inhoud Prima Vista interview Woord schrijft interview 21 Kort 31 Agenda 35 Dorian van der Brempt 3 Dit is geen hersenchirurgie 8 Drie gedichten 12

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "inhoud Prima Vista interview Woord schrijft interview 21 Kort 31 Agenda 35 Dorian van der Brempt 3 Dit is geen hersenchirurgie 8 Drie gedichten 12"

Transcriptie

1

2 inhoud FORUM, tweemaandelijks tijdschrift uitgegeven door het Koninklijk Conservatorium Artesis Hogeschool Antwerpen issn Hoofdredactie Lieve Eeckhaut Eindredactie Barbara Voets Redactie Pascale De Groote, Hans Dowit, Ann Lommelen, Wilma Schneider, Kevin Voets Tekstredactie Roger Quadflieg, Wilma Schneider Werkten mee Aldo Baerten, Heidi Delaere, Simon De Rijcke, Tom Janssens, Anke Lauwers, Petra Noordkamp, Vic Van Avermaet, Dorian van der Brempt Redactie-adres Desguinlei 25, 2018 Antwerpen Tel.: Fax: website: Vormgeving Barbara Voets Coverbeeld Aporie van Iris Bouche door studenten Dans Fotograaf: Frederik Beyens Forum thuis ontvangen? neem contact via Prima Vista Dorian van der Brempt 3 interview Dit is geen hersenchirurgie 8 Woord schrijft Drie gedichten 12 HEILIGE HUISJES 14 Beeldende kunst vanuit een speelse hoek interview 21 Tijd in noot! PRIJSBEEST 27 Een bijna gemiste kans Kort 31 Agenda 35 Petra Noordkamp 36 Drukwerk Albatros Printing Overname van artikels en illustraties is slechts toegelaten mits uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. 1

3 De directie van het conservatorium heeft samen met de Antwerpse economische, politieke, academische en culturele gemeenschap in 1999 de Stichting Conservatorium Antwerpen opgericht. Voorzitter van de Stichting is Gouverneur Cathy Berx. De Stichting stelt zich tot doel, door mecenaat, de uitbouw van het conservatorium te stimuleren en de uitstraling ervan in de Antwerpse regio te versterken. De Stichting stelt de nodige middelen ter beschikking voor masterclasses, studiebeurzen, instrumenten en het jaarlijks uitreiken van de titel maestro honoris causa. Inlichtingen: Ann Lommelen T: 0032 (0) ann.lommelen@artesis.be Structurele partners van de Stichting Conservatorium Antwerpen zijn: 10 Advertising - BNP Paribas Fortis Private Banking - Cegelec - KBC - Laboratoria Wolfs Leasinvest Real Estate - Lions Club Antwerpen Ter Beke - Lombard Odier Maintenance Partners - SD Worx - Soudal - Yamaha Music Europe - Zurich Insurance 2

4 Prima Vista Openingsspeech Proloog door Dorian van der Brempt Proloog is de naam van de jaarlijkse feestelijke opening van het academiejaar door het conservatorium. Jazztrio Balanced Exposure bracht eigen muziek die door het talrijke publiek zeer gesmaakt werd. De studenten Dans kregen een oorverdovend applaus voor hun prachtige uitvoering van Iris Bouches choreografie Aporie. Dorian van der Brempt was als spreker te gast. Beste studenten, docenten, vrienden van het Conservatorium, Een jaar geleden, tijdens de opening van de nieuwbouw van dit merkwaardige huis, was er veel volk, veel schoon volk, zoals men in Antwerpen zegt. Schoon in de Nederlandse en in de Vlaamse betekenis. Er waren politici en beslissers uit allerlei kringen, maar ik zag vooral veel enthousiaste studenten die hier woordkunstenaar, klankkunstenaar of bewegingskunstenaar wilden worden en talrijke docenten die hen op deze ontdekkingsreis zouden begeleiden. Samen met Prins en Prinses waren we naar hier gekomen om de schitterende nieuwe vleugel van dit unieke project te inaugureren. Die namiddag maakte ik me de bedenking dat er waarschijnlijk in Europa en misschien zelfs in de wereld geen enkele plaats is zoals deze. Een plek waar een Kunstencentrum en een Conservatorium tot één Kunstcampus zijn versmolten. Ik was gelukkig en een beetje trots bij de gedachte dat in deze rare tijden in mijn stad, in mijn land, dit spannend en toekomstgericht gebouw van architect Beel mogelijk was gemaakt met publiek geld. Er was politieke moed en af en toe ook een kunstgreep nodig geweest om dit te bouwen en vooral te betalen, maar nu stond het er en dat was het belangrijkste voor het ambitieuze Koninklijk Conservatorium Antwerpen van de Artesis Hogeschool en voor desingel. We moeten helaas ook vaststellen dat de huidige economische en politieke constellatie een project van dit kaliber ook kwetsbaar 3

5 maakt. Op dit ogenblik zijn in eigen land, in de buurlanden en in Europa beleidsmakers en opiniemakers (dat zijn politici die geen verantwoordelijkheid opnemen) op zoek naar redenen en motieven om historisch publieke plichten te privatiseren. Op 2 december zal in de Brakke Grond in Amsterdam een debat plaats vinden over hoger onderwijs en een debat over media in Vlaanderen en Nederland. Het thema van de dag wordt de spanning tussen de private sector en de overheid. We horen steeds meer stemmen om onderwijs, kunsten en media anders te financieren. De domste en brutaalste suggestie kwam voor een keer niet uit Nederland, maar van een voormalige rector van de Katholieke Universiteit van Leuven die vond dat een student voor een technische opleiding minder moest betalen dan voor een economisch onbruikbare studie zoals geschiedenis of filosofie. Over het Hoger Kunstonderwijs neem ik aan dat hij geen mening heeft, ik hoop het tenminste. De homo universalis vervangen door de homo economicus is een gevaarlijk plan, een perverse denkpiste. In Nederland komt het kunstvakonderwijs onder druk omdat daar ook twijfels bestaan over de meetbare, telbare effecten van de opleiding. Vandaar de wartaal die vandaag wordt uitgekraamd over de creatieve en culturele industrieën. Daarmee bedoelen sommige tegenstanders van de kunsten de nuttige creatieve opleidingen zoals er zijn: architectuur, design, mode- of gameontwerp of de entertainer. De oplossingen die Nederland in bange dagen verwacht van kunstvakopleidingen is totaal overschat en misplaatst. In Vlaanderen weten we dat ondertussen. Mode is een leuk vak maar ook een heel delicate en kwetsbare industrie. Delvaux, één van onze mooiste en oudste bedrijven uit de culturele industrieën, werd net overgenomen door een Chinese groep. In een zeer bizarre semantische discussie hebben wij kunst en cultuur onder druk gezet met nieuwe begrippen en schijninzichten overgewaaid uit de Toegepaste Economische Wetenschappen. Zet je maar schrap want voor je het weet zullen wij doctoraten in de gastronomie, in de patisserie en in het fietsdesign moeten opnemen in de canon van het Hoger Onderwijs. Wij leven in een verwarde tijd. Verwarring zet de toon en populistische politici, die deze verwarring in een oneliner kunnen vatten, winnen aan geloofwaardigheid bij Henk en Ingrid of bij Johnny en Marina, die ons worden gepresenteerd als hardwerkende Nederlanders en Vlamingen. Voilà het is er uit, laat me nu ook proberen u enkele positieve berichten te brengen, om minstens samen met u na te denken over voorstellen die wij aan onze beleidsmakers kunnen doen. Jonge mensen die kiezen voor risicovreugde en vandaag beslissen om die te realiseren (die risicovreugde) met dans, drama of muziek krijgen aan dit Koninklijk Conservatorium dat met desingel soms geruisloos overgaat in een van de beste podia van Europa, een unieke kans. Helaas verneem ik ook van Pascale De Groote en van Jerry Aerts dat het enthousiasme van onze beleidslieden niet altijd in daden wordt vertaald. In Vlaanderen willen wij graag in stenen investeren maar denken wij een beetje slordig na over de middelen die er nodig zijn om in diezelfde stenen leven te ontwikkelen. Ook over Cultuur en Cultuurbeleid wordt slordig nagedacht en zijn het kortetermijndenken en het ongeveerisme de regel. Een goed cultuur- en onderwijsbeleid vraagt visie op lange termijn. Cultuur en onderwijs zijn belangrijke vitamines voor onze toekomstige leefomgeving. Als wij het nalaten om hierover goed na te denken, zullen wij op relatief korte termijn een dure 4

