AV FYSICA ASO. Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn. tweede graad LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS. 1/1 lt/w

Transcriptie

1 LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS Vak: AV FYSICA basisvorming 1/1 lt/w Studierichtingen: Studiegebied: Onderwijsvorm: Graad: Leerjaar: Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn Algemeen secundair onderwijs ASO tweede graad eerste en tweede leerjaar Leerplannummer: 2007/029 (vervangt 2002/006) Nummer inspectie: 2007 / 10 // 1 / F / BV / 1 / II / / D/ (vervangt 2002/181//1/F/BV/1/II/ /D/) Pedagogische begeleidingsdienst GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap Emile Jacqmainlaan Brussel

2 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 1 INHOUD Visie...2 Beginsituatie...3 Algemene doelstellingen...4 Leerplandoelstellingen/leerinhouden...6 Pedagogisch-didactische wenken Minimale materiële vereisten Evaluatie Bibliografie... 34

3 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 2 VISIE Wetenschappen zijn een belangrijke component van onze cultuur. Ze reiken niet alleen middelen en methoden aan om de materiële werkelijkheid te begrijpen, maar ook om deze werkelijkheid te veranderen overeenkomstig de menselijke noden. Wetenschappen bepalen in belangrijke mate het wereldbeeld van de maatschappij. Omgekeerd hebben waarden en opvattingen die in de samenleving leven ook een invloed op de wetenschappen en op hun ontwikkeling. Wetenschappen in de basisvorming beoogt de natuurlijke nieuwsgierigheid van jongeren tegenover de hen omringende wereld te stimuleren en te ondersteunen door er een wetenschappelijke fundering aan te geven. Dit gebeurt door hen te introduceren in verschillende benaderingen van de natuurwetenschappen, namelijk: wetenschappen als middel om toestanden en verschijnselen uit de dagelijkse ervaringswereld te verklaren. Hier gaat het om het leggen van de verbinding tussen praktische toepassingen uit het dagelijkse leven en natuurwetenschappelijke kennis; wetenschappen als middel om op proefondervindelijke wijze gefundeerde kennis over de werkelijkheid te vinden. Het gaat dan om het ontwikkelen van een rationeel en objectief raamwerk voor het oplossen van problemen en het begrijpen van concepten die de verschillende natuurwetenschappelijke disciplines met elkaar verbinden; wetenschappen als middel om via haar technische toepassingen de materiële leefomstandigheden te verbeteren. Leerlingen herkennen hoe natuurwetenschappelijke ontwikkelingen invloed hebben op hun persoonlijke, sociale en fysieke omgeving; wetenschappen als cultuurverschijnsel en natuurwetenschap als mensenwerk. Leerlingen hebben notie van historische, filosofische, sociale en ethische aspecten van de natuurwetenschappen. Hierdoor zien en begrijpen ze relaties met andere disciplines. De leerlingen worden via de basisvorming voorbereid om als burger deel te nemen aan een moderne duurzame kennismaatschappij. In een steeds veranderende maatschappij zullen zij een actieve rol spelen als burger en als gebruiker van de wetenschappelijke kennis. Bij deze functies zal de leerling nood hebben aan een fundamentele basiskennis van de wetenschappen en zal hij probleemoplossende vaardigheden en technisch-technologische vaardigheden gebruiken. Zo zal de leerling ook verschillende attitudes nodig hebben om levenslang te leren, om in groep en zelfstandig te werken. Het leerplan laat toe dat de leerlingen van de wetenschappelijk gerichte opleidingen in de derde graad naadloos kunnen aansluiten bij de basisvorming voor wetenschappen in de tweede graad.

4 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 3 BEGINSITUATIE De leerlingen hebben kennisgemaakt met verschillende begrippen uit fysica zoals krachten, hefbomen, energie doordat de eindtermen basisonderwijs (wereldoriëntatie) en de eindtermen technologische opvoeding eerste graad bereikt zijn. Alhoewel er geen eindtermen fysica voor de eerste graad bestaan, hebben alle leerlingen een gemeenschappelijke voorkennis van de fysica uit het tweede leerjaar van de eerste graad. Zij zijn vertrouwd met begrippen als algemene eigenschappen van de stof, aggregatietoestanden en faseovergangen, temperatuur, licht en de voortplanting van het licht, eigenschappen van licht zoals terugkaatsing en breking, vlakke spiegels en lenzen. Door het uitvoeren van eenvoudige proeven werden bij de leerlingen eveneens deelvaardigheden ontwikkeld die in de tweede graad in beperkte mate tot verdere ontplooiing kunnen komen.

5 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN Algemene doelstellingen voor wetenschappen zijn gebaseerd op de gemeenschappelijke eindtermen, de algemene vakgebonden eindtermen. Deze doelstellingen worden op een voor de tweede graad aangepast beheersingsniveau aangeboden. Algemeen kunnen we stellen dat de verwezenlijking van de doelstellingen bijdraagt tot de persoonlijke ontwikkeling van de leerling als toekomstig burger en als toekomstig wetenschappelijk onderzoeker. Dit houdt in dat de leerlingen de kennis van de basisvorming verwerven en beperkt de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden en probleemoplossende vaardigheden nastreven. De gemeenschappelijke doelstellingen zijn geformuleerd binnen drie domeinen: onderzoeksvaardigheden, technisch-technologische vaardigheden en probleemoplossende vaardigheden. Onderzoeksvaardigheden In het domein van de onderzoeksvaardigheden wordt de ontwikkeling die gestart is in de eerste graad voortgezet en uitgebreid. De leerlingen krijgen de mogelijkheid om onder begeleiding vaardigheden te ontwikkelen zoals: eigen onderzoeksvragen formuleren, zelf een onderzoeksplan opstellen... Door verschillende leerlingenproeven uit te voeren zal de leerling zijn onderzoeksvaardigheden stapsgewijze ontwikkelen en zal hij inzicht bekomen in de wetenschappelijke methode. Leerlingen kunnen onder begeleiding: o o o het onderzoek voorbereiden: doel van het onderzoek formuleren; onderzoeksvraag correct verwoorden; eventueel hypothesen opstellen; opstellen van een methode of plan; keuze en uitleg bij de meetinstrumenten; uitvoeren en verwerken: waarnemingen doen en de meetwaarden overzichtelijk noteren rekening houdend met de meetnauwkeurigheid van het meettoestel; de meetwaarden ordenen in een tabel en voorstellen in een grafiek; besluit en evaluatie formuleren: uit de meetwaarden conclusies trekken en de meetmethode evalueren; verslag maken: doel, opstelling, meetresultaten, besluit. Technisch-technologische vaardigheden In het domein van de technisch-technologische vaardigheden maken de leerlingen kennis met verschillende toepassingen van wetenschappelijke kennis en vanuit deze context worden een aantal technisch-technologische vaardigheden ingeoefend. De vaardigheden die de leerlingen nastreven worden zo veel mogelijk geïntegreerd in de leerinhouden aangeboden. Leerlingen kunnen onder begeleiding: de effecten van techniek op de mens en samenleving illustreren en het belang van wetenschappelijke kennis in verschillende toepassingen en beroepen herkennen; het gebruik van eenvoudige instrumenten inoefenen en het doel van apparaten aangeven; bij het raadplegen, verwerken en presenteren van informatie gebruik maken van ICT; de eigenheid van een technisch ontwerp herkennen en omschrijven.

