen deze open data hergebruiken en verwerken in allerlei nieuwe producten en diensten 49. Volgens voorzichtige schattingen verdubbelt de hoeveelheid opgeslagen data jaarlijks. Big Data is de term die wordt gebruikt voor verzamelingen van gegevens die zó groot zijn dat ze niet meer te beheren zijn met de tot nu toe gebruikelijke middelen, zoals conventionele databases. De explosie van de hoeveelheid data stelt samenleving en wetenschap voor nieuwe vraagstukken. Hoe halen we uit de stortvloed aan gegevens bijvoorbeeld gericht informatie? Er is grote behoefte aan methoden om Big Data te ontsluiten, doorzoeken en beheren, denk bijvoorbeeld aan standaarden, filters, analysetechnieken, opslagtechnieken, zoektechnieken en beveiliging van gegevens. Big Data staat hiermee voor de ontwikkeling en toepassing van nieuwe vormen van databeheer, datamining en dataontsluiting. Patroonherkenning is het kunnen onderscheiden van een patroon of een vorm in ruwe, ongezuiverde gegevens. Patroonherkenning wordt bijvoorbeeld ingezet bij intelligent cameratoezicht. Tot nu toe was dit vooral mensenwerk, maar door het inzetten van kunstmatige intelligentie wordt software ontwikkeld die snel en secuur beelden kan analyseren en patronen kan herkennen. Patroonherkenning helpt om grote hoeveelheden data doorzoekbaar te maken en kent vele toepassingsgebieden; denk bijvoorbeeld aan archiefbeheer, industriële inspectie, biomedisch onderzoek, aardobservatie, openbaar toezicht en analyse van data uit sociale media. Patroonherkenning hangt sterk samen met ontwikkelingen op het gebied van kunstmatige intelligentie en beeld- en signaalverwerkings-technologie. Next-generation software verschilt op verschillende manieren van de huidige software. Allereerst zal next-generation software leiden tot een verbeterde gebruikerservaring, dankzij een rijke en sensitieve interactie. Sociale software verbindt mensen en sensoren en weet door middel van intelligente analyse en presentatie waarde te creëren. In toenemende mate wordt software ontwikkeld die voor verschillende hardware-componenten gebruikt kan worden en die bijdraagt aan een naadloze uitwisseling tussen verschillende apparaten. Door het gebruik van ICT-toepassingen kan de efficiëntie van het onderwijsproces worden verbeterd en wordt het mogelijk onderwijs onafhankelijk van plaats en tijd aan te bieden en te volgen. ICT maakt ook embedded learning mogelijk. Dit duidt op onderwijs dat is geïntegreerd in de dagelijkse praktijk en context van de student. Embedded learning maakt learning-while-doing mogelijk en is radicaal anders dan het model van leren en dan pas doen. Met behulp van embedded learning kunnen tijdens reguliere werkzaamheden kennis en kunde vergroot worden. Elektronisch identiteitsmanagement betreft het vaststellen en beheren van identiteiten en toegangsgegevens in elektronisch verkeer. Zowel gebruikers als 49 Broek, T.A. van den (2011) Open Overheid - Internationale beleidsanalyse en aanbevelingen voor Nederlands beleid, TNO rapport voor Ministerie van Binnenlandse Zaken

55 55 / 116 aanbieders moeten erop kunnen vertrouwen dat de ander inderdaad is wie hij zegt te zijn en dat gegevens niet in verkeerde handen komen. Overheid en bedrijfsleven ontwikkelen daarom diverse systemen voor elektronisch identiteitsmanagement. Een belangrijke negatieve ontwikkeling is de ontwikkeling van software waarmee het hacken van netwerken en bestanden gemakkelijker wordt gemaakt, evenals de ontwikkeling van virussen en trojans. De wapenwedloop tussen beveiligers en criminele hackers gaat zover dat het steeds lastiger wordt om goede beveiligingssystemen te ontwikkelen. Serious gaming slaat op het inzetten van spelvormen om bepaalde doelstellingen te bereiken. Serious gaming wordt ingezet voor communicatie en overdracht, maar ook voor werving en selectie, onderwijs en training, het ondersteunen van beslissingen en het simuleren van bijvoorbeeld rampenscenario s. Het nieuwe werken is een verzamelterm voor diverse manieren van slimmer, efficiënter en effectiever werken door het toepassen van ICT. Het maakt het mogelijk om onafhankelijk van plaats en tijd te werken, maar het gaat ook over nieuwe vormen van samenwerking, leiding geven en het indelen van taken. De opkomst van mobiel internet gaat heel hard. Steeds meer mensen zijn altijd en overal verbonden met het internet en er worden steeds meer functies geïntegreerd in mobiel apparaten (telefonie, internet, , video, foto, televisie etc.). Het aantal smartphones en tablets groeit harder dan het aantal nieuwe PCs. In steeds meer landen gebruiken mensen in eerste instantie hun mobiel om op het internet te komen en mobiel internet leidt in combinatie met GPS tot een stroom aan nieuwe diensten, die veelal worden aangeboden via Apps. Future internet ten slotte duidt op het onderzoek naar en de ontwikkeling van nieuwe architecturen voor het internet. De onderliggende structuur (protocollen en architectuur) van het internet is de afgelopen veertig jaar nauwelijks veranderd. Met de opkomst van miljarden niet-menselijke gebruikers (machine-to-machine communicatie), de noodzaak om grote databestanden te kunnen ontsluiten en de toenemende vraag naar bandbreedte is het echter noodzakelijk om een nieuwe internet-architectuur te ontwikkelen en beproeven.