6 prijs betalen. Investeren in onderwijs, kunst en cultuur is de meest evidente vorm van duurzaam ondernemen in welzijn. Zoals u weet, werk ik bij deburen, een plaats waar wij de culturele samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland trachten te stimuleren. Nu weet u dat in Nederland de publieke middelen voor cultuur op een bijzondere manier onder druk worden gezet. 200 miljoen besparen op 900 miljoen zonder kwaliteit te verliezen en zonder mensen te treffen, is niet mogelijk. Wij hebben de furieuze reacties gezien van Nederlandse instellingen en kunstenaars. Hun verontwaardiging is terecht. Ik wil daar niet verder op ingaan. Ik hoop dat deze Beeldenstorm van korte duur zal zijn. Erger nog dan de harde maatregelen van het Nederlandse kabinet Rutte is de reactie van de Nederlanders. Zes op tien Nederlanders zou akkoord gaan met de liberale cultuurkoers en ook vinden dat kunstenaars en instellingen zich meer moeten richten op het publiek en de markt. Ik krijg dikwijls de vraag of wij in Vlaanderen ook dezelfde hakbijlpolitiek zullen meemaken. Ik denk het niet. Slechts 2,5% van de Vlaamse begroting gaat naar kunst en cultuur. Op cultuur valt bijna niet te bezuinigen en cultuurkosten zijn in Vlaanderen gelukkig niet geconcentreerd op één plaats en in één domein. Ik denk ook dat het in Vlaanderen niet zal gebeuren omdat wij iets voorzichtiger zijn en iets minder brutaal. We zouden trouwens nooit een kandidaat-minister of -staatssecretaris vinden die dit programmapunt zou willen uitvoeren. Vrienden van kunst en onderwijs, op mijn leeftijd moet ik minder rekening houden met de gevolgen van wat ik zeg. Ik ben veel ouder dan de gemiddelde leeftijd waarop de hardwerkende Vlaming gaat rusten. Ik denk dat ik mijn vijanden ken en ook die paar vrienden, die er nodig zijn om goede plannen te bedenken en af en toe ook te realiseren. Mijn vader had, als docent kunstgeschiedenis op vele academies, een gevleugeld woord voor zijn studenten kunstenaars: Niemand heeft het recht u te ontmoedigen. Hier wil ik even op doorgaan. Van 1985 tot 2000 heb ik een designbureau gerund. Het was de tijd dat mijn medevennoot en ik studerende kinderen hadden en ons af en toe ook zorgen maakten. Ik had drie dochters die wijs waren maar hij had een jongste zoon die er niks van bakte. Hij was daarbij - volgens zijn vader - lui en arrogant. Ik had altijd een grote boon voor die jongste, bleef met hem praten en was blij dat hij zijn hobbelig studieparcours eindigde met een risicovolle keuze: hij ging film studeren in Gent. Het resultaat van deze creatieve koppigheid kan u nu in de cinema zien: Hasta la Vista! Geoffrey Enthoven is de zoon van Axel. Ja, les générations se suivent et ne se ressemblent pas. Aan de studenten van Woordkunst heb ik een paar jaar geleden gezegd dat er goed en slecht nieuws was. Het goede nieuws was dat de kunstwereld nu ook globaal of geglobaliseerd was. Dat betekent dat er in de toekomst veel meer kansen zullen zijn, dat het buitenland onze kunstenaars met open armen kan ontvangen. Ik heb er aan toegevoegd dat er ook slecht nieuws was want dat voor onze Aziatische, Amerikaanse, Afrikaanse en Europese broeders en zusters-kunstenaars de kunstwereld ook geglobaliseerd zal zijn en dat ook zij de weg naar hier zullen vinden. Theatermakers uit Vlaanderen zullen samen met 5

7 Nederlanders studeren en ook samen solliciteren in Noord en Zuid. Voor muzikanten en dansers kan het vinden van werk of de plaats om een project te realiseren iets langer duren en waarschijnlijk moeten zij verder reizen. Orkesten, dansgezelschappen, muziektheaters, opera s en filmsets zijn daarom ook uiterst internationale en interculturele omgevingen. Sidi Larbi heeft zijn basis in dit huis, wat goed is voor hem, voor desingel en voor het Conservatorium, maar de gulzige blikken van beroemde huizen in de wereld staan te lonken. Larbi is vandaag de Lukaku van de internationale dans. Deze zomer vertelde hij mij dat hij erg vereerd is met al die uitnodigingen en aandacht maar dat hij ook graag (nog even) hier blijft. Hier in desingel, hier in Antwerpen en België waar hij wortels heeft en als danser gevormd werd. Eastman zal altijd een beetje Westers blijven, en dat is waarschijnlijk wijsheid. Wim Vandekeybus kwam in 1983 na een kandidatuur psychologie bij Jan Fabre terecht. Hij werd autodidact danser en later choreograaf. In 1986 kreeg zijn Ultima Vez een Bessy Award in New York als beste buitenlandse dansvoorstelling. Vandaag, dertig jaar later, staat hij er nog steeds en Ultima Vez bouwt in Molenbeek een pand voor het gezelschap. U weet wel Molenbeek, dat is de Brusselse gemeente waar de creatieve reclamejongens wegvluchten omdat hun klanten er zich niet veilig voelen. Beste studenten aan deze bijzondere Hogeschool, Het is niet omdat ik ga eindigen met enkele raadgevingen dat ik het allemaal weet. Ervaring is in deze snelle tijd ook een relatief begip geworden maar ik neem toch het risico om u enkele suggesties te doen. De behoefte aan kunstenaars - en dus ook aan podiumkunstenaars - is nog nooit zo groot geweest. Wij hebben nog nooit zoveel verschillende vormen van theater, dans en performance gezien. Dat is positief. Tegelijkertijd weten wij dat samen met jullie vele kandidaten uit alle werelddelen zullen meedingen. De goede plaatsen bestaan, maar ze zullen duur zijn. Daarom geef ik u samen met Elzemieke Scholte de onvolprezen directeur van de Theatermaker als eerste raad: werken, werken en werken. Meer dan in andere sectoren moet je als kunstenaar excellent zijn. Oefening baart nog steeds kunst. Blijf studeren, heel je leven lang. Alle meesters blijven ook altijd leerling. Mariss Jansons is chef-dirigent van het Amsterdams Koninklijk Concertgebouworkest. Hij nam dit jaar een halve sabbatical en weet u wat hij deed? Hij vroeg enkele collega s om hun repetities te mogen bijwonen. Ik vond dit een prachtige les in nederigheid. Nederigheid of deemoed is soms ook nodig om het heel ver te brengen. Durf nederig zijn. Zoek bondgenoten vanaf nu. Houd er rekening mee dat je in de podiumkunsten niks meer alleen kan. Een muzikant moet in een orkest, of in de criteria van de de grote impressariaten passen. Een danser moet in de syntaxis en het vocabularium van de choreograaf passen. De complexiteit van het theater heeft gemaakt dat je een regisseur steeds meer ziet werken in een team. De vormgever, de dramaturg, de muzikant en de tekstschrijvers maken samen met de theatermaker het werk af. Kunstenaars zijn uiteraard nog steeds sterke individualisten maar ook het individualisme is geëvolueerd. De media en de communicatietechnologie maken ons steeds meer afhankelijk van anderen. Onafhankelijkheid bestaat dus niet meer. De kwaliteit van jouw werk 6

8 als podiumkunstenaar zal in grote mate afhankelijk zijn van jouw talent om met anderen samen te werken. Generositeit, empatisch vermogen en diplomatie zijn nog nooit zo belangrijk geweest voor de kunstenaar. Ik spreek altijd met moeite het woord netwerk uit. Ik houd meer van duurzame bondgenootschappen, vroeger ook wel vriendschap genoemd. Bedrijf politiek. Dat zal vreemd klinken maar ik wil overtuigen van het volgende. Wij moeten ervan uitgaan dat wij in Vlaanderen, in Nederland, in Europa nog steeds op publiek geld of overheidssteun in de vorm van subsidie of anderszins zullen kunnen rekenen. Om hier echter zeker van te zijn zullen we ook moeten rekening houden met het vreselijke woord draagvlak. Een draagvlak is een begrip dat meestal wordt gehanteerd door tegenstanders van een project. Als ik jullie zeg dat kunstenaars meer politiek moeten bedrijven dan bedoel ik dat het belangrijk is om aan politici zoveel mogelijk en zo dikwijls mogelijk uit te leggen waar je mee bezig bent. Je moet niet uitleggen waarom je ermee bezig bent want dat lijkt op een verantwoording en een kunstenaar is alleen verantwoording verschuldigd aan zichzelf en aan zijn publiek. Ervoor zorgen dat zoveel mogelijk over kunsten gesproken en geschreven wordt, dat er op alle politieke fora ook over kunst en onderwijs gedebatteerd wordt, dat is volgens mij ook een belangrijke taak van de kunstenaar. Tenslotte wil ik u zeggen dat ik overtuigd ben dat kunst in al haar vormen en uitdrukkingen niet alleen nuttig is maar ook nodig en noodzakelijk voor een evenwichtige samenleving. Onze hoogtechnologische en chemische geneeskunde zorgt ervoor dat we steeds ouder worden. Als we willen vermijden dat we straks met onze titaniumknieën, -heupen en -ellebogen, met onze nieuwe haren, borsten en billen nog vervelender krasse knarren zijn dan vandaag, dan moeten we er ook voor zorgen dat die harde schijf waarop de herinneringen aan emotie en kunst bewaard worden goed gevuld is. Ons geheugen is de belangrijkste vitamine voor later. Kunst is troost, de belangrijkste vorm van troost. Vandaag moeten we kiezen tussen chemische troost die Prozac kan heten of kunst als troost in de vorm van theater, dans, muziek, beeld of tekst. Dit huis is dus niet alleen een school voor kunsten maar uiteindelijk ook een school voor levenskunst. Ik wens jullie een heel spannend jaar met veel risicovreugde. Dorian van der Brempt, Antwerpen Dorian van der Brempt is directeur van deburen, het Vlaams-Nederlands huis in Brussel. Hij studeerde Romaanse filologie en kunstgeschiedenis en was eerder directeur van boek.be en adviseur van de Vlaamse ministers van cultuur Van Grembergen en Anciaux. Hij doceerde aan de Design Academie in Eindhoven en was tot 1999 partner in Enthoven Associates Design Consultants. Hij was ook regeringscommissaris bij het Vlaams Fonds voor de Letteren. 7

