door dr. W. H. Mager Vakgroep Biochemie en Moleculaire Biologie Vrije Universiteit Amsterdam

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "door dr. W. H. Mager Vakgroep Biochemie en Moleculaire Biologie Vrije Universiteit Amsterdam"

Transcriptie

1 113 1 Biotechnologie door dr. W. H. Mager Vakgroep Biochemie en Moleculaire Biologie Vrije Universiteit Amsterdam 1. Inleiding Chemische structuur van erfelijke eigenschappen. Het DNA Recombinant-DNA-techniek Toepassingen Veiligheid en ethiek Consument Aanvullende literatuur

2 Inleiding Onder biotechnologie verstaan we het gebruik van levende organismen of delen daarvan voor industriële processen. Tot de gebruikte organismen behoren met name ééncellige microörganismen als bacteriën, gisten of schimmels, maar in toenemende mate ook cellen van planten en dieren. Biotechnologie wordt gekenmerkt door de samenwerking tussen verschillende vakgebieden en een sterke toepassingsgerichtheid. Biotechnologie kan ook algemener omschreven worden als de integratie van scheikunde, biologie en proceskunde voor (industriële) toepassingen van levende organismen of delen daarvan. Andere termen die een nauwe relatie hebben met biotechnologie zijn: recombinant-desoxyribonucleïnezuur(recombinant-dna)technologie, in feite de technologie die ten grondslag ligt aan de moderne biotechnologie (zie verder) en gentechnologie. De laatste wordt ook wel genetische manipulatie of genetische modificatie genoemd. Eenvoudig gesteld betekent dit het veranderen van erfelijke eigenschappen, waarop de recombinant-dna-technieken doorgaans zijn gericht. Het gebruik maken van biologische processen voor industriële doeleinden is niet van recente datum; al ten tijde van de oude Egyptenaren werden voedings- en genotmiddelen als brood, kaas, yoghurt, bier en wijn geproduceerd volgens een biotechnologie die vooral gebaseerd was op overlevering en empirische gegevens. Met het toenemen van het inzicht in biotechnologische processen is het aantal toepassingen de laatste jaren sterk toegenomen. De grootste stroomversnelling is veroorzaakt door het beschikbaar komen van recombinant-dna-technieken: de mogelijkheid eigenschappen van levende wezens te veranderen door het knippen en plakken van stukjes erfelijkheidsmateriaal, DNA. Op zich is het menselijk ingrijpen in de erfelijkheid overigens niet nieuw. Het kruisen van dieren en het veredelen van gewassen gebeurt al heel lang en selectie van nieuwe erfelijke eigenschappen is zelfs heel natuurlijk. Maar de moderne technieken zijn uniek in de gerichtheid en de efficiëntie waarmee gewenste veranderingen kunnen worden aangebracht.

3 113 4 Biotechnologie 2. Chemische structuur van erfelijke eigenschappen. Het DNA Welke eigenschappen een levende cel heeft en tot welke fysiologische activiteiten een cel in staat is, wordt bepaald door het spectrum aan eiwitten dat in deze cel wordt aangemaakt (gesynthetiseerd). Veel van de in een cel gemaakte eiwitten hebben een werking als enzym, dat wil zeggen, ze katalyseren een bepaalde biochemische omzetting. Andere eiwitten spelen een structurele rol in de cel; ze zijn betrokken bij transport- of opslagprocessen of hebben een signaalfunctie bij de interne en externe communicatie van de cel (bijvoorbeeld als hormoon). Ook zijn er eiwitten met een regelfunctie, bijvoorbeeld als versterker of verzwakker, in het proces van genexpressie (zie verder). In feite worden de meeste eigenschappen van een cel dus bepaald door eiwitten. Eiwitten zijn macromoleculen opgebouwd uit enkele tientallen tot enkele duizenden bouwstenen, de aminozuren. In de natuur komen twintig verschillende aminozuren voor. In een eiwitmolecule zijn de aminozuren lineair aan elkaar gekoppeld via zogenaamde peptidebindingen, ontstaan door reactie tussen de carbonzuurgroep van het ene met de aminogroep van het volgende molecule, onder afsplitsing van water. Eiwitten zijn dus polypeptiden. Dat eiwitten zoveel verschillende functies kunnen hebben, vloeit voort uit de talloze mogelijke combinaties die twintig verschillende aminozuren bieden. De volgorde van aminozuren bepaalt hoe dat eiwit zich in het interne milieu van een cel opvouwt hetgeen bepaald wordt door de moleculaire interacties tussen de verschillende typen zijketens en de ruimtelijke opvouwing van een eiwitmolecuul bepaalt dan de uiteindelijke biologische functie ervan. De informatie voor de structuur en aanmaak van alle eiwitten ligt in codevorm opgeslagen in een ander macromolecule, het DNA. DNA bevindt zich doorgaans gecomplexeerd met eiwitten in de kern van de cellen in een compact opgevouwen vorm, de chromosomen. Het moleculair gewicht van DNA is zeer hoog, het gaat hier om waarden van 1 miljard of hoger. DNA is de drager van alle erfelijke eigenschappen. Bij deling van cellen worden dan ook twee volledige kopieën van het oorspronkelijke DNA gemaakt. Bij voortplanting komt doorgaans de ene helft van de erfelijke (=genetische) infor-