6 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 5 Probleemoplossende vaardigheden In het domein van de probleemoplossende vaardigheden leren de leerlingen stapsgewijze de probleemoplossende vaardigheden verwerven. Bij het inoefenen van de fysische begrippen en wetten leren de leerlingen hun kennis toetsen door het oplossen van kennis-, inzicht- en toepassingsvragen. In een richting met wetenschappen in het specifiek gedeelte is het belangrijk dat leerlingen hun kennisdomein bewust leren gebruiken. Door veelvuldige oefening van het oplossen van vragen en vraagstukken ontwikkelen de leerlingen een beginnersniveau van het probleemoplossend gedrag. Leerlingen kunnen onder begeleiding: formules gebruiken voor het oplossen van eenvoudige vragen of vraagstukken en rekening houden met het aantal beduidende cijfers voor de schrijfwijze van het resultaat; bij analyse van het probleem de gegevens noteren met symbolen, een oplossingsformule afleiden en uitwerken tot een resultaat; in een bepaalde probleemsituatie de fysische context herkennen en een oplossingsplan opstellen en uitwerken.

7 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 6 LEERPLANDOELSTELLINGEN/LEERINHOUDEN Informatie over de opmaak: Om de leesbaarheid te verhogen worden de decretale nummers van de eindtermen, de leerplandoelstellingen en de leerinhouden in één horizontale rij geplaatst per leerstofonderdeel of per hoofdstuk. De leerplandoelstellingen zijn genummerd. Bij elk deel wordt een aantal specifieke pedagogisch-didactische wenken gegeven waarbij telkens het nummer van de leerplandoelstelling is vermeld. Gebruikte symbolen bij de aanduiding van de eindtermen in de eerste kolom De vakspecifieke eindtermen voor fysica worden voorafgegaan door ETf. De gemeenschappelijke eindtermen voor de wetenschappen worden aangeduid met ETg. Het behalen van deze eindtermen wordt gespreid over de tweede en derde graad. De aanduidingen (A), (B) en (C) verwijzen naar een reeks van eindtermen met betrekking tot respectievelijk onderzoeksvaardigheden, technisch-technologische vaardigheden en probleemoplossende vaardigheden. De niet-verplichte uitbreidingsdoelstellingen zijn met de letter (U) aangeduid en zijn cursief geplaatst.

8 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 7 DECR.NR. ETg1 t/m ETg4 ETg5, ETg6, ETg10 ETg11 ETg7,ETg8,ETg9 ETg12 ETg22 tot ETg31 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Onderzoeksvaardigheden onder begeleiding een probleem herkennen, een onderzoeksvraag en een hypothese formuleren; onder begeleiding een methode of onderzoeksplan bedenken; onder begeleiding een aantal metingen uitvoeren en de resultaten overzichtelijk; weergeven en rekening houden met de meetnauwkeurigheid van een meetwaarde; onder begeleiding een besluit formuleren uit een aantal meetresultaten en een verslag opmaken. bij het uitvoeren van leerlingenproeven attitudes ontwikkelen. LEERINHOUDEN Minimum twee leerlingenproeven per leerjaar uitvoeren. Specifieke pedagogisch-didactische wenken Leerlingen voeren hun eerste leerlingenproef uit, het is nuttig om na te gaan welke deelvaardigheden de leerlingen hebben ingeoefend in het tweede jaar (1e graad). Ook is het aan te bevelen om in de vakgroep wetenschappen de uitwerking van de onderzoeksvaardigheden concreet af te spreken (afspraken over bijv.: het maken van grafieken, de opmaak en inhoud van het verslag, de notatie van een meetresultaat en het rekenen met meetwaarden). Met een leerlingenproef wordt bedoeld een proef die de leerlingen zelfstandig (onder begeleiding) in kleine groepjes (max. drie leerlingen) uitvoeren, verwerken en ook rapporteren in de vorm van een persoonlijk verslag. Indien er in de klas maar één proefopstelling in voorraad is kan het experiment worden gedaan als klasproef. Deze klasproef kan niet als een leerlingenproef worden beschouwd. Het is de bedoeling dat de leerlingen de verschillende onderzoeksvaardigheden onder begeleiding inoefenen. Dit vereist zeker bij de aanvang voldoende aandacht, tijd en duidelijke instructies voor de leerlingen. Het is de bedoeling deze vaardigheden klassikaal aan te brengen en de proeven redelijk gesloten te houden. Nochtans is het voor de leerlingen uitdagend en motiverend als zij zelf een aantal beslissingen kunnen nemen bij de uitwerking van de werkmethode van de proef. Het is belangrijk dat de verslaggeving persoonlijk gebeurt zodat de leerlingen taken nauwkeurig en met de nodige discipline leren afmaken. Doordat het verslag een apart werkstuk is van een leerling is het aan te bevelen om deze taak in de evaluatie op te nemen en bij de bespreking van het verslag hierover klassikaal te rapporteren.