9 interview Dit is geen hersenchirurgie Maestro Honoris Causa Edo de Waart dirigeert deorkestacademie door Tom Janssens en Aldo Baerten Conservatoriumstudenten laten coachen door orkestleden van defilharmonie en samen in één orkest brengen onder leiding van een befaamd dirigent. Dat is, eenvoudig gezegd, de opzet van deorkestacademie, een initiatief van het Koninklijk Conservatorium Antwerpen, defilharmonie en desingel. Na succesvolle samenwerkingen met Jaap van Zweden en Philippe Herreweghe zal nu ook Edo de Waart, de nieuwe chef-dirigent van defilharmonie en binnenkort Maestro Honoris Causa van de Stichting Conservatorium Antwerpen, het orkest aanvoeren. deorkestacademie Maandag 21 november 2011, 20u30 Blauwe zaal, desingel Programma: Holst, The Planets Toegang gratis, reservatie verplicht via 03/ of U stond reeds voor diverse toporkesten, maar hebt u ook jongerenorkesten gedirigeerd? Ik heb een aantal projecten gedaan met de conservatoria van Den Haag en Amsterdam. Dat waren telkens geweldige hoogtepunten, met echte muziek: geen kinderachtig repertoire dus, maar grote meesterwerken als Mahlers Derde symfonie. Allemaal heel erg leuk om te doen. Ik ben lang daarna nog muzikanten tegengekomen die toen meespeelden en iedereen lijkt er prachtige herinneringen aan te hebben overgehouden. Ook daarbuiten heb ik meegewerkt aan zulke projecten. Toen ik chef was van de San Francisco Symphony heb ik samen met de directie een Youth Orchestra opgericht, dat onder leiding stond van een vaste dirigent en gastdirigenten uitnodigde als Kurt Masur of Michael Tilson- Thomas. In Hong Kong zijn we dan weer begonnen met een project waarbij elke individuele pupiter voor de helft bezet werd door een conservatoriumstudent. Een project als deorkestacademie kiest voor weer een andere formule, die ik overigens zeer genegen ben. Kunt u een vergelijking maken met uw tijd op het conservatorium? Ik durf te zeggen dat conservatoriumstudenten ik zeg liever: jonge professionals qua techniek verder staan dan wij destijds. 8

10 Edo de Waart. Foto door Eva Vermandel Als ik ze soms hoor spelen, denk ik vaak: Dat kónden wij vroeger helemaal niet toen wij op het conservatorium zaten! De technische vaardigheid zet zich inderdaad steeds verder. Maar het is van groot belang dat conservatoriumorkesten goed voorbereid worden: het helpt enorm dat orkestpartijen bij de individuele leerkrachten bekeken worden. De vaardigheid en de ervaring om met veel mensen samen te spelen en toch je plaats en je individu te behouden: zoiets moet je leren ontwikkelen. Hoe belangrijk is orkestspel eigenlijk voor een conservatoriumstudent? Onder sommige studenten leeft er een bepaalde, tendentieuze gedachte: het is niet interessant om in een orkest te spelen, het individu is veel belangrijker. Vanuit de idee dat orkestspel alleen maar grof werk is, worden al te snel kwartetjes of ensembles gevormd. Paradoxaal genoeg helpt spelen in een orkest je net enorm vooruit in het uitbouwen van je muzikale ontwikkeling. Zeker wanneer grootse en uitdagende muziek op het programma staat, is zulke muziek ongelooflijk goed voor het verfijnen van je eigen individualiteit als musicus. Ik vind overigens ook dat studenten moeten kunnen terugvallen op een orkestcultuur. Die dreigt immers volledig te verdwijnen: musici groepen lekker snel samen, nieuwe orkesten worden gevormd en verdwijnen weer even snel. Toen ik studeerde aan het conservatorium had ik leraren die allemaal in het Concertgebouworkest speelden. Er heerste toen een soort unaniem stijlbesef: op deze manier speel je een korte noot, op die manier speel je een portamento, een vibrato klinkt zus en een noot leg je zo neer. Ik kreeg bijvoorbeeld ontzettend op m n sodemieter als ik de laatste twee noten van een groepje staccato s aan elkaar lijmde. Als dirigent zie ik zulke kwalijke gewoontes steeds vaker opduiken in steeds meer orkesten. Wat in de partituur staat, is niet facultatief: steeds meer muzikanten spelen vanuit een idee en zien niet wat er werkelijk in de partituur geschreven staat. Hoe ziet u de samenwerking met defilharmonie, waar u net aantrad als chef? Ik vind het ongelooflijk belangrijk dat deorkestacademie in het verlengde zit van een professioneel orkest zoals defilharmonie. Omdat orkestspel een zo specifieke vaardigheid is die eigenlijk niet echt onderwezen kan worden, maar alleen in de praktijk kan worden ontwikkeld, is een nauwe samenwerking met een echt orkest een absolute luxe. In Finland bijvoorbeeld zijn er enkele conservatoria die iets gelijkaardigs ontwikkelden en ook aan The Juilliard School in New York hebben ze zeer goed uitgewerkte orkestklassen: 9

11 maar dat zijn echt uitzonderingen. We mogen dus blij zijn dat een orkest zoals defilharmonie zich naar conservatoriumstudenten toe engageert. Leert u zelf iets bij door voor een conservatoriumorkest te staan? Jazeker! Als je voor een professioneel symfonieorkest staat, heb je een vaste, bekende manier van werken. Zeker als je voor een vertrouwd orkest staat, heb je vaak aan een half woord genoeg. Met een conservatoriumorkest heerst er een andere dynamiek: je wordt uitgedaagd om zo helder mogelijk te verwoorden wat je van de muzikanten verlangt. Je krijgt ook veel terug van een orkest vol jongeren. Ik heb een aantal keer voor het Europees Jeugdorkest gestaan, en dat was zoveel keer beter voorbereid dan een professioneel provincie-orkest. Er heerste zo n enthousiaste, kameraadschappelijke sfeer dat je na afloop van elk concert helemaal vol positieve energie zat. Persoonlijk is voor mij het muzikale enthousiasme een doorslaggevende factor geworden binnen de samenwerking met een orkest. Ik had het daar een keer met Sir Simon Rattle over, die teleurgesteld was in de pretentieuze, ongeïnteresseerde houding van een orkest dat hij net gedirigeerd had. Ook hij was ervan overtuigd dat enthousiasme belangrijker is dan technisch meesterschap. U zal bij deorkestacademie The planets van Holst dirigeren. Is er eigenlijk orkestrepertoire dat niet geschikt is voor een conservatoriumorkest? The planets is een ideaal werk. Het vergt een massa musici, dus iedereen kan meedoen. Het laat ook elke pupiter werken. Daarnaast bevat het wilde, krankzinnige muziek, maar evengoed zachte, zalvende passages. Het is een zeer kleurrijk stuk. Ik denk overigens dat je het grote repertoire niet mag mijden bij dit soort projecten. Toen we een rondvraag deden bij de studenten in Den Haag en Amsterdam, antwoordde iedereen onmiddellijk: Mahler! Kijk, als de vraag daarvoor groot is, dan moet je dat gewoon doen! Mahlers muziek hoort tot de absolute top van het orkestrepertoire: het is dus goed om zulke veeleisende muziek te spelen, want daarvan kan je als student het meest opsteken. Alleen al door het enthousiasme bolt de kar al 40 kilometer per uur, dat is mooi meegenomen om een vliegende start te nemen. Ik zou het ook geweldig vinden, mochten we eens een bedrijf uit een Wagneropera kunnen doen. Een stem begeleiden is zo bijzonder en ontzettend leuk, dat moet je als toekomstig muzikant ook kunnen. In Hong Kong heb ik er dan weer voor gekozen om eens een volledig programma te dirigeren met muziek van John Adams. Hij is daar niet zo bekend, maar hoort tot de belangrijkste componisten van vandaag de dag: daar moet je jonge muzikanten gewoon mee leren omgaan. Ook Stravinski s Sacre du printemps moet je gewoon eens onder handen nemen, al was het maar om te kunnen werken op ritme. Mooi spelen is niet zo moeilijk, maar zo n Sacre wrikt in al z n voegen: dat moet je leren beheersen. Wat is belangrijker: het repetitieproces of het concert? Kijk, werken aan een dergelijk project is steeds een work in progress. Je mag als dirigent niet het onmogelijke eisen. Sommige dingen zal je misschien niet eens kunnen bereiken. Je moet dus in staat zijn om het op de generale te laten gaan, en niet tot de laatste knip nog gaan zitten verbeteren en peuteren als een bezetene. Dit is geen hersenchirurgie, niemand kan er dood van gaan. Maar dat wil uiteraard niet zeggen dat je niet hard moet werken. Je maakt als dirigent een aanzet en hoopt dat het iets in al die jonge mensen losmaakt. 10