4 113 5 matie het DNA van de moeder en de andere helft van de vader. De vraag naar de chemische structuur van de erfelijke informatie is in wezen de vraag naar de wijze waarop de lineaire aaneenschakeling van aminozuren vastligt in het DNA. Het macromolecule DNA bestaat uit twee spiraalsgewijze om elkaar gewonden strengen die zijn opgebouwd uit vier verschillende bouwstenen, nucleotiden genaamd, die bestaan uit een suikerfosfaat en een organische base: adenine, guanine, cytosine en thymine, kortweg A, G, C en T (zie figuur 1). De chemische koppeling tussen de nucleotiden in een enkele streng is een covalente fosfaatdiëster-binding. In de dubbelstrengsstructuur zit tegenover elke A een T en tegenover elke C een G en omgekeerd. Deze zogenaamde basenparen worden in stand gehouden door waterstofbruggen. Bij het vermenigvuldigen van DNA (een proces dat DNA-replicatie wordt genoemd) ritst de dubbelstreng open en vormt elk van beide strengen een matrijs voor de synthese van een nieuwe. Deze nieuwe strengen zijn exact complementair aan de oude, dat wil zeggen dat weer tegenover een A een T en tegenover een G een C aanwezig is. Er zijn na de DNA-replicatie dus twee identieke kopieën van het oorspronkelijke DNA-molecule ontstaan die bij de celdeling in de twee nieuwe cellen terechtkomen. In de structuur van DNA ligt dus de garantie voor de erfelijke overdraagbaarheid van informatie. Wat is dan die informatie? Combinaties van drie bouwstenen in het DNA (een triplet of codon) vormen een coderingseenheid voor één aminozuur. Omdat er 4 3 =64 mogelijke triplet-combinaties zijn van de vier basen (A, T, C en G), zijn er voor diverse aminozuren (in totaal 20) meer codons. Bovendien zijn er drie nonsense codons die als een stopsignaal (stopcodon) fungeren. Een gen wordt nu gedefinieerd als de lineaire aaneenschakeling van de codons die coderen voor de achtereenvolgende aminozuren in een eiwitmolecule. Het gen voor een eiwit bestaande uit 100 aminozuren zou daarmee dus 300 nucleotiden lang zijn en gevolgd worden door een stopcodon. In het jargon van moleculair biologen wordt de rangschikking van deze 300 nucleotiden de (aminozuur-coderende) sequentie van het gen genoemd. In wezen is elk gen langer omdat ook bepaalde regelsequenties aan het begin of aan het eind tot het gen gerekend worden. De feitelijke aminozuur-coderende sequentie wordt daar-

5 113 6 Biotechnologie Figuur 1. Dubbelspiraalstructuur van DNA. De dubbele helix wordt in stand gehouden door basenparing tussen G en C, respectievelijk A en T in de twee ketens. Dankzij deze specifieke basenparing worden bij vermenigvuldiging van een DNA-molecule (voorafgaand aan de celdeling) twee exacte kopieën van het oorspronkelijk molecule gemaakt.