9 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 8 Bij de aanvang van de leerlingenproef voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsaspecten. Leerlingen moeten voldoende op de hoogte zijn van de gevaren van bepaalde opstellingen, stoffen of instrumenten. Een klasgroep van twintig leerlingen is voor de uitvoering van leerlingenproeven didactisch verantwoord en wat veiligheid betreft aanvaardbaar. Het uitvoeren van leerlingenproeven ontwikkelt bij de leerlingen niet alleen de vaardigheden maar draagt ook bij tot de ontwikkeling van de attitudes: ETg22 tot ETg31. De verwijzing van de onderzoeksvaardigheden naar de gemeenschappelijke en de decretaal specifieke eindtermen duiden we in de tabel aan met het symbool (A). DECR.NR. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Technisch-technologische vaardigheden ETf4 gebruik maken van materiaal, instrumenten en apparaten; ETf6 bij het raadplegen, verwerken en presenteren van informatie gebruik maken van ICT; ETf7,ETg13, ETg15, ETg16 effecten van techniek op de mens en samenleving illustreren; Bij elk volgend onderdeel enkele technische ontwerpen en vaardigheden behandelen ETg15 de eigenheid van een technisch proces herkennen en omschrijven. Specifieke pedagogisch-didactische wenken Telkens als de leerlingen een nieuwe grootheid met bijbehorende SI-eenheid leren, de waarde van deze grootheid in het dagelijks leven bespreken en deze waarde ordenen door een grootteorde-schaal te maken. In bepaalde situaties is het zinvol om de leerlingen zelf een ontwerp te laten ontwikkelen van een meetinstrument zoals een krachtmeter, een reactietijdmeter of een speelgoed waarin telkens het fysisch concept wordt toegepast. Zo kunnen zij bijvoorbeeld bij de studie van het evenwicht zelf een poppetje maken dat in stabiel evenwicht blijft op een punt. De leerlingen leren hun eigen constructie aanpassen volgens het toegepaste fysisch concept en zij ervaren zo de eigenheid van het technisch ontwerp. Leerlingen leren de technische ontwerpen beschrijven en gebruiken d.w.z. dat zij kennis maken met verschillende meetinstrumenten zoals thermometer, maatglas, balans, manometer. Hierbij verwerven de leerlingen inzicht in de bouw van het instrument en leren ook hoe zij het meettoestel praktisch kunnen gebruiken.

10 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 9 In bepaalde gevallen verwerven zij enkel informatie over de functie en de bouw, zonder dat zij het praktisch gebruik inoefenen zoals een afstandsensor, druksensor, temperatuursensor... of vacuümpomp. Het gebruik van ICT stimuleren bij het opzoeken, verwerken en presenteren van informatie over onder andere historische wetenschapsfiguren, technische toepassingen De verwijzing van de technisch-technologische vaardigheden naar de gemeenschappelijke, vakspecifieke en decretaal specifieke eindtermen duiden we in de tabel aan met het symbool (B). DECR.NR. ETf1, ETf2, ETf3, ETf5 ETf1, ETf2, ETf3, ETf5 ETf1, ETf2, ETf3, ETf5 ETf1, ETf2, ETf3, ETf5 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Probleemoplossende vaardigheden eenvoudige vragen oplossen; een formule gebruiken in een eenvoudige situatie en rekening houden met het aantal beduidende cijfers voor de schrijfwijze van het resultaat; door analyse van het probleem de gegevens noteren met symbolen en een oplossingsformule opstellen en uitwerken; in een bepaalde situatie de fysische context herkennen en een juiste formule opstellen en uitwerken. LEERINHOUDEN Bij elk volgend onderdeel enkele vragen en vraagstukken inoefenen Specifieke pedagogisch-didactische wenken Leerlingen leren de leerstof verwerken door vragen in te oefenen van verschillende kennisniveaus zoals: kennis, inzicht en toepassing. Bij het niveau toepassing wordt een principe of formule rechtstreeks gebruikt. Bij de vraagstukken is de situatie wat complexer en wordt er expliciet aandacht besteed aan het opstellen van een oplossingsstrategie. Het is van belang om systematisch een voorbeeldvraagstuk uit te werken zodat de leerlingen aan de hand van dit voorbeeld zelfstandig een aantal vraagstukken kunnen oplossen. Om de zelfwerkzaamheid van de leerlingen te stimuleren zijn volgende leermiddelen nuttig: een oplossingenmap in de klas, zelftest-vragen, bijkomende vragen op een elektronisch leerplatform, vragen vanuit de Vlaamse Fysica Olympiade. De verwijzing van de probleemoplossende vaardigheden naar de vakspecifieke eindtermen duiden we in de tabel aan met het symbool (C).

11 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 10 Decr. nr. ETg13, ETg15 ETg1 t/m ETg12 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 1 1. Inleiding fysica als wetenschap beschrijven en enkele domeinen van de fysica opnoemen; 2 schematisch de wetenschappelijke methode beschrijven; LEERINHOUDEN Fysica in de wetenschappen Wetenschappelijke methode ETf7 3 enkele studie - en beroepsmogelijkheden opnoemen en enkele kenmerken aangeven. Studie-en beroepsmogelijkheden Specifieke pedagogisch-didactische wenken De fysica als exact wetenschapsvak situeren binnen de wetenschappen en enkele onderzoeksdomeinen verwoorden; het is belangrijk bij deze bespreking voldoende beeldmateriaal en concrete voorbeelden te gebruiken (1). In de fysica gebruikt men een methode om de kennis op te bouwen en te ondersteunen. Deze methode is reeds ontwikkeld vanaf begin 1600 en we noemen deze methode de wetenschappelijke werkmethode (2). Aandacht besteden aan de ontwikkeling van de wetenschappelijke kennis steunende op modellen en experimentele resultaten. Enkele atoommodellen kort behandelen als illustratie (2). Als context het werkterrein en de mogelijkheden van een fysicus uitvoerig beschrijven en illustreren met voorbeelden (3). Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen ETf Het SI-eenhedenstelsel het verschil tussen een grootheid en een eenheid verwoorden; LEERINHOUDEN Grootheid, eenheid ETf1 5 de hoofdgrootheden definiëren in woorden en SI-eenheden omschrijven; Hoofdgrootheden en eenheden ETf3, ETf5 6 de belangrijkste voorvoegsels omschrijven en gebruiken bij omzettingen tussen eenheden; Afgeleide eenheden, omzettingen (B) 7 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. het SI-eenhedenstelsel; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 8 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. het SI-eenhedenstelsel. Vragen en vraagstukken