12 De jonge componist Jelle Tassyns, afgestudeerd bij Luc Van Hove, schreef een nieuw werk genaamd Weapons of Brass Destruction voor bastuba en prepared piano. Het werk werd gecreëerd door Spectra Ensemble op 21 oktober in het STUK in Leuven. Pianiste Yasuko Takahashi en altviolist Sander Geerts werden kamermuziek-finalist in de International Brahms Competition 2011 in Oostenrijk. Yasuko is pianobegeleider aan het conservatorium, Sander studeerde af bij Leo De Neve. Lucas Blondeel en Liesbeth Devos haalden de halve finale van de prestigieuze Wigmore Hall Song Competition. Lucas studeerde piano bij Levente Kende en Liesbeth zang bij Stephanie Friede. Ze geeft nu zelf ook les aan het conservatorium. Met veel trots stelde Orquesta Tanguedia, met docenten Karla Verlie en Hendrik Braeckman, op 8 oktober in de Ancienne Belgique zijn nieuwe cd voor: Alfonsina. Docent Fluit en lid van de Artistieke Directie Muziek Aldo Baerten was tien dagen te gast bij het Australian Flute Festival in Canberra en Sydney. Hij gaf daar recitals, kamermuziekconcerten en masterclasses. Jessica Crutzen, in juni afgestudeerd bij Aldo Baerten aan het conservatorium van Utrecht, en nu mastersstudente piccolo bij Aldo Baerten en Peter verhoyen, won vorige week de auditie fluitsolo bij het symfonisch orkest van Faro, Portugal. Meer nieuws in de volgende Forum 11

13 Woord schrijft Drie gedichten van Vic Van Avermaet Bart Moeyaert, docent Schrijven, reserveert telkens enkele pagina s in dit tijdschrift voor een jonge auteur uit de afstudeerrichting Woordkunst. Raap op Raap de keien die mij de haven leerde kennen. Meng en kneed kruimels van verloren brood. Denk weer aan dansen met moeders hand. Vlieg terug naar navel, borst en streng om te weten hoe veilig het pad was van constant vergeten en herbeleven. Sta terug in kinderschoenen en stap de maat van vaders diepe zucht die langzaam over je schouder dooft. Raap dan verder de keien. Kneed dan verder het brood. Dans dan verder de hand.. 12

14 Hoe we vervelden Hoe we vervelden tussen bed en sprei om schilfer voor schilfer te ontkomen aan de huid van duistere dromen die huisden tussen jou en mij. Het pad gloeit, de oever kaalt. Nevel en stuifsneeuw in mijn spoor, in mijn hoop een vrouw te vinden zonder vlies van maagd of vlees. Tot dag verglijdt in nacht en nacht verzet de dag die is en was. Jij wist mijn wonde, wast mijn mond, wacht en wacht opnieuw tot Toen Versmoorde jeugd strengt mijn hals, Asbakken puilen uit van verleden, overleden Merg slijt geruisloos mijn beenderen. Toen is geschreven in opdracht van Astrid Lampe, gastdocente Schrijven Hoe we vervelden tussen jou en mij langzaam wroetend naar elkaar, eindeloos zoekend naar gevaar dat huisde tussen bed en sprei. Vic Van Avermaet werkt aan zijn Master in de Woordkunst. In het schrijven gaat hij op zoek naar zijn kwetsbaarste kant. De muziek van Keith Jarret en het werk van Sam Dillemans inspireren hem. Hij is een van de stuwende krachten achter een nieuw collectief dat woord, beeld en geluid op een originele manier samenbrengt. 13

15 heilige huisjes Beeldende kunst vanuit een speelse hoek door Heidi Delaere Heidi Delaere voert een onderzoek naar wat ons doet lachen in de beeldende kunst. Het lachen betekent hier iets anders dan schuddebuiken doordat iemand je kietelt of een goede mop vertelt. Ook al is dat heel erg plezierig en zelfs gezond, de lach die zij hier op het oog heeft, is subtieler van aard. Soms zit er voor ons een glimlach in. Andere keren mogen we gniffelen. Het is meer een zich vermeien in iets. Humor is een manier van kijken naar de wereld. De lach waarover Heidi het heeft, wordt ontlokt door een schrander beeld en zet ons aan het denken. Gelaagdheid Eén van de buzzwords in de hedendaagse beeldende kunst is gelaagdheid. Het is een vage term, maar de literatuurwetenschap biedt gelukkig soelaas. De term is afgeleid van de mise-en-abyme. In de romanliteratuur komt dit soms voor als een verhaal-in-hetverhaal, maar het inbedden kan zeker ook op andere manieren gebeuren. In de fotografie kan gelaagdheid gebruikt worden door montage, collage of weerspiegelingen in het beeld zelf. Gelaagdheid zou je kunnen vergelijken met de rokken van een ui. De rok betekent hier een bepaald niveau van hoe je het werk betekenisvol kan benaderen. Enkele niveaus zijn: het narratieve, het technische, het niveau van de werkelijkheid, het poëtische, het metaniveau en het humoristische. Het narratieve is veelal het gemakkelijkst te begrijpen niveau. Het betekenisniveau waarover ik het hier vooral wil hebben is humor, hier naast het narratieve gesteld doordat grappen in de beeldende kunst niet alleen verhalend werken maar ook beeldend. Het principe van gelaagdheid gebruik ik ook omdat humor (maar) één laag van het veelal complexere kunstwerk is. 14

16 Hahahahahahhh? Het lachen is strikt persoonlijk en vraagt bovendien directe communicatie met de toeschouwer, niet in de zin van heb je m zoals bij verbale humor, maar veeleer heb je de grap wel gezien? naast al het andere wat de kunstenaar nog met zijn werk wil behandelen. De lachende artiest eist interactie met de toeschouwer. Hij vraagt een engagement. Eugène Bataille, Mona Lisa avec une pipe, foto-reliëf, illustratie voor Le rire, Met Marcel Duchamps capriolen wilden velen helemaal niet lachen. Hoewel hij zijn verzet tegen de culturele elite en de burgelijke elite geweldloos uitte, stootte hij op onbegrip. De Mona Lisa bekladden - ook al was het niet de echte - werkte niet op de lachspieren van het establishment. Ook al ging het enkel om een toegevoegd snorretje aan een reproductie van la belle dame uit het Louvre, het was een schande. Duchamp gebruikte hier een aloud humoristisch procedé, de parodie. Een voorganger van Duchamps was Eugène Bataille, ook wel Sapeck genoemd. Hierboven toont hij een rokende Mona Lisa. Dit geheel in de filosofie van de fumisten in Parijs. Fumist zijn gaat veel verder dan de roker, het is een houding die staat voor een subversieve, controversiële, anti-academisch artistieke houding, een hele boterham dus. 1 Hij voert een Mona 1 Sapeck was ook lid van Les Incohérents, een kunstenaarskring die toonaangevende lieden uit de kringen van literatuur, muziek en beeldende kunst in haar rangen hield. Lisa op die stiekem een pijpje rookt. Met één pijpje stootte hij haar van haar kuise sokkel. De kneuterigheid van die tijd werd opgeschrikt door een dame die niet in het plaatje paste. Ze verried misschien wel het bestaan van een heleboel andere lustige dames die in de salons van die tijd vertoefden. En nog erger, misschien reikte hun denklust verder dan de haard. Dat gebeurde ruim twintig jaar voor de dadaïsten een gelijksoortige rebellerende houding t.o.v. de kunst hadden. Het onderschrift L.H.O.O.Q. bij de Mona Lisa van Duchamp is een - een ietwat grove - grap, die wilde aantonen dat La Joconde wel degelijk in staat is tot seksuele opwinding en beschikbaar is als vrouw. Daarvoor diende ze vooral als icoon van deugdzaamheid, mysterie en kuisheid. Wie de letters in fonetisch Frans uitspreekt zal misschien wel moeten grinniken. De lachende theoretici Humor beslaat een multidisciplinair veld van onderzoek. Academici uit verschillende domeinen zoals geneeskunde, linguïstiek, sociologie, filosofie en literatuur onderzoeken humor. In de informatica is men zelfs bezig computers in te zetten om humor te traceren maar ook om grappen te genereren in interactie met de gebruikers. U gelooft het misschien niet maar er bestaat daar al een paradigma voor: CASA, Computers Are Social Actors. Dat paradigma heeft de taal als eerste toepassingsmogelijkheid. Dit vermeld ik kort om aan te tonen dat onderzoek naar het lachen in de schone kunsten ook niet kan achterblijven. Er is zeker al onderzoek, maar dat mag meer. Daarom een warming up. We zijn de filosofen dankbaar dat ze reeds van in de oudheid over humor hebben geschreven. In de 15