56 56 / Waarschijnlijkheid en tijdshorizon m.b.t. werkwijze en organisatie Onderstaande figuur schetst de verwachte waarschijnlijkheid en termijn van de in deze paragraaf geïdentificeerde trends. Figuur 23 Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de geïdentificeerde technologische trends die van belang zijn voor de werkwijze en organisatie van de verzekeringssector

57 57 / Technologische trends met mogelijke invloed op verzekerde risico s In deze paragraaf worden de technologische trends beschreven die van invloed kunnen zijn op de verzekerde risico s. De volgende ontwikkelingen komen aan bod: Figuur 24 Technologische trends m.b.t. veranderende verzekerde risico s

58 58 / Nieuwe voedingsmiddelen De hedendaagse, grootschalige voedselproductie heeft een negatief effect op het milieu en grondstofvoorraden raken uitgeput. De wereldbevolking groeit, evenals het aantal mensen met overgewicht, diabetes en voedselallergie. Met de globalisering stijgt de kans op moeilijk beheersbare voedingsincidenten. De behoefte aan gezonde, veilige en duurzaam geproduceerde voedingsmiddelen neemt dan ook toe. Op het terrein van gezonde voeding gaat veel aandacht uit naar de ontwikkeling van hoogwaardige voedingsmiddelen die bijdragen aan de gezondheid van de consument. Enerzijds gaat het om het ontwikkelen van voedingsmiddelen die gezonder zijn, bijvoorbeeld vanwege een verlaagd vet-, suiker- of zoutgehalte. Anderzijds betreft het voedingsmiddelen die een gezondheidsbevorderend effect hebben, bijvoorbeeld doordat er vitaminen en mineralen, voedingsvezels, of bacteriecultures (probiotica) aan zijn toegevoegd of doordat ze plantensterolen of stanolen bevatten. Inzichten verkregen uit de nutrigenomics-leer (deze bestudeert het effect van voeding op genen en metabolische processen), de biotechnologie (modificeren van de eigenschappen van voedselbronnen) en nanotechnologie (nano-omhulsels van functionele ingrediënten voor gecontroleerde afgifte) spelen hierbij een rol. Een andere belangrijke ontwikkeling die in dit kader genoemd moet worden is die van de eiwittransitie. Eiwittransitie duidt op het ontwikkelen van plantaardige alternatieven voor het gebruik van dierlijke producten. De productie van dierlijke eiwitten is energie-intensief en belastend voor het milieu. Ook de ontwikkeling van in-vitrovlees sluit aan op deze trend. Het idee daarbij is om met behulp van weefselkweektechnieken vlees te laten groeien uit dierlijke stamcellen. Er worden dierlijke cellijnen gebruikt, maar er komen geen dieren aan te pas. Naast het ontwikkelen van gezondere voedingsmiddelen vormt voedselveiligheid een belangrijk thema in de voedingsmiddelenindustrie. Voedselveiligheid heeft te maken het vóórkomen en met het voorkómen van voedselvergiftigingen, voedselintoleranties, voedselbederf, voedselallergie en andere mogelijke voedselgerelateerde risico's. Er worden geavanceerde biologische en fysischchemische methoden ontwikkeld die snel inzicht geven in de toxicologische veiligheid en allergeniciteit van voedingsmiddelen. Nanotechnologie draagt bij aan het ontwikkelen van sensoren in het productieproces om de voedselkwaliteit en veiligheid te waarborgen. Inzichten uit de nanotechnologie en materiaaltechnologie dragen bovendien bij aan het ontwikkelen van slimme verpakkingen, die voedingsmiddelen beter beschermen of conserveren en zo de voedselkwaliteit en veiligheid helpen garanderen Duurzame ruimtelijke planning Het veranderende klimaat en de beperkte ruimte in Nederland vragen om een duurzame ruimtelijke planning. Nieuwe concepten en ruimtelijke oplossingen moeten ertoe bijdragen dat zo efficiënt en effectief mogelijk wordt omgegaan met de beschikbare ruimte. Innovaties op dit gebied hebben daarom vooral te maken met intensief en meervoudig landgebruik en met het creëren van ruimte voor water. 50 Leis et al (2010) Sectoral Innovation Foresight, Food and Drinks, Foresight study for Europe INNOVA Sectoral Innovation Watch.

59 59 / 116 Meervoudig landgebruik is ook wel het op integrale wijze kijken naar de verschillende functies van landgebruik het combineren daarvan, op één locatie, eventueel in meerdere lagen (ondergronds of gestapeld). Voorbeelden zijn energieopwekking in wegen (combinatie van transport en energieopwekking) en het gebruik van landbouwgrond voor zowel geïntegreerde waterzuivering als voor het verbouwen van gewassen, recreatie en veeteelt. Dankzij meervoudig landgebruik kan intensiever gebruik worden gemaakt van het beschikbare land en wordt bovendien het milieu gediend. Water is van grote betekenis. Niet alleen ten aanzien de bescherming van het land tegen water, maar ook ten aanzien van het veiligstellen van de drinkwatervoorziening. Met de inzet van GPS, videomonitoring, gammastraling en laser- en radartechnieken is het mogelijk om bodemligging en bodemsamenstelling beter, sneller en goedkoper te monitoren. Betere early warning systems en de permanente monitoring van waterkeringen met sensoren en elektronica, datasystemen, forecasting systems, software voor besluitvorming en risicomanagement maken het in combinatie met simulatie en gaming mogelijk om een calamiteit vroegtijdig te zien aankomen en de juiste informatie op het juiste moment beschikbaar te hebben om beslissingen te kunnen nemen. Daarnaast wordt ingezet op het ecodynamisch ontwerp van kust-, delta- en riviergebieden, om te kunnen anticiperen op de gevolgen van klimaatverandering en zeespiegelstijging. Wat de ontwikkeling van innovatieve, duurzame drink- en industriewatervoorzieningen betreft speelt het zuiveren van water met de integratie van nano- en membraamtechnologie een rol, evenals het controleren van de waterkwaliteit met behulp van nieuwe sensortechnologieën. Ook de ontwikkeling van technieken om zout water om te zetten in zoet water, om water- en energieproductie te combineren, om warmte, energie en componenten uit afvalwater terug te winnen en om een gesloten waterkringloop te realiseren zijn in dit opzicht van belang Innovaties in de retailsector In de detailhandel is er in toenemende mate sprake van fundamentele vernieuwingen in zowel de organisatie als in de wijze waarop producten worden aangeboden. Ontwikkelingen in de ICT hebben ook hier een grote invloed. ICT heeft de retailsector zeer veel efficiënter gemaakt. Niet alleen ten aanzien van de processen voor voorraadbeheer, marketing, transacties etc., maar ook door het mogelijk maken van e-commerce. E-commerce maakt direct contact tussen klanten en producenten mogelijk, en zet daarmee de positie van de groot- en detailhandel onder druk. Tegelijkertijd brengen nieuwe spelers producten en diensten op nieuwe manieren bij elkaar (denk aan de prijsvergelijkingssites). Verschillende retailers bestaan alleen online, maar steeds meer traditionele detailhandelsbedrijven zijn ook actief op het internet en beschouwen dat steeds meer als een gespecialiseerd verkoopkanaal. E-commerce heeft bovendien directe gevolgen voor de logistieke processen: er wordt steeds