12 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 11 Specifieke pedagogisch-didactische wenken Aandacht vestigen op het verschil tussen grootheden en eenheden met hun respectievelijke symbolen. Het verschil tussen grootheden en variabelen (x, y) uit de wiskunde aangeven. In de fysica hoort bij elk getal een eenheid en het getal is nu een maatgetal van de grootheid (4). Het is niet bedoeling de wetenschappelijke definitie van de hoofdeenheden te bespreken. Bij de notatie van de waarde van een grootheid aandacht hebben voor de meetnauwkeurigheid van het meettoestel. Bij berekeningen met meetresultaten de vereenvoudigde regels voor beduidende cijfers gebruiken. Bij het maken van opgaven is het best het aantal beduidende cijfers van de gegevens tot drie te beperken (5). Aandacht hebben voor de moeilijkheid die leerlingen hebben bij de omzetting van de decimale schrijfwijze van een tijdstip naar de schrijfwijze met uren en minuten en omgekeerd (6). De noodzaak om voorvoegsels te gebruiken doordat het werkterrein van de fysica zich uitstrekt van de microscopisch kleine massa van een atoom tot het reusachtig grote heelal en van de zeer korte periode van een atoomklok tot de leeftijd van het heelal (6). Decr. nr. ETf1 ETf26 (A) LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen 9 3. Dichtheid de dichtheid van een stof verwoorden en berekenen; 10 onder begeleiding de dichtheid van een vaste stof of vloeistof bepalen en deze methode beschrijven; LEERINHOUDEN Dichtheid Leerlingenproef:Bepaling van de dichtheid van een vaste stof of vloeistof (B) 11 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. dichtheid; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 12 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. dichtheid. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Laat de leerlingen het begrip dichtheid met een concreet voorbeeld op een eigen manier correct verwoorden en oefen veelvuldig in het omzetten van de eenheden (9). Laat de leerlingen op een experimentele manier de stofeigenschap dichtheid ontdekken, gebruik hierbij voorwerpen met zowel regelmatige als nietregelmatige vormen (9-10). Tijdens de leerlingenproef over dichtheid leren de leerlingen een aantal apparaten gebruiken zoals: de balans (digitaal), meetlat, maatglas... werk systematisch met duidelijke afspraken voor de leerlingen (10-11). Breng de verschillende vaardigheden voor het uitvoeren van de proef stapsgewijze aan en besteed voldoende aandacht aan het maken van een grafische voorstelling. Geef hierbij aan dat we de punten van de grafiek niet punt per punt verbinden maar een rechte tekenen die zo goed mogelijk aansluit bij de punten. Breng de helling van de rechte in verband met de dichtheid van de stof (10).

13 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 12 Inzicht ontwikkelen in de grootteorde van de dichtheden en de dichtheid van een stof in een tabel leren opzoeken (11). Als klasproef kan de experimentele bepaling van de dichtheid van lucht gebeuren. Decr. nr. ETf13 ETf8, ETf9 ETf1, ETf10 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Krachten voorbeelden van verschillende soorten krachten en toepassingen ervan noemen; 14 in concrete situaties een kracht als oorzaak van vervorming en als oorzaak van verandering van bewegingstoestand herkennen en beschrijven; 15 de informatie die een vectorvoorstelling bevat toelichten en de krachtvectoren op schaal tekenen; LEERINHOUDEN Voorbeelden: spierkracht, wrijvingskracht, veerkracht, elektrische kracht, magnetische kracht Verschillende uitwerkingen van een kracht op een voorwerp Vectorvoorstelling van een kracht ETf11 16 krachten volgens dezelfde richting samenstellen; Samenstellen van krachten met dezelfde richting ETf1, ETf4 17 de zwaartekracht op een massa berekenen en de zwaarteveldsterkte verwoorden; Zwaartekracht, zwaarteveldsterkte ETf2, ETf12 (A) 18 het verband beschrijven tussen de vervorming van een elastisch systeem en de Veerkracht, veerconstante uitgeoefende kracht en het verband grafisch voorstellen; 19 onder begeleiding de veerconstante van een veer bepalen; Leerlingenproef: bepaling van de veerconstante van een veer (B) 20 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. krachten; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 21 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. krachten. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het begrip kracht met verschillende voorbeelden illustreren en hierbij het onderscheid aangeven tussen een krachtwerking door contact en een krachtwerking op afstand (13). De uitwerkingen van een kracht met praktische voorbeelden illustreren (14). Bij de vectorvoorstelling de krachten tekenen met een krachtenschaal en duidelijk het verschil tussen een vectoriële grootheid en een niet-vectoriële grootheid aangeven. Besteed voldoende aandacht aan de positie van het aangrijpingspunt van de vector in de figuur (15). Het begrip zwaarteveldsterkte invoeren als kracht op een voorwerp op aarde waarbij een massa van één kilogram wordt aangetrokken met een kracht van 9,81 N. Verduidelijk het onderscheid tussen massa en gewicht (17).

14 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 13 Met de waarde van de veldsterkte g = 9,81 N/kg de zwaartekracht F z op een gegeven massa m berekenen, F z = m g (17). Bij bepaling van de grootte van de kracht leren de leerlingen met een dynamometer werken en bij de experimentele bepaling van de veerconstante is er een mogelijkheid om de leerlingen een geijkte krachtmeter te laten ontwerpen ( ). Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ETf1, ETf Druk 5.1 Druk bij vaste stoffen het begrip druk uit kracht en oppervlakte afleiden en de grootte ervan berekenen; ETf3 23 omzettingen maken tussen de afgeleide eenheden van druk en de grootteorde aangeven; Begrip druk bij vaste stoffen Grootteorde van drukken eenheden: Pa, hpa, bar, mbar (B) 24 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. druk bij vaste stoffen; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 25 vragen en vraagstukken oplossen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het is ook aangewezen om een grootteordeschaal van de druk te bespreken en te illustreren met voorbeelden (22). De omzettingen van eenheden van druk herhaaldelijk inoefenen (23). Als context kan men verschillende voorbeelden bespreken waarbij een vergroting van het oppervlak een drukverkleining teweegbrengt of omgekeerd zoals: sneeuwschoenen, een nagelbed, gevolgen van een verkeersongeval (airbag, scherpe randen)... (24). Decr. nr. ETf1, ETf2, ETf27 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Druk bij vloeistoffen de druk in een vloeistof verklaren en de grootte van de vloeistofdruk berekenen; LEERINHOUDEN Druk in een vloeistof: hydrostatische druk ETg15 27 de drukvoortplanting op een vloeistof beschrijven en een praktisch voorbeeld ervan omschrijven; Wet van Pascal