17 conventionele literatuur bestaan er drie basistheorieën over humor. De superioriteitstheorie is terug te vinden in het werk van Plato, Aristoteles en Hobbes. Bij Plato heeft humor iets malicieus of spottends, voor hem treedt het in werking bij zwakke mensen. Bij Aristoteles 2 vinden we een veel minder afkeurende houding tegenover het lachen terug. Hobbes borduurt voort op Plato door het als een vorm van competitie te zien tussen de ene die met de tekortkomingen van de ander spot. De ontspanningstheorie of relief theory heeft duidelijk een medische oorsprong omdat deze stelt dat lachen weldoend is voor de gezondheid. Aristoteles schreef al over de fysiologische kenmerken van het lachen. De theorie die ik hier vooral zal gebruiken is die van de incongruentie. Van Kant wordt algemeen aangenomen dat hij de eerste was die een volledige conceptualisatie van incongruentie heeft gemaakt. Een goede beschrijving van het begrip vinden we terug bij Schopenhauer. Het komt erop neer dat de oorzaak van het lachen altijd ligt in het plotse besef van strijdigheid of incongruentie tussen de gekozen objecten en de idee die erachter zit. Vergelijk het met een grap waarin alle logica met de gewone wereld zoek is maar die toch zijn eigen logica heeft. Wanneer we die relatie achterhaald hebben, moeten we lachen. In de beeldende kunst uit zich dat in eigenaardige of grillige beelden die een speciale relatie met de werkelijkheid bezitten doordat ze er strijdig mee zijn. Ze zijn incongruent aan elkaar. Op het eerste gezicht passen ze niet maar wanneer we de logica achter het beeld ontdekken, vinden we dat geestig. 2 Helaas is het tweede deel van de Poëtica verloren gegaan, daar waar hij het heeft over de komedie. Mechanismen die het lachen triggeren De wereld is geen eldorado, wanneer we denken aan ruzies, ziektes, natuurrampen, oorlog en zelfs de dood, vergaat het zelfs de vrolijkste Frans om nog te lachen. De objectieve wereld is niet intrinsiek grappig maar wordt op smaak gebracht met wat attisch zout van de humorist. Om visuele humor te creëren gebruikt de lachende artiest, bewust of onbewust, mechanismen die de lach triggeren. Die mechanismen kunnen zowel talig als beeldend zijn. Bij dit bonte kopje stond ik zowaar te gniffelen. De zin vaatwerk krijgt haargroei verscheen voor mijn geestesoog. Eveneens deed het me aan absurde gedachtes over genetische manipulatie van serviesgoed denken. Hier wordt een object uit zijn dagdagelijkse context getrokken. Het reist naar een universum waar gewone dingen plots ongewoon gaan lijken, zoals dat ook gebeurt in dromen. Eén van de manieren om dat te doen is transpositie. Je geeft het object een totaal andere plaats. Dat is één van de principes die gehan- Meret Oppenheim, Object, (Luncheon in Fur), Fur-covered cup, 4 3/8 (10,9 cm) in diameter, saucer, 9 3/8 (23,7 cm) in diameter and spoon 8 (20,2 cm) long, overall height: 2 7/8 (7,3 cm). Collectie, Museum of Modern Art, New York. 16

18 teerd werden door de surrealisten, een vrolijke bende waar onder meer Man Ray, Dali, Picasso, Magritte en Kertesz van uit maakten. En natuurlijk heeft hun werk niet een éénzijdig humoristische betekenis. Dikwijls zelfs hele lugubere als we bijvoorbeeld aan Dali s surrealistische schilderijen denken die hij tijdens de Spaanse Burgeroorlog schilderde. Maar nu terug naar het sexy kopje. Oppenheim, een surrealistische kunstenares en maakster van dit kleinood, transponeert een dagelijks kopje, schoteltje en lepeltje naar haar droomwereld waar alles bekleed is met bont. Het idee ontstond toen ze aan tafel zat met Picasso. Zij droeg een juweel dat was overtrokken met bont waarop Picasso zei dat je eigenlijk alles met bont kunt bekleden. Oppenheim associeert hier vaatwerk met luxueus bont. Een wel heel ongewone associatie wanneer je aan de opgestapelde afwas denkt. Twee materialen uit disparate werelden. Ze worden in juxtapositie tegenover elkaar gezet en produceren daardoor verrassing en incongruentie. Door het uiterlijk volledig te veranderen ondergaat het servies een ware transformatie. Het verandert naar een zinnenprikkelend object. Eén van de aan dit kopje gegeven betekenissen is de psychologische en heeft een feministische inslag. Bont is zacht en werkt erotiserend maar wanneer het een roofdier siert, kan het ook bijten. Bovendien kan bont ook heel afstotend werken wanneer het in aanraking komt met de tong. De gebruikte materialen en betekenissen die erdoor gegenereerd worden, staan dus in contradictie met elkaar. Een andere humortriggerend mechanisme (HTM) is de visuele woordspeling die Oppenheim -misschien onbewust, ik heb het niet kunnen achterhalen- uithaalt met de taal. In het Engels betekent drinking from the furry cup wel iets heel ondeugends en ontbreekt niet in het bedboekje van een goede minnaar. Als laatste wil ik nog vermelden dat dit kopje voor de lens kwam van Man Ray, kunstfotograaf en een vriend van Oppenheim. Man Ray dacht heel goed na vooraleer hij iets voor zijn lens haalde. Zijn foto s zijn ware pareltjes en veelal is de lachende fotograaf aan het werk. In die zin is de foto van Man Ray heel complex, je zou het een kunstwerk, het kopje in een kunstwerk, de foto, kunnen noemen, van mise-en-abyme gesproken. Lachende sculpturen evolueren Hamburger, Lithographic crayon on paper, 14 x 17 (35.3 x 43.0 cm). Philip Johnson Fund Claes Oldenburg Claes Oldenburg, Giant soft Hamburger, De hamburger op het kleine fotootje vult in werkelijkheid bijna een kamer. Hij lijkt te zijn weggebeept uit een droom of nachtmerrie van iemand die op dieet is. In die zin heeft de hamburger iets surrealistisch. Door de schaal van zijn voedingswaren te overdrijven, zelfs tot reuzegroot, geeft pop-artist Oldenburg ze een aberrant uitzicht. Hij maakte zijn sculpturen niet alleen groter, maar ook zachter en deed ze rimpelen. Veel van zijn eetsculpturen verwijzen naar het menselijk lichaam. En dat op kritische wijze, want het 17

19 broodje van de hamburger lijkt verdacht veel op een blubberige buik dat teveel van dat goedje heeft gehad. Ook stelde hij de hamburger als symbool van de toen nieuwe voedingsgewoonten in Amerika. In die zin is de sculptuur ook een satire. Erwin Wurm: Fat House Popart draagt een contradictorische houding uit: enerzijds is er POP! Een vrolijke houding die euforisch poppy en glossy is, lipstick, glamour en high heels on top uitstraalt, maar anderzijds is er de pessimistische houding die ten volle de spirit van de jaren 60 uitademt. Een voedingsbodem voor goede humor dus. Wurm is een hedendaags artiest en behoort niet tot de Popart maar ik heb zijn Fat House hier opgenomen omdat het veel gelijkenissen vertoont met de hamburger. Hij vergroot of verkleint eveneens zijn objecten maar laat ze ook smelten en zwellen, vergelijk het een beetje met de vormen van Dali maar dan driedimensionaal. Ook bij hem representeren sommige sculpturen het menselijk lichaam, zoals Fat House of Fat Convertible. Hij toont eveneens een grote bekommernis voor obesitas als maatschappelijk probleem. Voorts klaagt hij de inspiratieloosheid waarmee de urbane en suburbane ruimte wordt vormgegeven aan. 3 Fat House zou op een speelplein niet misstaan. Toen ik recent zijn tentoonstelling in Middelheim bezocht, verraste het me hoe speels kinderen zich gedragen in en rond zijn werken. Het huis had op hen een danige uitwerkingskracht. Ze werden er blij van en ook stil. Een jongetje zei dat het leek op een reuzenmarshmellow met een oranje dakje op. Dat vond ik de moeite om hier toch even te vermelden. Beeldende kunst en podiumkunst Ik had het al over interactie. In de zin dat de toeschouwer het werk bekijkt, er al of niet mee kan lachen, erover nadenkt en praat met anderen. Nu ik me toch heb laten vermurwen door Wurm, kan ik maar beter even voortdoen. Hij lokt immers een interessante vorm van interactie uit. 4 Wurm inviteert de toeschouwer om zelf deel uit te maken van het werk. Dat doet hij vooral in zijn one minute sculptures. Hij heeft een indrukwekkend en interessant oeuvre opgebouwd maar ik heb gekozen om alleen die hier uitgebreid te bespreken omdat ze door hun interactieve kracht ook onmiddellijk relevant zijn voor de podiumkunsten. Bij deze verdwijnende sculpturen, ze zijn van beperkte duur, wordt er een theatrale situatie gecreëerd. Je hebt props, een actie en een acteur. In dit kunstwerk is de toeschouwer de acteur. De actie wordt uitgevoerd door middel van een instructie op een drager, dat kan een gewoon kaartje zijn, maar ook een stoel. Eigenlijk een perfecte beginsituatie voor theater dus. Voorbeelden van instructies zijn: steek je tong uit, maar ook: stop de kleurstiften in je neusgaten en denk aan Descartes. Het werk Table of conspiracy is een tafel met een gat in 3 Wurms Little Big House, Fat House Moller/ Alfred Loos en Mies van der Rohe Melting zijn kritieken op eenvormige architectuur. 4 Andere interessante interactievormen zijn ook happenings en performances maar die behandel ik nu niet. 18