60 60 / 116 meer thuis, of zo dicht mogelijk bij de klant bezorgd en voorraden worden real-time, lean en just-in-time bijgehouden en aangevuld 51. E-commerce levert een schat aan informatie op over klanten, en die informatie is veel waard zowel voor de retailer als voor de klant. Het contact tussen klanten en leveranciers wordt steeds intensiever. Klanten bepalen mee welk assortiment aangeboden wordt, hoe de producten geleverd worden en welke diensten beschikbaar zijn. Retailers zullen hun aanbod meer en meer customised aanbieden. Virtual en augmented reality-technologie maken het mogelijk om producten niet alleen meer in de winkel zelf, maar ook online, virtueel, te testen bijvoorbeeld wat betreft de maatvoering van kleding, die in de toekomst met een webcam kan worden bepaald waarna de kleding op maat kan worden gemaakt. Ook 3D-printing maakt het mogelijk om customised en zelfontworpen producten direct te laten maken 52. Een andere ontwikkeling die al enige tijd aan de gang is, is die van RFID. RFID (Radio Frequency Identification) is een technologie waarmee producten, dieren en personen met behulp van radiosignalen geïdentificeerd kunnen worden op afstand. RFID wordt ingezet om logistiek en voorraadbeheer te optimaliseren, voor de kwaliteitscontrole van producten, voor track and trace -processen, voor beveiliging tegen diefstal, ten behoeve van geautomatiseerde betalingssystemen, etc. Het wordt al volop toegepast, maar van grootschalige toepassing op itemniveau in de retailsector is nog geen sprake. De kosten vormen nog een drempel. Near Field Communication moet het mogelijk maken om mobiele betalingen te verrichten. Deze technologie is volop in ontwikkeling en er wordt veel mee getest door banken en retailers, door aanbieders van online betaalsystemen (van Pay-Pall bijvoorbeeld) en door creditcard-bedrijven en telecomoperators. Diefstal in winkels is een wijdverbreid probleem. Anti-diefstal detectoren worden ingezet om producten te beveiligen. Metaaldetectie wordt ingezet om tassen die zijn geprepareerd om de beveiliging te omzeilen op te sporen. Intelligent cameratoezicht kan worden ingezet om ongebruikelijke situaties op te merken en om bekende dieven te identificeren Duurzaam bouwen De term duurzaam bouwen heeft betrekking op innovaties waardoor de bouw en de ingebruikname van gebouwen klimaatneutraal kunnen plaatsvinden. Het betreft alternatieve bouwconcepten, de combinatie van gebouwen en energieproductie, het inzetten van duurzame bouwmaterialen, maar ook het integrale en multifunctionele gebruik van gebouwen. Duurzaam bouwen gaat ook om gebouwen die al naar gelang de gebruikersbehoefte flexibel kunnen worden ingezet. Duurzame gebouwen zijn klimaatneutraal door de inzet van bijvoorbeeld warmte- en koudeopslag in water, zonneboilers, in woningen geïntegreerde zon-pv-systemen en duurzame verlichtingssystemen. Er wordt steeds meer ingezet op lokale energieproductie. Verschillende 51 Giesecke & Schaper-Rinkel (2010) Sectoral Innovation Foresight Wholesale and Retail Trade, Europe INNOVA Sectoral Innovation Watch 52 PSFK (2012) Future of Retail Report 2012