6 113 7 om vaak het open leesraam genoemd. Genen in hogere (eukaryote) cellen zijn doorgaans nog veel ingewikkelder omdat zich tussen de sequentie van het open leesraam andere zinloze sequenties bevinden die introns worden genoemd en waarvan de functie nog niet duidelijk is. Eukaryote cellen zijn cellen met een kern, in tegenstelling tot prokaryoten die geen celkern bevatten. Genexpressie is het proces waarbij de in codon-vorm opgeslagen informatie in het DNA vertaald wordt in de aminozuurvolgorde van een eiwit. In dit proces van genexpressie kunnen verschillende fasen worden onderscheiden. Eerst wordt het stukje DNA dat een gen bevat overgeschreven in de vorm van een boodschapper-ribonucleïnezuur (boodschapper-rna) molecule. Dat overschrijven (transcriptie) berust op hetzelfde principe van de A-T, G-C basenparing bij DNA. De structuur van RNA lijkt erg op die van DNA, maar RNA-moleculen zijn enkelstrengs en veel kleiner; de lengte is natuurlijk afhankelijk van de grootte van het eiwit waarvoor het de code draagt. RNA s zijn bovendien betrekkelijk instabiel waardoor de mate van genexpressie snel aangepast kan worden aan de behoefte van de cel. De tweede stap in de genexpressie is de vertaling (translatie) van de codon-informatie in eiwit. Bij dit proces zijn gespecialiseerde celdeeltjes, de ribosomen, betrokken en bovendien speciale RNA s, de transport-rna s. Deze laatste fungeren als adapter -moleculen omdat ze enerzijds een aminozuur en anderzijds het erbij horende codon in de boodschapper RNA herkennen. Het proces van genexpressie in hogere cellen bevat nog een belangrijke stap omdat eerst alle intron-sequenties uit de boodschapper RNA s verwijderd moeten worden voordat deze vertaalbaar zijn. 3. Recombinant-DNA-techniek Dankzij de recombinant-dna-techniek is het mogelijk elk willekeurig gen in onbeperkte hoeveelheden zuiver in handen te krijgen. Bovendien kunnen genen afkomstig uit cellen, ongeacht welk type, in principe in andere cellen tot expressie gebracht worden. De techniek heeft twee pijlers. In de eerste plaats zijn er tal van zogenaamde restrictie-enzymen ontdekt en inmiddels op de markt gebracht

7 113 8 Biotechnologie die DNA-moleculen op een specifieke plaats, namelijk in een bepaalde sequentie van nucleotiden, kunnen doorknippen. Restrictieenzymen brengen breuken aan in het dubbelstrengs-dna door het hydrolyseren van fosfaatdiësterbindingen. Dat restrictie-enzymen specifiek bepaalde sequenties herkennen en daar breuken aanbrengen, houdt in dat de herkomst van het DNA er niet toe doet. Het restrictie-enzym EcoRI bijvoorbeeld, afkomstig uit een Escherichia coli-stam, herkent de sequentie ongeacht of het om DNA uit een bacterie, een plant of de mens gaat. Veel restrictie-enzym-knipplaatsen hebben een soort palindroom-structuur en het betreffende enzym knipt het DNA daar asymmetrisch door. Bij een palindroom leest men van links naar rechts hetzelfde als van rechts naar links. Voorbeeld: parterretrap. Er ontstaan zo brokstukken, in het geval van EcoRI eindigend op een enkelstrengs stukje TTAA. Volgens de regels van de basenparing hebben deze uiteinden de neiging aan elkaar te plakken. Zo kan ook een fragment van menselijk DNA eindigend op deze sequentie plakken aan DNA uit een bacterie. De alsdus verkregen nieuwe combinatie recombinant DNA kan worden gestabiliseerd door de fosfaatdiësterbreuken te herstellen met behulp van het plakenzym ligase. De tweede pijler waarop de recombinant-dna-techniek berust is het beschikbaar zijn van vele soorten plasmiden. Dit zijn kleine ringvormige DNA-moleculen die in aantallen van één of meer exemplaren in bacteriën of gistcellen kunnen voorkomen. De cellen hebben er voordeel bij deze plasmiden te handhaven omdat op het plasmide-dna voor de cel nuttige genen gelegen zijn (figuur 2). Deze plasmiden nu kunnen gebruikt worden om soortvreemd DNA in de vorm van een recombinant-molecule de cel binnen te krijgen. Plasmiden worden daarom vectoren genoemd, voertuigen; het vreemde DNA is als het ware de passagier. Behalve plasmiden kunnen ook