20 het blad waar naast getekend staat dat je je hoofd in dat gat moet stoppen. Bij sommige instructies moet je een hele resem acties uitvoeren. Sommige one minute sculptures zijn hilarische poses, bedoeld voor de kracht van het beeld want Wurm is ook een gepassioneerd fotograaf, geoccupeerd met formele besognes zoals kleur, compositie, vorm en herhaling van de vorm. Dat is duidelijk te zien in onder meer de prints die hij van zijn one minute sculptures maakte. Andere one minute sculptures zijn filosofischer van aard. Bijvoorbeeld het werk Kneel down and think about Sigmund Freud en Kneel down and think about Ludwig Wittgenstein. De instructies staan geschreven op twee fiftiesstoeltjes, met ernaast een tekening. Nog een filosofische is Hold your breath and think of Spinoza, of The three philosophers ook met tekeningen op stoeltjes met aanwijzingen voor de gewenste (hilarische) posities. Als je dan denkt aan Spinoza s Het doel van de staat is vrijheid! of Wittgensteins Het absurde lijkt altijd diepzinnig dan hou ik niet alleen mijn adem in maar denk ik ook dat dat heel interessant basismateriaal voor theater kan opleveren. Voor een muziekvideo met als basis de one minute sculptures van Wurm verwijs ik naar Can t Stop van de Red Hot Chili Peppers. Humor is van alle tijden. Ik ben in mijn relaas met de avant-garde begonnen. Maar er werd zeker al veel eerder pittige kunst bedreven en dan denk ik aan de snedige petrogliefen die ik heb gezien in Zweden of aan bepaalde Griekse vazen waarop schalkse taferelen te spotten zijn. Ik heb het ook niet over cartoons gehad. Eerst wilde ik doorgronden wat ons doet lachen. De voorbeelden die ik gebruik, hebben steeds met elkaar gemeen dat ze Petroglief in Sotetorp, Zuidwest-Zweden, bronstijd. een interactieve relatie met de toeschouwer uitlokken. Sommige kunstwerken doen de toeschouwer gniffelen van binnenpretjes, anderen lokken een storm van protest uit. Toch willen lachende kunstenaars allen een engagement van de toeschouwer. Ze wisselen een incongruent beeld uit en willen dat je hun logica erachter ontdekt. Meestal doe je dat ook, maar het geestige aan zulke beelden is dat je er ook een eigen logica aan kunt geven. Lachen is immers persoonlijk en genereert op die manier heel wat extra waardevolle betekenissen. Bronnen ARNASON, H.H., A history of Modern Art,Third edition, Thames and Hudson, London, BERMAN, P., Saskia Van der Lingen (vert.), James Ensor, de intrede van Christus in Brussel, Ludion, z.p., GRUNER, C., The Game of Humor: A Comprehensive Theory of Why We Laugh. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, MUMOK, Museum Moderner Kunst Stiftung Ludwig Wien, Erwin Wurm. The artist who swallowed the world, Hatje Cantz, Ostfildern, OSTERWOLD, T., Pop art, 1992, Taschen, Keulen,1992. ROUKES, N., Humor in art, A Celebration of visual Wit, Davis Publications, Massachusets, VAN GORP, e.a Lexicon van literaire termen, vijfde volledig herziene druk, Wolters, Leuven, Reageer op dit artikel via forum.ca@artesis.be 19

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij. Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.

Nadere informatie

JE CULTURELE ZELFPORTRET

JE CULTURELE ZELFPORTRET JE CULTURELE ZELFPORTRET Dit is het culturele zelfportret van Vul alles in hele antwoordzinnen in. Gebruik een ander lettertype of een andere kleur voor de antwoorden. Plak hier je pasfoto Film/tv 1 Ga

Nadere informatie

Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden

Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden zijn ouders hem, maar alle andere konijntjes noemden

Nadere informatie

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Bron: http://ninabrackman.blogspot.nl/p/de-alchemist-paulo-coelho.html Dit is een deel van een blog over De Alchemist van Paulo Coelho door Nina Brackman.

Nadere informatie

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl.

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Chatten Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Colofon Een uitgave van Eenvoudig Communiceren

Nadere informatie

Apostolische rondzendbrief

Apostolische rondzendbrief oktober 9, 2011 Jaargang 1, nummer 1 Lieve mensen, Zo bent u een voorbeeld voor alle gelovigen in Macedonië en Achaje geworden. Wij zijn nu al weer een tijdje hier in het zuiden van Griekenland, in de

Nadere informatie

Klee. en Cobra. Opnieuw beginnen

Klee. en Cobra. Opnieuw beginnen Klee Lesmateriaal groep 5 en 6 deel 1: klassikale les op school bij de tentoonstelling Klee en Cobra Het begint als kind 28.01-22.04 2012 en Cobra Opnieuw beginnen Dit is Paul Klee En dit ook. En dit is

Nadere informatie

INHOUD. 3 Inleiding 4 Kiezen voor het leven DRIE GOUDEN TIPS OM VOLUIT TE LEVEN

INHOUD. 3 Inleiding 4 Kiezen voor het leven DRIE GOUDEN TIPS OM VOLUIT TE LEVEN INHOUD 3 Inleiding 4 Kiezen voor het leven DRIE GOUDEN TIPS OM VOLUIT TE LEVEN 7 Verdriet uit je hart en verdriet om je zorgen 11 De belangrijkste relatie is die met jezelf 14 In dankbaarheid ligt geluk

Nadere informatie

Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten

Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten www.edusom.nl Opstartlessen Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten Wat leert u in deze les? Een gesprek voeren over familie, vrienden en buurtgenoten. Antwoord geven op vragen. Veel succes! Deze les

Nadere informatie

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd 53 9 Vader Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd heeft. P Ik begin steeds beter te begrijpen dat het heel bijzonder is dat ik een kind van God, mijn

Nadere informatie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Ervaringen, belevenissen, vragen in woorden gevangen om die woorden weer vrij te laten in nieuwe ervaringen, belevenissen, vragen. Marcel Zagers www.meerstemmig.nl

Nadere informatie

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua Spreekbeurt Dag Oglaya Doua Ik werd wakker voordat m n wekker afging. Het was de dag van mijn spreekbeurt. Met m n ogen wijd open lag ik in bed, mezelf afvragend waarom ik in hemelsnaam bananen als onderwerp

Nadere informatie

Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst.

Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Hallo, Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Dat is namelijk helemaal niet zo makkelijk. Veel studenten weten nog niet precies wat ze willen en hoe ze dat

Nadere informatie

Hele fijne feestdagen en een gezond en vrolijk 2017! Raymond Gruijs. BM Groep ARBO West Baanzinnig

Hele fijne feestdagen en een gezond en vrolijk 2017! Raymond Gruijs. BM Groep ARBO West Baanzinnig De tijd vliegt voorbij en voor je weet zijn we al weer een jaar verder. Ik zeg wel eens: mensen overschatten wat je in een jaar kunt doen, maar onderschatten wat je in 3 jaar kan realiseren. Laten we naar

Nadere informatie

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.

Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.

Nadere informatie

meest geweldige beslissing de basis van je hele business speels avontuur

meest geweldige beslissing de basis van je hele business speels avontuur Proficiat! Dit is de meest geweldige beslissing die je kon nemen om jouw business te doen uitgroeien van een zaadje (lees: passie) naar een tuin vol bloemen (lees : fulltime inkomen). Echt waar. Dit wordt

Nadere informatie

Verhaal van verandering

Verhaal van verandering Belgische Ashoka Fellow Ashoka : Kun je ons iets vertellen over je familie en waar je bent opgegroeid? Ingrid : Ik ben opgegroeid in Antwerpen, een belangrijke stad in Vlaanderen, België. Ik heb een oudere

Nadere informatie

Verhaal: Jozef en Maria

Verhaal: Jozef en Maria Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele

Nadere informatie

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen. De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.

Nadere informatie

narratieve zorg Elder empowering the elderly

narratieve zorg Elder empowering the elderly narratieve zorg Elder empowering the elderly huisbezoek 1: KENNISMAKING - 2 - KENNISMAKING - huisbezoek 1- a kennismaking huisbezoek 1: KENNISMAKING a vertrouwelijkheid individueel in teamverband naar

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 FLIPPEN Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 Verantwoording: Opleiding: Media Vormgeven School: Media college Amsterdam Jaar: 1 Projectomschrijving: Het maken van

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag.

Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag. Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag. Onze vragen: 1. Wanneer bent u met uw schrijfcarrière begonnen? 8 jaar geleden ben ik begonnen met het schrijven.

Nadere informatie

Lesmateriaal bij de voorstelling: Zwemmen Zonder Mouwen

Lesmateriaal bij de voorstelling: Zwemmen Zonder Mouwen Lesmateriaal bij de voorstelling: Zwemmen Zonder Mouwen Beste docent, Binnenkort gaat u met uw klas naar de voorstelling Zwemmen Zonder Mouwen; een muzikale 8+ voorstelling die zich afspeelt in en rondom

Nadere informatie

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De

Nadere informatie

Jaar Werkboek 4 weken Challenge

Jaar Werkboek 4 weken Challenge Coach jezelf naar succes Jaar Werkboek 4 weken Challenge 10 Focus Sociaal zijn, jezelf kunnen wegcijferen en altijd klaar staan voor anderen zijn mooie eigenschappen, en... Jij bent ook belangrijk Hij

Nadere informatie

Dubbelspel. Alan Durant

Dubbelspel. Alan Durant Dubbelspel Dubbelspel maakt deel uit van de Schaduw-reeks van Lezen voor Iedereen/Uitgeverij Eenvoudig Communiceren. De Schaduw-reeks is een serie spannende verhalen voor jongeren. Lezen voor Iedereen/Uitgeverij

Nadere informatie

Latijn: iets voor jou?

Latijn: iets voor jou? : n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de

Nadere informatie

6 In Beeld. Bieke Depoorter

6 In Beeld. Bieke Depoorter 6 In Beeld Bieke Depoorter De 25-jarige fotografe Bieke Depoorter uit Ingooigem besloot pas in het laatste jaar middelbaar, tot verrassing van velen, om fotografie te gaan studeren. Ze trok naar het Kask

Nadere informatie

Participatief leiderschap. Hoe leid je een samenwerkingsverband?

Participatief leiderschap. Hoe leid je een samenwerkingsverband? Participatief leiderschap Hoe leid je een samenwerkingsverband? Mr. Drs. Lucien Stöpler Justice in Practice December 2014 Participatief leiderschap: Hoe leid je een samenwerkingsverband? 2014 Justice in

Nadere informatie

Hoe gaat het met je studie?

Hoe gaat het met je studie? 195 195 HOOFDSTUK 12 Hoe gaat het met je studie? WOORDEN 1 Kies uit: onvoldoende controleren gymnastiek mening huiswerk 1 Heb je je al gemaakt? 2 Ik was op school niet zo goed in. Ik vond sport niet leuk.