15 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 14 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN (B) 28 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. druk bij vloeistoffen; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 29 vragen en vraagstukken oplossen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Aandacht besteden aan het verschil tussen druk als niet-vectoriële grootheid (werkt in alle richtingen in een punt) en de kracht als vectoriële grootheid (loodrecht op een oppervlak) (26). De krachtvergroting die ontstaat door drukvoorplanting in verband brengen met technische systemen zoals remsysteem van een auto, hydraulische persen... (27-28). Het gebruik van een bloeddrukmeter toelichten als illustratie bij druk (28). Decr. nr. ETf25 ETf13, ETf25 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Druk bij gassen met behulp van het deeltjesmodel de druk van een gas verklaren; 31 met een aantal proefjes de invloed van de luchtdruk illustreren; LEERINHOUDEN Druk van een gas Luchtdruk (B) 32 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. druk bij gassen; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 33 vragen en vraagstukken oplossen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Met verschillende proeven de invloed van de luchtdruk illustreren en hierbij de leerlingen een eigen verklaring laten formuleren (31). Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen rond gassen (meer specifiek lucht) die leerlingen hebben opgebouwd in het dagelijks leven: (31) o Lucht heeft geen massa. o Lucht is onzichtbaar dus kan de lucht ook geen kracht uitoefenen. De grootteorde van de luchtdruk illustreren en bepalen door bijvoorbeeld als klasproef evenwicht te maken tussen een gevulde waterdarm met hoogte 11,0 m afgesloten bovenaan maar onderaan open en in evenwicht met de luchtdruk (31).

16 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 15 Als context zijn volgende mogelijkheden: de gebieden van hoge en lage luchtdruk bij een weerkaart bespreken, de bouw van een kwikbarometer uitleggen, informatie opzoeken over Torricelli, een bezoek brengen aan het KMI of weerstation, erop wijzen dat drukverschillen implosie en explosie kunnen veroorzaken (32). Decr. nr. ETf1, ETf17 ETf1, ETf18 ETf1, ETf17 (A) ETf1, ETf17, ETf20 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Arbeid, energie en vermogen het begrip arbeid correct gebruiken en in concrete situaties omschrijven; 35 de arbeid bij een constante kracht evenwijdig met de verplaatsing berekenen in een concrete situatie; het begrip vermogen beschrijven en in een concrete situatie berekenen; met een eenvoudige methode het vermogen van een leerling bepalen; 38 het begrip energie omschrijven en enkele energievormen zoals potentiële energie (zwaarte-energie, veerenergie), kinetische energie, stralingsenergie, kernenergie in een concrete situatie beschrijven; van verschillende toestellen de energieomzetting beschrijven; LEERINHOUDEN Het begrip arbeid Arbeid bij een constante kracht evenwijdig met de verplaatsing Het begrip vermogen Leerlingenproef: bepaling van het vermogen van een leerling Het begrip energie, energievormen Energieomzettingen (B) 39 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. arbeid, energie en vermogen; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 40 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. arbeid, energie en vermogen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen rond arbeid die leerlingen hebben opgebouwd in het dagelijks leven: (34-38) o o Arbeid is verbonden aan een menselijk gevoel, zodat vermoeidheid overeenkomt met het verrichten van veel arbeid. Energie wordt zoals brandstof verbruikt in een toestel. Het verschil tussen arbeid en vermogen duidelijk aanbrengen en een grootteordeschaal van vermogen met voorbeelden illustreren (34-36). De verschillende energievormen uitvoerig toelichten en de omzettingen illustreren met experimenten. De duurzame energiebronnen zoals zonne-energie, windenergie, energie uit biomassa beschrijven (38).

17 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 16 Decr. nr. ETf1, ETf15 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Beweging voor een eenparige rechtlijnige beweging de snelheid berekenen en deze beweging grafisch voorstellen; (A) 42 onder begeleiding bij een eenparige rechtlijnige beweging het verband tussen de verplaatsing en de tijdsduur experimenteel bepalen en de beweging grafisch voorstellen; LEERINHOUDEN Eenparige rechtlijnige beweging Gemiddelde snelheid, ogenblikkelijke snelheid Leerlingenproef: studie van de eenparige rechtlijnige beweging ETf8 43 de traagheidswet illustreren in enkele concrete situaties; Eerste wet van Newton ETf8 ETf16 44 de krachtenvoorwaarde voor rust of eenparige rechtlijnige beweging toepassen; 45 een verband leggen tussen een niet-eenparige beweging en een onevenwicht van de krachten; Voorwaarde voor rust of een eenparige rechtlijnige beweging Voorwaarde voor een niet eenparige beweging 46 Het begrip versnelling omschrijven en berekenen in een concrete situatie(u); Het begrip versnelling(u) (B) 47 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. beweging; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 48 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. beweging. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het is van belang bij de aanvang van het schooljaar de belangrijkste grootheden, eenheden en omzettingen van eenheden te herhalen. Ook is het nuttig om de afspraken over meetnauwkeurigheid en het gebruik van beduidende cijfers te herhalen. Als context bij ogenblikkelijke en gemiddelde snelheid is het nuttig deze snelheid te bespreken met voorbeelden zoals de snelheidsmeter in een auto, de functie van een flitspaal, de snelheid van een honderd meter loper (41). De omzetting van de eenheden van snelheid (km/h en m/s) en het inzicht in de grafische voorstelling van de eenparige rechtlijnige beweging inoefenen (41). Een mogelijke proef voor de studie van de eenparige rechtlijnige beweging is de beweging van een luchtbel in een glazen buis of de beweging van een speelgoedauto (42). Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen rond beweging en kracht die leerlingen hebben opgebouwd in het dagelijks leven (43-45) o Als een voorwerp beweegt werkt er een resulterende kracht op het voorwerp. o Als het voorwerp niet beweegt werkt er geen enkele kracht op het voorwerp. o Als het voorwerp in snelheid vermindert dan is de kracht opgebruikt. o Bij een constante snelheid werkt er een constante kracht.