61 61 / 116 bronnen spelen hierbij een rol, zoals biomassa en zonne-energie. Lokale energieproductie gaat samen met de ontwikkeling van smart grids: intelligente elektriciteitsnetwerken die het gebruik van duurzame, lokaal opgewekte elektriciteit mogelijk maken. Ook duurzame bouwmaterialen dragen bij aan klimaatneutraal bouwen. Gedacht kan worden aan de ontwikkeling van nieuwe lichte en sterke materialen, herwinbare materialen of bouwmaterialen van gerecyclede materialen. Materiaaltechnologie maakt het mogelijk bouwmaterialen te ontwikkelen die bijzondere functionaliteiten hebben, bijvoorbeeld het vermogen om zelf te herstellen bij eventuele schade of het vermogen om zichzelf te reinigen. In toenemende mate worden bouwconcepten ontwikkeld waarbij gebouwen multifunctioneel en flexibel kunnen worden gebruikt. Flexibel bouwen maakt het bijvoorbeeld mogelijk dat mensen een leven lang gebruik kunnen blijven maken van hun woning. Voor ouderen wordt ingezet op levensbestendig bouwen, waarbij zij dankzij de indeling van de woning en de toepassing van allerlei ondersteunende technologieën ( domotica ) langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Een variant hierop vormen woonoplossingen voor mantelzorg. Een laatste trend die hier wordt genoemd is die van nieuwe bouwconcepten. In de eerste decennia na de tweede wereldoorlog stond de bouwsector voor opgave om zo snel mogelijk de wederopbouw te ondersteunen. Industriële bouwmethoden waren hiervoor erg geschikt. Tegenwoordig is de bouw gevarieerder en wordt vooral geïnvesteerd in consumentgerichte bouwinnovaties. Als gevolg van deze ontwikkeling zijn bouwprocessen complexer geworden en werken bouwbedrijven samen om tot innovatieve oplossingen te komen Innovaties in de maakindustrie Innovaties in de maakindustrie worden in toenemende mate gedreven door masscustomisation en door de betrokkenheid van gebruikers in het ontwerp- en productieproces. ICT-toepassingen maken het mogelijk om klantenwensen direct te vertalen naar productontwerpen, prototyping en productie. Nieuwe technieken zoals 3D-printing, maar ook gerobotiseerde systemen en modulair in te richten productieprocessen maken het mogelijk om productiesystemen snel en gemakkelijk aan te passen aan de snel veranderende behoeften van gebruikers. De sterkere betrokkenheid van consumenten bij de ontwikkeling en productie vertaalt zich ook in het prosumers concept, dat in paragraaf beschreven is. Industriële robotica wordt steeds meer ingezet in productieprocessen. Het betreft het ontwerp van autonome motion control systemen en combineert geavanceerde sensoren en actuatoren met geavanceerde vision-systemen en control engineering. Dankzij verregaande miniaturisering en verbeterde energiesystemen, ontwikkelingen in geavanceerde sensorsystemen, haptische feedback en verbeterde mechatronische technologie is er een nieuwe golf van innovatie op komst. 3D-printing maakt het mogelijk om productie dichter bij de afnemer te organiseren, thuis of in lokale micro-productiefaciliteiten 53. Er zijn al 53 Overigens kan 3D-printing ook gebruikt worden voor compleet andere toepassingen. Zo is het mogelijk om voedsel te printen, bijvoorbeeld om speciale voeding voor ouderen met kauw- en slikproblemen te produceren; voedsel dat nauwelijks gekauwd hoeft te worden, maar toch de look-

62 62 / 116 3D-printers voor thuisgebruik op de markt. Een andere belangrijke ontwikkeling is die van productie en precisiebewerking op nanoschaal. Lasertechnologie draagt in combinatie met opto-elektronica en fotonica bij aan nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de precisiebewerking. Zo kunnen bijvoorbeeld steeds kleinere details aangebracht worden op chips, die daardoor een grotere capaciteit en een lager energieverbruik krijgen. Ontwikkelingen in ICT en betere mechatronische systemen maken het mogelijk om op een slimme manier producten te testen. Voorbeelden hiervan zijn Living Labs, waarbij producten door middel van beeldherkenning, sensoren en mobiele telefonie kunnen worden getest in speciale omgevingen of in het dagelijkse leven. Een noemenswaardige ontwikkeling in dit opzicht is de inzet van computational tools voor bijvoorbeeld het testen van mogelijke samenstellingen van nieuwe medicijnen op allergische reacties of het uitvoeren van simulaties om inzicht te krijgen op de effecten van zuurstof op nieuwe coatings. Computational tools maken het mogelijk om verschillende aspecten van de industriële en ecologische processen in detail en met een hoge betrouwbaarheid te simuleren. Zo dragen ze bij aan een verlaging van de kosten en een versnelling van de time-to-market nieuwe producten. Duurzaam produceren heeft betrekking op nieuwe manieren van produceren, waarbij het milieu zo min mogelijk wordt belast. Cradle to cradle is bijvoorbeeld een ontwerpconcept op basis van eco-effectiviteit, waarbij producten zo worden ontworpen dat ze na gebruik op een hoogwaardige manier kunnen worden hergebruikt in een nieuw product of een voedende functie hebben voor het systeem als geheel ( afval is voedsel ). Een ander voorbeeld van duurzaam produceren betreft het ontwerpen van procesroutes voor bepaalde chemische conversies, waarbij men streeft naar een zo laag mogelijk energiegebruik, zo weinig mogelijk emissies en afval, en naar een vermindering van het gebruik van grondstoffen. (Bio)katalyse is in dit licht een belangrijke technologie, evenals het ontsluiten van niet-fossiele grondstoffen en het benutten van emissiearme energiedragers (waterstof). Onderzoek wordt verricht naar energie-efficiënte katalysatoren, nieuwe grondstoffen, nieuwe reactorconcepten en vernieuwing van scheidingstechnologie. Relevant is ook de witte biotechnologie, ofwel de inzet van biotechnologie in de chemische industrie. Witte biotechnologie maakt gebruik van micro-organismen en enzymen als katalysator in productieprocessen. De organismen en enzymen verrichten veel meer én veel intelligentere chemische omzettingen in één productiestap dan de oude technologie kon. Ook de inzet van biopolymeren en bioraffinage draagt bij aan duurzamere productieprocessen. Duurzame productie komt ook tot uiting in het gebruik van biobased materials. Biobased performance materialen zijn materialen die gemaakt zijn van natuurlijke grondstoffen, zoals wol en katoen, terwijl de belangrijke eigenschappen van bijvoorbeeld synthetische materialen behouden blijven. and-feel van regulier voedsel heeft. Ook in de geneeskunde zijn er kansen voor 3D-printers, bijvoorbeeld voor het printen protheses, bot en kraakbeen, maar ook voor printen van hulpstukken die het plaatsen van protheses gemakkelijker maakt.