Nadere informatie

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het

Nadere informatie

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring

Nadere informatie

Het gymnasium: iets voor jou?

Het gymnasium: iets voor jou? Het gymnasium: iets voor jou? Stel jezelf eens de vraag... Ben ik nieuwsgierig? Heb ik een brede belangstelling? Hou ik van onderzoeken? Ben ik gek op cultuur? Houd ik van nieuwe dingen leren? Ben ik kritisch?

Nadere informatie

Vandaag is rood. Pinksteren 2014. Rood is al lang het rood niet meer Het rood van rode rozen De kleur van liefde van weleer Lijkt door de haat gekozen

Vandaag is rood. Pinksteren 2014. Rood is al lang het rood niet meer Het rood van rode rozen De kleur van liefde van weleer Lijkt door de haat gekozen Vandaag is rood. Pinksteren 2014 Rood is al lang het rood niet meer Het rood van rode rozen De kleur van liefde van weleer Lijkt door de haat gekozen Dat mooie rood was ooit voor mij Een kleur van passie

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was.

www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was. www.leraarwordeninsittard.nl Leraar, je wist dat je het was. Benjamin Plant student Aardrijkskunde Ik weet wat ik wil Het leukste moment van mijn stage is wanneer leerlingen mij uit zichzelf aanspreken

Nadere informatie

NOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN

NOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN TEKST: Annick Geets DE KWETSBAARHEID VAN NOOIT GENOEG Kwetsbaarheid is niet een kwestie van winnen of verliezen, maar een kwestie van inzien en accepteren dat beide bij het leven horen. Een kwestie van

Nadere informatie

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Een land waar mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Lilian (48) vraagt haar zoontje om even een handje te komen geven. Dat doet hij en dan gaat hij weer lekker verder spelen. Wij nemen plaats aan

Nadere informatie

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al: Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:

Nadere informatie

Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen.

Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen. Bidden Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen.nl en kinderactiviteiten www.lambertuskerk-rotterdam.nl

Nadere informatie

Bijlage interview meisje

Bijlage interview meisje Bijlage interview meisje Wat moet er aan de leerlingen gezegd worden voor het interview begint: Ik ben een student van de Universiteit van Gent. Ik wil met jou praten over schrijven en taken waarbij je

Nadere informatie

E-PAPER. Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken!

E-PAPER. Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken! Dé expert in praktische apotheektrainingen E-PAPER Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken! 1 Inhoudsopgave De cliënt en ik 3 Weet jij nog waarom je in de apotheek wilde

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

Dialogen website Motiveren tot rookstop

Dialogen website Motiveren tot rookstop Dialogen website Motiveren tot rookstop Dialoog verandertaal uitlokken en versterken Goedemorgen. Heeft u problemen gehad sinds uw vorige controle? Ja, eigenlijk wel. Mijn tanden zijn sterk verkleurd.

Nadere informatie

Ria Massy. De taart van Tamid

Ria Massy. De taart van Tamid DE TAART VAN TAMID Ria Massy De taart van Tamid De taart van Tamid 1 Hallo broer! Hallo Aziz! roept Tamid. Zijn hart klopt blij. Aziz belt niet zo dikwijls. Hij woont nog in Syrië. Bellen is moeilijk in

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk?

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Verantwoordelijkheid. Ja, ook heel belangrijk voor school!!! Het lijkt veel op zelfstandigheid, maar toch is het net iets anders. Verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO

Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO Portret van H. Gerealiseerd door H. en Linde Stael In samenwerking met het SIHO Dit portret gaat over H., een vrouw die met een evoluerende spierziekte nog lang voor de klas heeft gestaan in het lager

Nadere informatie

Kunstenaarstoets. Uw gegevens. Beroep en opleiding als kunstenaar

Kunstenaarstoets. Uw gegevens. Beroep en opleiding als kunstenaar Kunstenaarstoets Waarom deze toets? U wilt een cultuurlening aanvragen bij Cultuur+Ondernemen. Om in aanmerking te komen voor deze lening moet u beroepsmatig werken als. Met dit formulier kunt u uw beroepsmatigheid

Nadere informatie

2014/2015. Koninklijk Conservatorium Antwerpen. specifieke lerarenopleiding muziek, drama, dans

2014/2015. Koninklijk Conservatorium Antwerpen. specifieke lerarenopleiding muziek, drama, dans Academiejaar 2014/2015 Koninklijk Conservatorium Antwerpen specifieke lerarenopleiding muziek, drama, dans Koninklijk Conservatorium Antwerpen specifieke lerarenopleiding muziek, drama, dans Wil je na

Nadere informatie

Kunstenaarstoets. Achternaam. Voorletters

Kunstenaarstoets. Achternaam. Voorletters Kunstenaarstoets Waarom deze toets? U wilt de Utrechtse Cultuurlening aanvragen. Om in aanmerking te komen voor deze lening moet u beroepsmatig werken als kunstenaar. Met dit formulier kunt u uw beroepsmatigheid

Nadere informatie

Ideeën presenteren aan sceptische mensen. Inleiding. Enkele begrippen vooraf

Ideeën presenteren aan sceptische mensen. Inleiding. Enkele begrippen vooraf Ideeën presenteren aan sceptische mensen Inleiding Iedereen heeft wel eens meegemaakt dat het moeilijk kan zijn om gehoor te vinden voor informatie of een voorstel. Sommige mensen lijken er uisluitend

Nadere informatie

Als je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen.

Als je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen. Theoreasy de theorie is eenvoudig. Je gaat ontdekken dat het nemen van verantwoordelijkheid voor je eigen denken en doen dé sleutel is tot a beautiful way of life. Als je nog steeds hoopt dat oplossingen

Nadere informatie

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA Hotel Hallo - Thema 4 Hallo opdrachten OPA EN OMA 1. Knip de strip. Strip Knip de strip los langs de stippellijntjes. Leg de stukken omgekeerd en door elkaar heen op tafel. Draai de stukken weer om en

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

Welke krachten en drempels ervaren deelnemers door de workshops van Artability in Thessaloniki?

Welke krachten en drempels ervaren deelnemers door de workshops van Artability in Thessaloniki? 7. Bijlage Resultaten enquête Welke krachten en drempels ervaren deelnemers door de workshops van Artability in Thessaloniki? 1. Waarom ben je aan het project begonnen? (Για ποιό λόγο ξεκίνθςεσ να ςυμμετζχεισ

Nadere informatie

Informatie. Maak kennis, maak muziek! Onderwijsprogramma. voor GROEP 5 van het basisonderwijs Gemeente. Woudrichem BROCHURE. www.cultuurpuntaltena.

Informatie. Maak kennis, maak muziek! Onderwijsprogramma. voor GROEP 5 van het basisonderwijs Gemeente. Woudrichem BROCHURE. www.cultuurpuntaltena. Maak kennis, maak muziek! Onderwijsprogramma www.cultuurpuntaltena.nl Informatie voor van het basisonderwijs Gemeente Woudrichem 019500_BIBLIOTHEEK_ALTENA_brochure_CPA_MuziekWijzer_Altena_A5.indd 16-17

Nadere informatie

Thema Op het werk. Lesbrief 16. Herhaling thema.

Thema Op het werk. Lesbrief 16. Herhaling thema. http://www.edusom.nl Thema Op het werk Lesbrief 16. Herhaling thema. Wat leert u in deze les? De woorden van les 12, 13, 14 en 15. Veel succes! Deze les is ontwikkeld in opdracht van: Gemeente Den Haag

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een

Nadere informatie

Lesbrief bij de voorstelling Mijn vriend en ik van Soulshine Connection

Lesbrief bij de voorstelling Mijn vriend en ik van Soulshine Connection Lesbrief bij de voorstelling Mijn vriend en ik van Soulshine Connection 1 Beste docent, Binnenkort gaat u samen met uw klas naar de voorstelling Mijn vriend en ik van Soulshine Connection. Deze lesbrief

Nadere informatie

Growth & Reflection. Opleverdatum: 18 juni 2014

Growth & Reflection. Opleverdatum: 18 juni 2014 Growth & Reflection Growth & Reflection Opleverdatum: 18 juni 2014 Multimediaal Reclamebureau 2013/2014 Inleiding Er zit alweer een half jaar bij MMR op en ik heb weer veel nieuwe dingen geleerd en nieuwe

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

Reflectiegesprekken met kinderen

Reflectiegesprekken met kinderen Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen

Nadere informatie

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1.

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1. Eerwraak Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman Blz 1. Vra!n. 1) Wat voor soort verhaal is je boek? Mijn boek is een eigentijdsverhaal/roman 2) Waar

Nadere informatie

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven.

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. Beginsituatie: De lln doen als inleiding op het project rond geloven en de kerkwandeling, een filosofisch gesprek. Er komen verschillende

Nadere informatie

Klassieke Muziekgeschiedenis De Middeleeuwen (500 1500)

Klassieke Muziekgeschiedenis De Middeleeuwen (500 1500) Klassieke Muziekgeschiedenis De Middeleeuwen (500 1500) Algemeen Als je aan de Middeleeuwen denkt, dan denk je waarschijnlijk aan grote kastelen, ridders en jonkvrouwen. Natuurlijk, dit is een gedeelte

Nadere informatie

Inhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen!

Inhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen! 1 Wil je wel leren? Opdracht 1a Wat heb jij vanzelf geleerd? 7 Opdracht 1b Van externe naar interne motivatie 7 Opdracht 1c Wat willen jullie graag leren? 8 2 Kun je wel leren? Opdracht 2a Op wie lijk

Nadere informatie

VRAGEN BIJ DE COMPETENTIES

VRAGEN BIJ DE COMPETENTIES ONDERWIJSMAGAZIJN VOOR LOB VRAGEN BIJ DE COMPETENTIES Landelijk Stimuleringsproject LOB in het mbo VRAGEN BIJ ONTDEK COMPETENTIES JE PASSIE MOTIEVEN INLEIDING In LOB-trainingen en tijdens gesprekken met

Nadere informatie

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen GODS GEZIN Studielessen voor 4-7 jarigen 2003 Geschreven door Beryl Voorhoeve en Judith Maarsen Oorspronkelijk bedoeld voor studie in kleine groepen in de Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling

Nadere informatie

Vwo+ en Gymnasium WINKLER PRINS

Vwo+ en Gymnasium WINKLER PRINS Met kop en schouder Vwo+ en Gymnasium OP WINKLER PRINS Grieks en Latijn geven je diploma een gouden randje! Is vwo+ of het gymnasium wat voor jou? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, moet je jezelf de

Nadere informatie

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst.

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst. Interview op zaterdag 16 mei, om 12.00 uur. Betreft een alleenstaande mevrouw met vier kinderen. Een zoontje van 5 jaar, een dochter van 7 jaar, een dochter van 9 jaar en een dochter van 12 jaar. Allen

Nadere informatie

Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5

Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5 Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5 5 Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 6 Zacheüs (1) Het is erg druk in de stad vandaag. Iedereen loopt op straat. Zacheüs wurmt zich

Nadere informatie

Jeugdproject Geheim van de Ekeko op de Professor Waterinkschool te Amsterdam 1

Jeugdproject Geheim van de Ekeko op de Professor Waterinkschool te Amsterdam 1 Jeugdproject Geheim van de Ekeko op de Professor Waterinkschool te Amsterdam 1 Verslag: Raoul Papavoine, 12 september 2007 School: Professor Waterinkschool, Moreelsestraat 19, 1071 BJ Amsterdam, 020-6798627

Nadere informatie

Weer naar school. De directeur stapt het toneel op. Goedemorgen allemaal, zegt hij. * In België heet een mentor klastitularis.

Weer naar school. De directeur stapt het toneel op. Goedemorgen allemaal, zegt hij. * In België heet een mentor klastitularis. Weer naar school Kim en Pieter lopen het schoolplein op. Het is de eerste schooldag na de zomervakantie. Ik ben benieuwd wie onze mentor * is, zegt Pieter. Kim knikt. Ik hoop een man, zegt ze. Pieter kijkt

Nadere informatie

Nieuwsbrief 1 stadsspel op dinsdag 2 september. Emily Leon

Nieuwsbrief 1 stadsspel op dinsdag 2 september. Emily Leon Nieuwsbrief 1 stadsspel op dinsdag 2 september. Emily Leon Op dinsdagnamiddag 2 september 2014 beleefden we samen met onze klas (7CZR) een aangenaam stadspel in Aalst. De zon was van de partij en iedereen

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON Bijbel voor Kinderen presenteert DE VERLOREN ZOON Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Lazarus Aangepast door: Ruth Klassen en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd door: Bible

Nadere informatie

1 Ben of word jij weleens gepest?

1 Ben of word jij weleens gepest? Onderzoeksresultaten TipHorstaandeMaas.nl Pesten Pesten is van alle generaties. Het kan bijna overal plaatsvinden en is daarom dichterbij dan mensen soms denken 8 1 Ben of word jij weleens gepest? 7 6

Nadere informatie

Samenvatting leerlijn Cultureel Erfgoed Thema Utopie Kijk voor meer informatie op of neem contact op met uw cultuurcoach.

Samenvatting leerlijn Cultureel Erfgoed Thema Utopie Kijk voor meer informatie op   of neem contact op met uw cultuurcoach. Groep 1-2 Project: Dromen s nachts gaat dromen vanzelf, maar met een klein beetje moeite lukt het ook overdag! Je kunt naar het verleden reizen of naar de toekomst flitsen. Alles is mogelijk. In de eerste

Nadere informatie

Concept WHAT S UP, LATER?!

Concept WHAT S UP, LATER?! Omgevingsverkenning Toen ik aan mijn vrienden vroeg hoe ze denken over later en pensioen was de eerste reactie van allemaal: nee ik denk alleen over nu na eigenlijk. Vervolgens zei ik dat ze later als

Nadere informatie

Ik ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 5-6. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door

Ik ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 5-6. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug, want ik moet even iets zeggen over

Nadere informatie

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi...

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi... Veelvlakken De perfecte vorm Plato was een grote denker in de tijd van de Oude Grieken. Hij was een van de eerste die de regelmatige veelvlakken heel bijzonder vond. Hij hield ervan omdat ze zulke mooie,

Nadere informatie

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school. Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan

Nadere informatie

Waar een wil is, is een Weg!

Waar een wil is, is een Weg! 5 tips om moeiteloos voor jezelf te kiezen en een stap te zetten. Waar een wil is, is een Weg! - Lifecoach http://www.facebook.com/arlettevanslifecoach 0 Je bent een ondernemende 40+ vrouw die vooral gericht

Nadere informatie

Pasen met peuters en kleuters. Jojo is weg

Pasen met peuters en kleuters. Jojo is weg Pasen met peuters en kleuters Beertje Jojo is weg Thema Maria is verdrietig, haar beste Vriend is er niet meer. Wat is Maria blij als ze Jezus weer ziet. Hij is opgestaan uit de dood! Wat heb je nodig?

Nadere informatie

Eerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik.

Eerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. juni 2014 Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie Eerste nummer Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. INHOUD juni 2014 Eten als een kind Op kamers

Nadere informatie

Academiejaar 2014/2015. Academische Bachelor en Master drama

Academiejaar 2014/2015. Academische Bachelor en Master drama Academiejaar 2014/2015 Academische Bachelor en Master Drama drama Academische Bachelor en Master Drama DRAMA Kiezen voor de opleiding Drama aan het Koninklijk Conservatorium Antwerpen is geen alledaagse

Nadere informatie

Luisteren: muziek (B1 nr. 4)

Luisteren: muziek (B1 nr. 4) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. Kijk

Nadere informatie

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik.

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik. De muur Ik heb een muur om me heen. Nou, een muur? Het lijken er wel tien. En niemand is in staat om Over die muur bij mij te komen. Ik laat je niet toe, Want dan zou je zien Hoe kwetsbaar ik ben. Maar

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

explore the big questions of life Een introductie

explore the big questions of life Een introductie explore the big questions of life Een introductie www.youthalpha.nl Youth Alpha is een programma van Youth for Christ Nederland en stichting Alpha-cursus Nederland. 2 Youth for Christ Nederland www.yfc.nl

Nadere informatie

Erik Satie. BV De Pianomannen. Ken je Erik Satie? Erik Satie is een componist. Weet je wat dat is? Dit is een foto van Satie.

Erik Satie. BV De Pianomannen. Ken je Erik Satie? Erik Satie is een componist. Weet je wat dat is? Dit is een foto van Satie. BV De Pianomannen Erik Satie Ken je Erik Satie? Erik Satie is een componist. Weet je wat dat is? Dit is een foto van Satie. Herken je hem ook op de andere plaatjes? Zet steeds een pijltje bij Satie. (Op

Nadere informatie

Voor de dienst: "Laat Het Zien" van Reni en Elisa Welkom Lied 216 ( Morning has broken ) Bemoediging en groet Gebed Lied 780 (naar Psalm 139) Psalm 23

Voor de dienst: Laat Het Zien van Reni en Elisa Welkom Lied 216 ( Morning has broken ) Bemoediging en groet Gebed Lied 780 (naar Psalm 139) Psalm 23 Voor de dienst: "Laat Het Zien" van Reni en Elisa Welkom Lied 216 ( Morning has broken ) Bemoediging en groet Gebed Lied 780 (naar Psalm 139) Psalm 23 1 Een psalm van David. De HEER is mijn herder, het

Nadere informatie

Speech Gerbrandy-debat

Speech Gerbrandy-debat Speech Gerbrandy-debat Goedemiddag allemaal, Woorden doen ertoe. Vandaag en toen. De woorden van premier Gerbrandy hebben een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse geschiedenis. Via de radio sprak

Nadere informatie

Voorwoord Met oprechte blijdschap schrijf ik het voorwoord voor dit boek. Ik ken Henk Rothuizen al vele jaren en heb hem zien opgroeien tot een man van God, met een bediening die verder reikt dan zijn

Nadere informatie

Tel: 06 239 475 38 esther@ikhouvanmij.eu www.ikhouvanmij.eu

Tel: 06 239 475 38 esther@ikhouvanmij.eu www.ikhouvanmij.eu Tel: 06 239 475 38 esther@ikhouvanmij.eu www.ikhouvanmij.eu Met dit Ebook wil ik je graag inzichten geven in hoe je van jezelf kunt (leren) houden. Dit bereik je (wellicht helaas) niet door even een knop

Nadere informatie

Janusz Korczak. door Renée van Eeken

Janusz Korczak. door Renée van Eeken Janusz Korczak door Renée van Eeken Hoofdstukken 1. Inleiding 2. Wie was Janusz Korczak? 3. Zijn levensverhaal 4. Janusz Korzcak in deze tijd 5. Waarom ik hem gekozen heb 6. Nawoord 7. Bronvermelding 1

Nadere informatie