18 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 17 Decr. nr. ETf1 (A) ETf19 ETf8, ETf19 ETf8, ETf19 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Energievormen, rendement mechanische energie en andere vormen van energie herkennen en aangeven in concrete situaties; 50 de zwaarte-energie van een voorwerp omschrijven, de formule afleiden en toepassen in een concrete situatie; de kinetische energie van een voorwerp omschrijven en berekenen; de veerenergie van een veer omschrijven en berekenen; LEERINHOUDEN Mechanische energie en andere energievormen Potentiële energie in het zwaarteveld (zwaarteenergie) Kinetische energie (bewegingsenergie) Elastische potentiële energie (veerenergie) ETf16 53 de behoudswet van energie formuleren en illustreren in concrete voorbeelden; Behoudswet van mechanische energie ETf21 54 in concrete situaties energieomzettingen beschrijven, het rendement omschrijven en het rendement berekenen; ETf22 55 onder begeleiding de behoudswet van mechanische energie experimenteel controleren; Rendement van een energieomzetting Leerlingenproef: proef i.v.m. de behoudswet van mechanische energie (B) 56 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. energie; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 57 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. beweging i.v.m. energie. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Leerlingen laten kennis maken met een verschil in rendement van een aantal toestellen zoals de gloeilamp en de spaarlamp... (54). Aandacht besteden aan de omzetting van duurzame energievormen zoals: zonne-energie, windenergie, energie uit biomassa... Leerlingen wijzen op de beperkte voorrraad van de grondstoffen, aandacht hebben voor rationeel energiegebruik met voorbeelden zoals de code voor energiegebruik bij elektrische toestellen... (54-56). Als leerlingenproef over behoud van energie kan de omzetting van zwaarte-energie naar veerenergie worden gecontroleerd. Hierbij wordt een voorwerp dat verbonden is met een veer op een bepaalde hoogte losgelaten en wordt de uiterste stand van de uitrekking van de veer gemeten. Als je niet beschikt over een voldoende aantal toestellen kan de proef ook als klasproef gebeuren. Een alternatieve proef voor het controleren van behoud van energie is het verticaal lanceren van knikker met gekende beginsnelheid en dan de hoogte bepalen (55).

19 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 18 Decr. nr. ETf25 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Warmteleer 9.1 Gassen de druk, volume, temperatuur en massa van een gas beschrijven en benoemen; ETf28 59 de kinetische opvatting van het begrip temperatuur beschrijven en in verband brengen met het absolute nulpunt; ETf29 60 voor een bepaalde hoeveelheid gas het verband tussen druk en volume bij constante temperatuur beschrijven en grafisch weergeven; ETf29 61 voor een bepaalde hoeveelheid gas het verband tussen volume en temperatuur bij een constante druk beschrijven en grafisch weergeven; ETf29 (A) ETf2 62 voor een bepaalde hoeveelheid gas het verband tussen druk en temperatuur bij een constant volume beschrijven en grafisch weergeven; 63 onder begeleiding een gaswet experimenteel afleiden en grafisch weergeven; 64 voor een bepaalde hoeveelheid gas het verband tussen de druk, het volume en de temperatuur beschrijven; LEERINHOUDEN Toestandsfactoren van een ideaal gas Absolute temperatuur, absoluut nulpunt Wet van Boyle Wet van Gay-Lussac Wet van Regnault Leerlingenproef: experimentele studie van één van de gaswetten De ideale gaswet (B) 65 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. gaswetten. Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 66 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. beweging i.v.m. gaswetten. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Informatie opzoeken over de verschillende wetenschappers die de gaswetten hebben geformuleerd (65).

20 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 19 Decr. nr. ETf1, ETf23 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Merkbare warmte met het deeltjesmodel de inwendige energie beschrijven en in verband brengen met warmte-uitwisseling; LEERINHOUDEN ETf24 68 het begrip warmtecapaciteit verwoorden en in eenvoudige situaties gebruiken; Warmtecapaciteit ETf24 69 het begrip soortelijke warmtecapaciteit verwoorden en in eenvoudige situaties gebruiken; (A) 70 onder begeleiding de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof bepalen door omzetting van mechanische energie in warmte; Warmtehoeveelheid en inwendige energie Soortelijke warmtecapaciteit Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof door omzetting van mechanische energie in warmte (B) 71 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. merkbare warmte; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 72 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. beweging i.v.m. merkbare warmte. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Als context voor de begrippen warmtecapaciteit is het nuttig de grootteorde te bespreken en in verband hiermee het belang van water aanduiden als middel om warmte te vervoeren en ook om de invloed van de zee op het klimaat te verduidelijken (68). Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen over warmte en temperatuur die leerlingen hebben opgebouwd in het dagelijks leven: (67) o o Warmte is een soort onzichtbare stof die de kamer binnenkomt. Warmte en temperatuur zijn hetzelfde. Aandacht hebben voor technische ontwerpen zoals speksteenkachel, verschillende soorten borden en koppen...(71). Als historische context de proef van Joule beschrijven voor de bepaling van het mechanisch warmte-equivalent (70). Decr. nr. ETf25 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN Latente warmte en faseovergangen Smelten en stollen Smelten en stollen

21 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 20 Decr. nr. LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen LEERINHOUDEN ETf25 het smelten en stollen van een stof met het deeltjesmodel verklaren; 74 de soortelijke smeltings-of stollingswarmte verwoorden en in een eenvoudige situatie gebruiken; 75 de verandering van het volume en de dichtheid bij smelten en stollen beschrijven(u); Soortelijke smeltingswarmte en soortelijke stollingswarmte Verandering van volume en dichtheid bij het smelten en stollen(u) (B) 76 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. smelten en stollen; Technische ontwerpen en vaardigheden (C) 77 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. beweging i.v.m. smelten en stollen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Verschijnselen bij smelten en stollen uitvoerig illustreren met proeven en voorbeelden uit het dagelijks leven (73-74). Decr. nr. ETf25 (B) (C) LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Verdampen, koken en condenseren verdampen en condenseren van een stof met het deeltjesmodel verklaren; LEERINHOUDEN Verdampen en condenseren 79 het kookverschijnsel beschrijven; Kookverschijnsel 80 het onderscheid tussen gassen en dampen beschrijven en hierbij het begrip kritisch temperatuur gebruiken(u); 81 technische ontwerpen beschrijven en gebruiken i.v.m. verdampen, koken en condenseren; 82 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. beweging i.v.m. verdampen, koken en condenseren. Kritische temperatuur(u) Technische ontwerpen en vaardigheden Vragen en vraagstukken

22 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 21 Decr. nr. ETf25 LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen Sublimeren sublimeren van een stof met het deeltjesmodel verklaren; LEERINHOUDEN Sublimeren Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het sublimatieverschijnsel illustreren met voorbeelden uit onze leefwereld (83).