63 63 / 116 Er zijn meer interessante ontwikkelingen op het gebied van materialen. Zo wordt gewerkt aan de ontwikkeling van functionele materialen en coatings. Deze combineren verschillende materialen en vervullen complementaire functies, die onderscheiden kunnen worden in thermische, chemische, optische en informatieve functies. De ontwikkelingen op het vlak van zelfherstellende en functionele materialen zijn veelbelovend: denk aan krasbestendige coatings, zelfherstellend beton en aan geleidende polymeren voor windmolenbladen tegen blikseminslag en ijsvorming. Ook wordt er gewerkt aan zelf-assemblerende materialen, waarin verschillende moleculen met elkaar samenwerken en zo zelf structuren bouwen. Zelfassemblage kan mogelijk de weg vrijmaken voor de toekomstige massaproductie van nano-materialen, nano-geneesmiddelen en nano-elektronica Innovaties in mobiliteit 54 Mobiliteit vormt één van de belangrijkste pijlers onder een duurzame maatschappelijke en economische ontwikkeling. Tot 2020 groeit het personenvervoer naar verwachting met 20% en het goederenvervoer met 40 tot 80%. De toepassing van ICT in transportinfrastructuren en voertuigen om het verkeer veiliger, efficiënter, betrouwbaarder en milieuvriendelijker te maken leidt tot nieuwe producten en diensten. Deze kunnen worden ingezet om reizigers te informeren, om de veiligheid te bevorderen en om de filedruk te verminderen, maar bijvoorbeeld ook om logistieke processen te stroomlijnen en schoner transport mogelijk te maken. Het gaat bij geavanceerde transportsystemen zowel om de toepassing van nieuwe technologieën als om de organisatie van processen. De inzet van Intelligente Transport Systemen (ITS) maakt een effectiever gebruik van de verkeersinfrastructuur mogelijk door een betere verdeling van verkeer en reizigers, over diverse modaliteiten (auto, bus, trein etc.) en in de tijd. Door bijvoorbeeld reizigers informatie te bieden over de optimale combinatie van reisroute en modaliteit kunnen zij zelf de beste keuze maken wat betreft vertrektijd, route en vervoermiddel. (Voor de logistiek geldt hetzelfde en wordt dit in de term synchromodaliteit gevat.) Bovendien kan ITS de snelheidsverschillen tussen voertuigen verkleinen en zo bijdragen aan een verhoging van de reële wegcapaciteit door auto s veilig dichter op elkaar te laten rijden 55. De auto wordt steeds meer een intelligent vervoersmiddel. Auto s worden uitgerust met in-carsystemen, die onderling en met sensorsystemen langs de route communiceren. Driver support systemen verlagen de werklast van de automobilist doordat ze gerichte informatie geven en interventies kunnen uitvoeren. Ze zijn niet alleen van groot belang voor het vergroten van de veiligheid, maar kunnen de kwaliteit van het rijgedrag ook in andere opzichten verbeteren. Zo kunnen deze systemen de automobilist ook helpen om energie-efficiënt en schoon te rijden. Ook Cooperative driving, waarbij auto s onderling met elkaar communiceren om snelheid en onderlinge afstand beter af te stemmen maakt een efficiënter en veiliger gebruik van de infrastructuur mogelijk. Een andere vorm is platooning, ofwel 54 Korz, S. en R. Weterings (2011) Samen op weg naar een duurzaam mobiliteitssysteem, Report No Korz, S. en R. Weterings (2011) Samen op weg naar een duurzaam mobiliteitssysteem, TNO- HCSS Strategy & Change

64 64 / 116 treintje-rijden, waarbij de boordcomputers van de voertuigen het mogelijk maken om automatisch de voorganger volgen, zonder ingrijpen van een bestuurder. Dit kan ingezet worden voor langere afstanden. Een andere strategie is de ontwikkeling van volledig autonoom besturende auto s, zoals door Google. Ten aanzien van de aandrijving zal ook veel veranderen. Denk bijvoorbeeld aan de opkomst van elektrisch rijden. Batterijen van auto s worden in de toekomst bijvoorbeeld gevoed door het zonnepaneel thuis op het dak of door de brandstofcel in de gangkast. Elektrisch rijden luidt wellicht ook het einde in van het all-purpose vervoersmiddel. Het is aannemelijk dat er in de toekomst kleine, elektrisch aangedreven auto s worden gebruikt in de stad, terwijl voor lange afstanden grotere, hybride vervoersmiddelen worden ingezet die rijden op alternatieve brandstoffen zoals CNG, LNG of tweede generatie biobrandstoffen. Diverse organisaties werken aan transportsystemen voor relatief korte reizen naar de ruimte. Daarmee behoort ruimtetoerisme in de toekomst mogelijk tot de mogelijkheden voor steeds meer mensen. Het Nederlandse Space Expedition Corporation, dat vanaf 2014 ruimtevluchten vanaf Curaçao aan gaat bieden, heeft al 175 tickets voor euro per stuk verkocht 56. Ook wordt het ook mogelijk om vaker en gemakkelijker goederen naar ruimtestations te brengen. Het ruimteverkeer zal hierdoor toenemen. Ruimteafval vormt ook hier overigens een probleem Consumentenelektronica 57 Geavanceerde consumentenelektronica leidt tot innovaties op het gebied van bijvoorbeeld het huishouden, domotica, communicatie, entertainment en verlichting. Domotica is de integratie van technologie en diensten binnen de woning, met het doel de bewoner meer veiligheid, comfort, communicatie en technisch beheer te bieden. De nieuwe golf van robotica zal ook in het huishouden doorbreken. Nu al zijn gerobotiseerde stofzuigers commercieel verkrijgbaar, maar vooral in Japan worden steeds weer nieuwe concepten ontwikkeld voor thuisgebruik. Huishoudelijke hulp, maar ook ondersteuning van hulpbehoevenden wordt naar verwachting steeds vaker ingevuld met robots. Apparatuur zal in toenemende mate uitgerust worden met sensoren en met het internet verbonden zijn, waardoor bijvoorbeeld het alarmsysteem, de verwarming, de zonwering en de verlichting op afstand bestuurd kunnen worden. Ook de ontwikkelingen op het gebied van energiezuinige en slimme verlichting volgen elkaar in rap tempo op. De belangrijkste recente ontwikkeling in dit opzicht is die van de zeer zuinige LED-lamp. Een LED-lamp gebruikt 20 keer minder energie dan een gloeilamp en vijf keer minder energie dan een spaarlamp. LED-licht zal in de toekomst veel meer toepassingen kennen, ten behoeve van onder andere Broek, T. van den en A. van der Giessen (2010) Sectoral Innovation Foresight, Electrical and Optical Equipment, Europe INNOVA Sectoral Innovation Watch