8 113 9 bepaalde virussen als vector optreden. Als een fragment van dierlijk DNA met daarop het gen coderend voor een bepaald eiwit op deze wijze in een bacterie- of gistcel wordt binnengebracht (een proces dat transformatie wordt genoemd (figuur 2) en vermenigvuldigd, wordt gesproken van een kloon. Het gen is gekloneerd. De organismen die via een soortvreemd gen een extra eigenschap hebben gekregen, worden transgeen genoemd. Doorgaans wordt deze term echter niet gebruikt voor bacteriën en gisten maar vooral voor planten en dieren die op een vergelijkbare manier als hierboven beschreven genetisch gemodificeerd kunnen worden. In principe geldt dit zelfs voor de mens. 4. Toepassingen Volgens het hier beschreven principe zijn de afgelopen jaren diverse genen tot expressie gebracht met het doel tot commerciële produktie van de door dat gen gecodeerde eiwitten te komen. In de voedingsen genotmiddelenindustrie is een bekend voorbeeld het eiwit chymosine. Dit is het eiwit uit de kalvermaag dat in de kaasbereiding een essentiële rol vervult bij het stremmen van melk. Het gen voor chymosine is ingebouwd in het DNA van gist zodat deze cellen als fabriek voor dit produkt fungeren. In de Verenigde Staten, Engeland en Zwitserland wordt al kaas op de markt gebracht die op deze wijze gemaakt is. Ook worden verschillende langs deze weg verkregen koolhydraat-splitsende enzymen toegepast bij de bier-, brood- en vruchtensapbereiding. In het algemeen geldt voor deze industriële sector dat door het werken met zuivere enzymen een betere procesen produktcontrole mogelijk is. In de farmaceutische industrie zijn nieuwe geneesmiddelen ontwikkeld, zoals menselijk insuline, interferonen en groeifactoren, die door recombinant-bacteriën worden geproduceerd. Vrouwelijke nakomelingen van de stier Herman kunnen het menselijk moedermelkeiwit lactoferrine maken dat mogelijk kan dienen ter versterking van het afweersysteem. Ook voor de produktie van vaccins wordt gebruik gemaakt van eiwitten die in bacteriën tot expressie zijn gebracht. Tevens zijn zwangerschaps- en AIDS-testen ontwikkeld. In de toekomst zal het onderzoek naar nieuwe behandelwijzen van

9 Biotechnologie Figuur 2. Principe van de recombinant-dna techniek. Als voorbeeld worden bacteriën als gastheer gebruikt. Bacteriën gaan dood in aanwezigheid van een antibioticum, tenzij ze een eiwit kunnen maken dat dit antibioticum afbreekt. Het gen coderend voor dit eiwit is gelegen op het plasmide. Op deze wijze kunnen bacteriecellen die een (recombinant-)plasmide hebben opgenomen worden geselecteerd, want zij overleven de werking van het antibioticum. kanker en immunologische afweer- en verouderingsziekten van groot belang zijn. In de land- en tuinbouw wordt gewerkt aan de gerichte verbetering

10 van een groot aantal gewassen: bijvoorbeeld aan tomaten die een langere houdbaarheid hebben (inmiddels op de markt), aan aardappelen (bintje) met een verhoogde weerstand tegen insektevraat zodat minder bestrijdingsmiddelen nodig zijn, aan selectieve mogelijkheden tot onkruidverdelging en aan planten met nieuwe variaties aan bloemkleuren. Binnen de fijnchemie zijn voorbeelden de produktie van zuivere tussenprodukten, van reuk- en smaakstoffen zoals de zoetstof aspartaam en van wasmiddel-enzymen als proteasen en lipasen. Tenslotte is de milieuzorg een belangrijk toepassingsgebied. Zo kan de fosfaatbelasting van het milieu aanzienlijk worden beperkt met behulp van biotechnologisch geproduceerd fytase. Fytase toegevoegd aan veevoer, laat het dier het fosfaat dat in de vorm van fytaat in het voer aanwezig is, beter opnemen, zodat minder fosfaat via de mest in het milieu terecht komt. 5. Veiligheid en ethiek Toen de recombinant-dna-techniek nog maar pas ontdekt was, bestond onzekerheid over de gevolgen die de toepassing ervan op mens en milieu zou kunnen hebben. Dankzij de gunstige uitkomsten van gericht onderzoek met calamiteitenscenario s wordt thans de kans op gevaren veel lager ingeschat. Bovendien zijn voor het werken met recombinant-dna-bevattende organismen richtlijnen vastgesteld, in Nederland door de Voorlopige Commissie Genetische Modificatie (VCOGEM) en haar voorgangers. Kortweg komen de richtlijnen erop neer dat de werkzaamheden alleen mogen worden uitgevoerd door onderzoekers die een training hebben gehad in het veilig (besmettingsvrij) werken. Het werk moet bovendien worden uitgevoerd in speciale laboratoria, kassen, dierverblijven of procesinstallaties, voorzien van voldoende veiligheidsvoorzieningen (fysische inperking). Essentieel is tenslotte de zogenaamde biologische inperking, waaronder verstaan wordt het werken met (micro-)organismen die buiten het laboratorium niet kunnen overleven. De vervaardiging van en de handelingen met genetisch gemodificeerde organismen (GGO s) zijn vastgelegd in het Besluit GGO, dat onlangs is aangepast aan de Europese richtlijn. Om flexibiliteit in de