23 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 22 AV Fysica (1e jaar: 1 lestijd/week, 2e jaar: 2 lestijd/week) PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN 1 Algemene pedagogisch-didactische wenken 1.1 Wenken bij de uitvoering van de leerlingenproef Met een leerlingenproef wordt bedoeld een proef die de leerlingen zelfstandig in kleine groepjes (max. drie leerlingen) uitvoeren, verwerken en ook rapporteren in de vorm van een persoonlijk verslag. Indien er in de klas maar één proefopstelling in voorraad is kan het experiment worden uitgevoerd als klasproef. Deze klasproef kan niet als een leerlingenproef worden beschouwd. Het is de bedoeling de proeven een uitdagend en motiverend karakter te geven en het verband met een dagelijkse context te illustreren. Om de eigen inbreng van leerlingen te stimuleren en leerlingen in toenemende mate van zelfstandigheid te laten werken bij de uitvoering van de leerlingenproeven zijn volgende factoren van belang: een motiverende en uitdagende stimulus bieden waardoor het experiment een duidelijk doel en betekenis bekomt; de mogelijkheid bieden aan de leerlingen om actief en zelfstandig een aantal beslissingen te nemen; de mogelijkheid bieden om hun eigen ideeën te verwoorden en te overleggen tijdens de uitvoering van de proef. De leerlingenproef kan ondersteund worden met een instructieblad dat kan variëren van een gesloten opdracht tot een open opdracht naargelang het niveau van zelfstandigheid van de leerling dat men wil bereiken.de uitvoering van de leerlingenproef gebeurt in kleine groepjes en hierbij leren de leerlingen zelfstandig een verslag opmaken en hierbij zoveel mogelijk gebruik maken van ICT. Het verslag bevat minimaal volgende punten: doel van de proef in de verwoording van een onderzoeksvraag; een beschrijving of tekening van de opstelling; een beschrijving van onderzoeksmethode, relevante formules, oplossingsformule; uitvoering van de proef: weergave van meetwaarden met aandacht voor beduidende cijfers in een tabel en/of een grafiek; evaluatie: formuleren van het besluit en opmerkingen. Het is belangrijk dat de verslaggeving persoonlijk gebeurt zodat leerlingen het verslag nauwkeurig en met de nodige discipline leren afmaken. Leerlingen leren zo onder begeleiding rapporteren in de vorm van een verslag en maken hierbij geen gebruik van een voorgedrukt invulblad. Bij het aanleren van de opmaak van een verslag kan eventueel een voorgedrukt werkblad ter ondersteuning worden gebruikt. Doordat het verslag een apart werkstuk is van een leerling is het aan te bevelen om deze taak in de evaluatie op te nemen en bij de bespreking van de resultaten van de leerlingenproef hierover klassikaal te rapporteren. Bij de evaluatie aandacht hebben voor verschillende vaardigheden en attitudes die bij uitvoering van de proef en het maken van het verslag aan bod komen: goede meetresultaten, nauwkeurigheid, orde en netheid, gedrag, opvolgen van instructies, aandacht voor de veiligheid, opmaak van het verslag... Bij de aanvang van de leerlingenproef voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsaspecten. Leerlingen moeten voldoende op hoogte zijn van de gevaren van bepaalde opstellingen, stoffen of instrumenten. Een klasgroep van twintig leerlingen is voor de uitvoering van leerlingenproeven didactisch verantwoord en wat veiligheid betreft aanvaardbaar. De leerlingen leren ook veilig en milieubewust omgaan met allerlei stoffen. Laat de leerlingen niet met giftige stoffen (bijv. kwik) werken. Voor onderrichtingen i.v.m. veiligheid is er een samenvatting te raadplegen op de website:

24 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 23 AV Fysica (1e jaar: 1 lestijd/week, 2e jaar: 2 lestijd/week) 1.2 Situering van de leerlingenproeven in het leerplan Minimaal twee leerlingenproeven per leerjaar uitvoeren. Het is aangewezen om uit de voorgestelde lijst een keuze te maken. Andere leerlingenproeven die duidelijk aansluiten bij de leerstofinhouden zijn ook toegestaan, mits rekening wordt gehouden met een evenwichtige spreiding over de verschillende leerstofonderdelen. Eerste leerjaar 1. Inleiding 2. Het SI-eenhedenstelsel 3. Dichtheid 3.1. Leerlingenproef: bepaling van dichtheid van vaste stof of vloeistof 4. Krachten 5. Druk 4.1. Leerlingenproef: bepaling van de veerconstante van een veer 5.1. Druk bij vaste stoffen 5.2. Druk bij vloeistoffen 5.2 Druk bij gassen 6 Arbeid, energie en vermogen Tweede leerjaar 6.1 Leerlingenproef: bepaling van het vermogen van een leerling 7 Beweging 7.1 Leerlingenproef: studie van de eenparige rechtlijnige beweging 8 Energievormen, energiebehoud en rendement 8.1 Leerlingenproef: proef i.v.m. de behoudswet van mechanische energie 9 Warmteleer Gassen Leerlingenproef: experimentele studie van één van de gaswetten Merkbare warmte Leerlingenproef: bepaling van de warmtecapaciteit van een vat Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof of vloeistof Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof door omzetting van mechanische energie in warmte Latente warmte en faseovergangen Smelten en stollen Verdampen, koken en condenseren Sublimeren 1.3 Wenken bij de ontwikkeling van de probleemoplossende vaardigheden Een veel gebruikt instrument om de kennis en inzichten van de leerlingen te toetsen zijn de klassieke vragen en vraagstukken. Om een degelijk inzicht te verwerven in het kennisniveau van de leerlingen is het belangrijk dat de leraar streeft naar een kwaliteitsvolle vraagstelling die verband heeft met de leerplandoelstelling. De leraar kiest een bepaalde type van vraag horende bij het gestelde leerdoel. Het is de bedoeling dat leerlingen een gedrag ontwikkelen waarbij zij voortdurend reflecteren over hun manier van leren. De leerlingen krijgen de mogelijkheid om de verworven kennis te toetsen zodat zij ze onder begeleiding aan de nodige zelfsturing kunnen werken. De ontwikkeling van een