65 65 / 116 therapie, kankerpreventie en plantengroei. Behalve aan LED wordt gewerkt aan de ontwikkeling van slimme lichtsystemen, waarbij de hoeveelheid kunstlicht wordt aangepast aan het beschikbare daglicht of aan de 'drukte in het verkeer'. Ontwikkelingen in ICT en materialen kunnen bovendien leiden tot nieuwe slimme kleding. Nieuwe materialen maken zelfreinigende, aanpasbare en duurzame kleding mogelijk. ICT zorgt daarbij voor de integratie van intelligentie in kleding, waardoor deze zich kan aanpassen aan de omstandigheden. Een andere relevante ontwikkeling is de toenemende convergentie van apparatuur en functies in combinatie met de mobiele revolutie. De sterke opkomst van tablets en smartphones laat dit duidelijk zien. Een telefoon is allang niet alleen een telefoon meer; hij fungeert ook als camera, als muziekspeler, als boek, als toegang tot het internet, als apparaat om mee te bankieren en betalen, etc. Onafhankelijk van plaats en tijd kunnen consumenten eigenlijk alles regelen. Diensten worden steeds meer plaats, tijd en situatie-afhankelijk aangeboden. Diensten en content zoals boeken, muziek, video s worden steeds meer aangeboden via abonnementen en streaming en worden dus niet langer eigendom Innovaties in de gezondheidszorg In de gezondheidssector zijn hervormingen nodig, onder andere om de al eerder beschreven stijgende kosten van de gezondheidszorg op te kunnen vangen. Er worden vernieuwingen op het gebied van de organisatie van de gezondheidszorg doorgevoerd, er worden nieuwe behandelmethoden, diagnostische technologieën, geneesmiddelen en hulpmiddelen ontwikkeld, er worden manieren bedacht om organen en weefsels te kweken en er worden nieuwe gedragsinterventies ontwikkeld en toegepast. De ontwikkelingen in het medisch onderzoek gaan snel. Door de inzet van systeembiologie krijgen we steeds beter inzicht in de werking van biologische systemen en dat is essentieel voor een doelmatige ontwikkeling van medicijnen, voor het bestrijden van infecties en voor het begrijpen van de ontwikkeling en regeneratie van de mens. Organismen functioneren op basis van ingewikkelde, in elkaar grijpende netwerken van processen. Genen, eiwitten en stofwisselingsproducten werken in de cel op elkaar in, in een systeem met vele koppelingen en terugkoppelingen tussen diverse onderdelen van de cel. Ook cellen binnen een orgaan en organen binnen een organisme onderhouden dergelijke complexe wisselwerkingsrelaties. Hetzelfde geldt voor organismen binnen een populatie en voor populaties onderling. De essentie van de systeembiologie is om kwantitatief uit te vinden hoe moleculen, cellen, organellen, organen en organismen in tijd en ruimte samenwerken om biologische processen te laten verlopen. Door (informatie)technologische ontwikkelingen en door de vooruitgang in de omics disciplines (genomics, proteomics, metabolomics etc.) komen steeds meer gegevens beschikbaar die geïntegreerd zullen worden in computationele en theoretische benaderingen en voorspellende modellen. Dit is een 58 Helft smartphone- en tableteigenaren gebruikt muziekdiensten, nieuwsbericht Telecompaper, dinsdag 12 februari 2013

66 66 / 116 methodologische doorbraak, die essentieel is voor de ontwikkeling van betere diagnostiek en voor een betere preventie en behandeling van ziekten. De effectiviteit van de gezondheidszorg hangt voor een belangrijk deel af van de effectiviteit van ingezette therapieën en geneesmiddelen. Het is van belang dat er vroegtijdig een juiste diagnose kan worden gesteld. Er bestaat vraag naar steeds geavanceerdere technologie om processen in het lichaam in groot detail te kunnen bestuderen. Veel medische technologie is gebaseerd op fysische principes en technieken. Voor de fysica liggen er grote wetenschappelijke uitdagingen, bijvoorbeeld in het ontwikkelen van geheel nieuwe instrumentatietechnieken en - methoden. Voorbeelden zijn hoge precisie-instrumentatie, medische beeldverwerking, molecular- en bio-imaging, medische optiek en akoestiek, minimaal-invasieve technieken, veilige extramurale zorg en biomedical engineering. Geneesmiddelen waren vroeger kleine chemische verbindingen. Nieuwe geneesmiddelen zijn in toenemende mate therapeutische eiwitten, zoals antilichamen (biopharmaceutica). Daarnaast worden in hoog tempo volgende generaties therapeutica (gentherapie, celtherapie) ontwikkeld. We kunnen steeds vaker op de persoon gerichte gezondheidsinterventies ontwikkelen doordat de kennis over het menselijke genoom toeneemt en doordat de kosten van de identificatie van individuele genetische verschillen afnemen. Voor de nabije toekomst is een op de individuele patiënt gerichte therapie overigens nog onbereikbaar, maar segmentatie van patiëntgroepen op genetische basis kan al op relatief korte termijn grote vooruitgang brengen. Binnen de oncologie is deze ontwikkeling al ingezet. Ten aanzien van geneesmiddelen en therapieën wordt bovendien gewerkt aan de ontwikkeling van efficiëntere toedieningsmethoden en het monitoren van de werking van behandelingen. Nanotechnologie speelt hier een belangrijke rol, bijvoorbeeld ten aanzien van de gereguleerde afgifte van geneesmiddelen in het lichaam. Biotechnologie, genomics, biomaterialen en nanotechnologie, maar ook 3D-printing maken het mogelijk om kunstmatige organen, bot en huid van hoge kwaliteit te ontwikkelen naar het voorbeeld van natuurlijke materialen. De combinatie met ICT zorgt ervoor dat implantaten intelligenter worden en kunnen communiceren met systemen buiten het lichaam. Er zijn de laatste jaren spectaculaire ontdekkingen gedaan op het gebied van hersenen en cognitie. Nieuwe technologie, van zeer gevoelige scanners tot slimme digitale dataverwerking, heeft een ware hersenrevolutie ontketend. Er is nu veel meer bekend over de structuur en de functie van ons brein en over de mechanismen die ons gedrag bepalen. Kennis op het gebied van hersenen en cognitie kan bijvoorbeeld worden ingezet voor cognitieve revalidatie en gezonde cognitieve veroudering, voor de ontwikkeling van een behandeling van cognitieve stoornissen op basis van functionele hersentopografie en voor de ontwikkeling van nieuwe onderwijsmethoden die aansluiten op de hersencapaciteit van het individu. Meer kennis van het ontstaan van ziekten, betere diagnostiek en segmentatie op basis van genetische profielen maakt het mogelijk om sterker in te zetten op preventie op maat. Er zijn meerdere manieren om invulling te geven aan

67 67 / 116 preventieve gezondheidszorg, maar gedragsinterventie speelt een belangrijke rol. Steeds vaker worden ICT en mobiele technologie hierbij ter ondersteuning ingezet. De verbeterde inzichten in ziekten en genetische profielen maken het in combinatie met ontwikkelingen in de ICT mogelijk dat de gezondheidszorg steeds persoonlijker wordt. Daardoor kan de zorg effectiever en efficiënter worden. Steeds meer wordt ingezet op zelfmanagement en zelfzorg. Zelfzorg kan helpen om zorgvraag en zorgaanbod in balans te houden. Daarbij speelt ook E-health een rol. E-health kan worden ingezet voor monitoring van gezondheidscondities, voor coaching en voor begeleiding tijdens herstel, maar ook voor consult en diagnostiek. Patiëntendossiers worden elektronisch opgeslagen en online gedeeld met verschillende zorgverleners en de patiënten zelf. Medisch beeldmateriaal wordt in toenemende mate digitaal verstuurd en zelfs chirurgische ingrepen worden op afstand, bijvoorbeeld met behulp van robots, uitgevoerd Waarschijnlijkheid en tijdshorizon m.b.t. verzekerde risico s In onderstaande figuur zijn de verwachte waarschijnlijkheid en de tijdshorizon uitgezet voor de trends in technologie en innovatie die invloed kunnen hebben op de verzekerde risico s. Figuur 25 Waarschijnlijkheid en tijdshorizon van de geïdentificeerde technologische trends die invloed kunnen hebben op verzekerde risico s

68 68 / 116

69 69 / Impact van trends op verzekeringsmarkten 4.1 Introductie In dit hoofdstuk komt de mogelijke impact van de in de voorgaande hoofdstukken beschreven trends op de verzekeringssector aan bod. In de eerste paragraaf wordt ingegaan op de mate van de impact van de trends, zoals verwacht door de tijdens het project geraadpleegde experts en sectorspecialisten. In de navolgende paragrafen wordt de verwachte impact van de in de voorgaande hoofdstukken behandelde trends nader beschreven, voor de vier marktsegmenten van verzekeraars: oudedagsvoorziening, wonen, zorg en schade/aansprakelijkheid. 4.2 Mate van impact van de geïdentificeerde trends De in hoofdstuk 2 en 3 geïdentificeerde trends zijn in dit rapport opgenomen omdat verwacht wordt dat ze gevolgen kunnen hebben voor de verzekeringssector. De trendbeschrijvingen in de vorige hoofdstukken zeggen echter nog niets over de grootte van de impact. Een beeld daarvan kan de sector helpen om prioriteit aan te brengen in de reactie op de relevante trends. Om tot een prioritering te komen is een survey uitgezet onder verschillende experts uit de verzekeringssector. Hun is gevraagd om de mogelijke impact van de verschillende trends op de sector te beoordelen, conform de schalen zoals weergegeven in tabel 1. Tabel 1 Schalen van de mogelijke impact van trends op de sector De impact van deze ontwikkeling op de verzekeringssector is nihil. De impact is zeer beperkt. De impact is beperkt maar significant De impact leidt tot aanzienlijke veranderingen in bedrijven. Er is sprake van een disruptieve verandering van de sector. In totaal zijn er twaalf reacties ontvangen, waarmee een eerste indruk is verkregen van de per trend verwachte impact op de sector. Omdat het aantal reacties beperkt was en omdat de respondenten niet altijd een eenduidig beeld hadden van de definities van de trends en de scores, heeft de survey een globaal, indicatief beeld opgeleverd. De antwoorden lieten bovendien zien dat de geraadpleegde experts het niet altijd eens waren. Een bredere discussie over de impact van de trends kan het anticiperend vermogen van de sector daarom versterken. De trends die in de survey een gemiddelde impact van 2,5 of meer scoorden, zijn met een bolletje weergegeven in de radarplot van Figuur 26, waarbij trends die een 3 of hoger scoorden op impact worden gerepresenteerd door een groter bolletje. Daarnaast zijn enkele trends geplot die later in de tijd worden verwacht (weergegeven met een oranje driehoekje). Hoewel de impact hiervan als lager werd beoordeeld door de sector en de sector ze nog niet in het vizier heeft, zou de impact ervan op termijn groot kunnen zijn. De trends zijn in de radarplot gerangschikt conform de DESTEP-indeling, zodat snel een koppeling gelegd kan worden met de trendbeschrijvingen in hoofdstuk 2 en 3. De figuur wordt in de volgende twee subparagrafen toegelicht.