25 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 24 AV Fysica (1e jaar: 1 lestijd/week, 2e jaar: 2 lestijd/week) probleemoplossend gedrag gebeurt maar stapsgewijze met voldoende aandacht voor succesbeleving van leerlingen. Deelvaardigheden die aan bod kunnen komen bij het oplossen van vraagstukken: o o o analyse van het probleem lees de opgave aandachtig; maak eventueel een schets en duid daarin de grootheden die in de opgave voorkomen aan; noteer alle gegevens met symbolen in het gegeven; noteer het gevraagde met symbolen; uitwerking noteer de formule(s) die bruikbaar zijn voor de oplossing; maak een omvorming van de formule zodat er een oplossingsformule wordt afgeleid; vul de gegevens in en bereken het resultaat; evaluatie controleer de grootteorde en de eenheid van het resultaat. 1.4 Het gebruik van ICT Wat? Onder ICT verstaan we het geheel van computers, netwerken, internetverbindingen, software, simulatoren, etc. Telefoon, video, televisie en overhead worden in deze context niet expliciet meegenomen Waarom? De recente toevloed van informatie maakt levenslang leren een noodzaak voor iedereen die bij wil blijven. Maatschappelijke en onderwijskundige ontwikkelingen wijzen op het belang van het verwerven van ICT. Enerzijds speelt het in op de vertrouwdheid met de beeldcultuur en de leefwereld van jongeren. Anderzijds moeten jongeren niet alleen in staat zijn om nieuwe media efficiënt te gebruiken, maar is ICT ook een hulpmiddel bij uitstek om de nieuwe onderwijsdoelen te realiseren. Het nastreven van die competentie veronderstelt onderwijsvernieuwing en aangepaste onderwijsleersituaties. Er wordt immers meer en meer belang gehecht aan probleemoplossend denken, het zelfstandig of in groep leren werken, het kunnen omgaan met enorme hoeveelheden aan informatie... In bepaalde gevallen maakt ICT deel uit van de vakinhoud en is ze gericht op actieve beheersing van bijvoorbeeld een softwarepakket binnen de lessen informatica. In de meeste andere vakken of bij het nastreven van vakoverschrijdende eindtermen vervult ICT een ondersteunende rol. Door de integratie van ICT kunnen leerlingen immers: het leerproces zelf in eigen handen nemen; zelfstandig en actief leren omgaan met les- en informatiemateriaal; op eigen tempo werken en een eigen parcours kiezen (differentiatie en individualisatie) Hoe te realiseren? In de eerste graad van het SO kunnen leerlingen adequaat of onder begeleiding elektronische informatiebronnen raadplegen. In de tweede en nog meer in de derde graad kunnen de leerlingen spontaan gegevens opzoeken, ordenen, selecteren en raadplegen uit diverse informatiebronnen en -kanalen met het oog op de te bereiken doelen. Er bestaan verschillende mogelijkheden om ICT te integreren in het leerproces. Bepaalde programma s kunnen het inzicht verhogen d.m.v. visualisatie, grafische voorstellingen, simulatie, het opbouwen van schema s, stilstaande en bewegende beelden, demo... Sommige cd-roms bieden allerlei informatie interactief aan, echter niet op een lineaire manier. De leerling komt via bepaalde zoekopdrachten en verwerkingstaken zo tot zijn eigen gestructureerde leerstof.

26 ASO 2e graad Basisvorming Economie, Grieks, Grieks-Latijn, Humane wetenschappen, Latijn 25 AV Fysica (1e jaar: 1 lestijd/week, 2e jaar: 2 lestijd/week) Databanken en het internet kunnen gebruikt worden om informatie op te zoeken. Wegens het grote aanbod aan informatie is het belangrijk dat de leerlingen op een efficiënte en een kritische wijze leren omgaan met deze informatie. Extra begeleiding in de vorm van studiewijzers of instructiekaarten is een must. Om tot een kwaliteitsvol eindresultaat te komen, kunnen leerlingen de auteur (persoon, organisatie...), de context, andere bronnen die de inhoud bevestigen en de onderzoeksmethode toevoegen. Dit zal het voor de leraar gemakkelijker maken om het resultaat en het leerproces te beoordelen. De resultaten van individuele of groepsopdrachten kunnen gekoppeld worden aan een mondelinge presentatie. Het programma Powerpoint kan hier ondersteunend werken. Men kan resultaten en/of informatie uitwisselen via , blackboard, chatten, nieuwsgroepen, discussiefora... ICT maakt immers allerlei nieuwe vormen van directe en indirecte communicatie mogelijk. Dit is zeker een meerwaarde omdat ICT zo de mogelijkheid biedt om niet alleen interscolaire projecten op te zetten, maar ook om de communicatie tussen leraar en leerling (uitwisselen van cursusmateriaal, planningsdocumenten, toets- en examenvragen...) en leraren onderling (uitwisseling lesmateriaal) te bevorderen. Sommige programma s laten toe op graduele niveaus te werken. Ze geven de leerling de nodige feedback en remediëring gedurende het leerproces (= zelfreflectie en -evaluatie). 1.5 Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) Wat? Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelstellingen, die -in tegenstelling tot de vakgebonden eindtermen - niet gekoppeld zijn aan een specifiek vak, maar door meerdere vakken of onderwijsprojecten worden nagestreefd. De VOET worden volgens een aantal vakoverschrijdende thema's geordend: leren leren, sociale vaardigheden, opvoeden tot burgerzin, gezondheidseducatie, milieueducatie, muzisch-creatieve vorming en technisch-technologische vorming (alleen voor ASO). De school heeft de maatschappelijke opdracht om de VOET volgens een eigen visie en stappenplan bij de leerlingen na te streven (inspanningsverplichting) Waarom? Het nastreven van VOET vertrekt vanuit een bredere opvatting van leren op school en beoogt een accentverschuiving van een eerder vakgerichte ordening naar meer totaliteitsonderwijs. Door het aanbieden van realistische, levensnabije en concreet toepasbare aanknopingspunten, worden leerlingen sterker gemotiveerd en wordt een betere basis voor permanent leren gelegd. VOET vervullen een belangrijke rol bij het bereiken van een voldoende brede en harmonische vorming en behandelen waardevolle leerinhouden, die niet of onvoldoende in de vakken aan bod komen. Een belangrijk aspect is het realiseren van meer samenhang en evenwicht in het onderwijsaanbod. In dit opzicht stimuleren VOET scholen om als een organisatie samen te werken. De VOET verstevigen de band tussen onderwijs en samenleving, omdat ze tegemoetkomen aan belangrijk geachte maatschappelijke verwachtingen en een antwoord proberen te formuleren op actuele maatschappelijke vragen Hoe te realiseren? Het nastreven van VOET is een opdracht voor de hele school, maar individuele leraren kunnen op verschillende wijzen een bijdrage leveren om de VOET te realiseren. Enerzijds door binnen hun eigen vakken verbanden te leggen tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET, anderzijds door thematisch onderwijs (teamgericht benaderen van vakoverschrijdende thema's), door projectmatig werken (klas- of schoolprojecten, intra- en extra-muros), door bijdragen van externen (voordrachten, uitstappen). Het is een opdracht van de school om via een planmatige en gediversifieerde aanpak de VOET na te streven. Ondersteuning kan gevonden worden in pedagogische studiedagen en nascholingsinititiatieven,