70 70 / 116 Figuur 26 Radarplot van de trends waarvan de meeste impact wordt verwacht (bolletjes) en enkele trends met mogelijk impact op de lange termijn (driehoekjes)

71 71 / Maatschappelijke trends In hoofdstuk 2 zijn de maatschappelijke trends geïdentificeerd en beschreven. Daarbij is onderscheid gemaakt naar demografische, economische, sociaalmaatschappelijke, ecologische en politiek-juridische trends. Het cluster DEMOGRAFIE wordt gedomineerd door trends die betrekking hebben op de vergrijzing van onze samenleving. Vooral de financiële gevolgen van de vergrijzing (vermogensopbouw, zorgkosten en besteedbaar inkomen) worden als zeer belangrijk gezien voor de sector (grote mate van impact). Maar ook toenemende tekorten op de arbeidsmarkt zijn van belang, al is de tijdshorizon hier wellicht wat verder weg. Andere trends, zoals migratie en urbanisatie hebben naar verwachting minder impact op de verzekeringssector. Binnen het cluster ECONOMIE zijn veel trends geïdentificeerd. Deze worden in het algemeen als belangrijker gezien (hogere scores op impact) dan de demografische trends. Vooral het thematische cluster rondom structurele economische problemen krijgt veel prioriteit. Belangrijke trends zijn de eurocrisis en de druk op kosten, op overheidsvoorzieningen en op de waarde van gebouwen. Wat opvalt, is dat globalisering over het algemeen als minder belangrijk wordt beoordeeld. Daarnaast krijgen enkele andere onderwerpen prioriteit, zoals financiële herstructurering, controle op financiële instituties, kwetsbaarheid van systemen en flexibilisering van de arbeidsmarkt. De SOCIAAL-CULTURELE trends werden gemiddeld genomen als iets minder belangrijk beschouwd door de geraadpleegde experts. Ook bij de onderliggende thematische clusters is er niet echt een uitschieter, behalve dan de maatschappelijke bereidheid om taboes te doorbreken. Dit cluster scoort hoog op impact, vooral in verband met de huizenmarkt, de noodzaak om langer te werken en de arbeidsmarkthervormingen. Ook bij dit perspectief zijn er gefragmenteerd enkele uitschieters, zoals een toenemende claimcultuur, polarisatie in de oudedagsvoorziening en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het perspectief rond ECOLOGIE werd in zijn geheel als minder belangrijk beschouwd. Deze groep trends scoort het laagst op impact. Alleen van veranderende weersomstandigheden en (gezondheids)risico s van nanotechnologie wordt een significante impact op de sector verwacht. Bij het POLITIEK-JURIDISCHE perspectief is het beeld duidelijk anders. De onderliggende trends worden nagenoeg allemaal als belangrijk beoordeeld, waarbij vooral de problemen met betrekking tot imago en herstructurering van financiële instituties veel prioriteit toegeschreven krijgen Trends in technologie en innovatie In hoofdstuk 3 zijn de technologische trends beschreven. Daarbij is onderscheid gemaakt naar trends die impact kunnen hebben op de (verzekerde) risico s en trends met een mogelijke invloed op de interne werkwijze van de verzekeraars.

72 72 / 116 Uit de survey blijkt dat de experts uit de sector in het algemeen minder impact verwachten van trends in technologie en innovatie. Ze verwachten vooral impact op de (verzekerde) risico s als gevolg van de ontwikkeling van automatische voortuiggeleiding en veiligheidssystemen voor transport, en van medische innovaties (nieuwe geneesmiddelen en therapieën, vooruitgang in de diagnostiek en de ontwikkeling van nieuwe implantaten en weefsels). Met betrekking tot de interne werkwijze van de verzekeraars vinden nagenoeg alle mogelijke vernieuwingen hun basis in de vernieuwende kracht van ICT. Nieuwe ICT-toepassingen stuwen ontwikkelingen op het gebied van de sociale media, Het Nieuwe Werken, ketenintegratie en co-creatie, en deze ontwikkelingen zullen naar verwachting van de experts de meeste impact hebben op de interne werkwijze van de verzekeraars. De relatief als minder groot beoordeelde impact van de trends in technologie en innovatie is opvallend. De verwachting was juist dat deze trends de verzekeringssector sterk zouden kunnen veranderen. De sector wordt duidelijk sterk beïnvloed door ontwikkelingen in de maatschappelijke en politieke omgeving en is zich daarvan bewust. Mogelijk is dit een verklaring voor het feit dat de geraadpleegde experts en sectorspecialisten de mogelijke impact van trends in technologie en innovatie klaarblijkelijk minder op het vizier hebben. In de volgende paragrafen wordt per marktsegment nader ingegaan op de impact van de verschillende trends uit hoofdstuk 2 en De oudedagsvoorziening Verschillende externe ontwikkelingen hebben invloed op de oudedagvoorziening, die in de hedendaagse Nederlandse structuur rust op drie pijlers: 1. AOW, verzorgd door de staat; 2. Ouderdomspensioen, opgebouwd in de relatie werkgever-werknemer; 3. Vrijwillige oudedagsvoorzieningen, die mensen zelf treffen De toenemende levensverwachting Levensduur is de meest bepalende factoren voor de oudedagsvoorziening. De toenemende levensverwachting vormt dan ook een belangrijke ontwikkeling in dit verband. De afgelopen eeuw is de levensverwachting vooral dankzij betere hygiëne, voeding en gezondheidszorg toegenomen. De trendanalyse in hoofdstuk 2 en 3 laat zien dat vooral trends in technologie en innovatie de levensverwachting nog verder kunnen verhogen. Nieuwe voedingsmiddelen, nieuwe medicijnen, beter beschikbare informatie, preventieve medische zorg, betere diagnostiek en moderne behandelingswijzen kunnen samen bijdragen aan een betere gezondheid, ook op hogere leeftijd. Er wordt gewerkt aan medicijnen die het verouderingsproces van de cel verminderen of stoppen. Ontwikkelingen in het stamcelonderzoek kunnen bovendien leiden tot een drastische verbetering van de effectiviteit van allerlei behandelingen.