11 Biotechnologie regelgeving te houden, zijn daarnaast gedetailleerde technische bepalingen zoals de voorschriften voor fysische inperking en werkvoorschriften neergelegd in een ministeriële regeling, die zonodig aangepast kan worden aan de actuele ontwikkelingen. De VCO- GEM, de Hoofdinspectie Milieuhygiëne en de afdeling Hinderwet van de gemeenten houden toezicht op de naleving van de wet. De discussie over genetische modificatie spitst zich de laatste jaren toe op de maatschappelijke en ethische gevolgen van de toepassingen ervan. Dat komt met name door het toenemend gebruik van dieren in de biotechnologie. Genetische experimenten met dieren zijn vanzelfsprekend controversiëler dan die met gisten of bacteriën. Vragen die dan in elk geval gesteld moeten worden, zijn: hoe groot zijn de belangen? wat is de kans op succes? en: zijn er alternatieven? De Dierenbescherming bijvoorbeeld is sterk gekant tegen de moderne biotechnologie omdat de gevolgen voor het welzijn en de gezondheid van het dier onduidelijk zijn. Recent is over deze problematiek een publiek debat gestart. De opvattingen bewegen zich in het algemeen tussen Ja, mits en nee, tenzij. Ter discussie staan ook de economische gevolgen voor arme landen die door de opkomst van de biotechnologie nog afhankelijker zouden kunnen worden van de rijke landen. Aan de andere kant heeft de ontwikkeling van landbouwgewassen die een hogere voedingswaarde hebben en meer ziektebestendig zijn, juist voor deze landen evidente voordelen. 6. Consument Binnenkort zullen ook in ons land de eerste voedingswaren geproduceerd met gebruikmaking van de moderne biotechnologie in de supermarkt liggen. Vooruitlopend op de aanstaande regelgeving in EG-verband heeft de overheid onlangs een regeling voor nieuwe voedingsmiddelen in de Warenwet opgenomen die inhoudt dat produkten pas op de markt gebracht mogen worden als ze officieel veilig bevonden zijn. Het is nog de vraag of deze artikelen middels een speciaal etiket herkenbaar moeten zijn. De Consumentenbond legt in elk geval de nadruk op de veiligheid voor de klant en op de noodzaak van een goede informatievoorziening. Maatschappelijke

12 acceptatie van de nieuwe biotechnologische produktiewijze is vermoedelijk nog een kwestie van tijd. 7. Aanvullende literatuur Biotechnologie. Over DNA en genetische manipulatie. Stichting Teleac, Biotechnologie. De levende cel als chemische fabriek. Lesbrief KNCV/VNCI/NVON, Erfelijke veranderingen bij bacteriën, planten en dieren. Voordelen en risico s. VCOGEM, 1992 P. Vermij, Perfectie op bestelling. Genetische manipulatie in het dagelijks leven Consument en biotechnologie. SWOKA-rapport nr 85, Richtlijnen voor de vervaardiging van en de handelingen met genetisch gemodificeerde organismen. VCOGEM, Genetische modificatie van dieren, mag dat? Verslag van het publiek debat, NOTA/PWT. Verschijnt binnenkort. Chemisch Magazine nr. 3, maart 1994.

Hetzelfde DNA in elke cel

Hetzelfde DNA in elke cel EIWITSYNTHESE (H18) Hetzelfde DNA in elke cel 2 Structuur en functie van DNA (1) Genen bestaan uit DNA Genen worden gedragen door chromosomen Chromosomen bestaan uit DNAmoleculen samengepakt met eiwitten

Nadere informatie

Basisstof 7 Genetische variatie

Basisstof 7 Genetische variatie Afbeelding 33. RNA-interferentie.1 RNA bevat 2 complementaire sequenties die aan elkaar plakken, zodat er een haarspeld structuur ontstaat (1 van afbeelding 33). Het enzym Dicer knipt het dubbele RNA in

Nadere informatie

DNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008

DNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008 DNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008 DNA 1. Hieronder zie je de schematische weergave van een dubbelstrengs DNA-keten. Een

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting voor geïnteresseerden buiten het vakgebied

Nederlandse samenvatting voor geïnteresseerden buiten het vakgebied Nederlandse samenvatting voor geïnteresseerden buiten het vakgebied Met dit proefschrift ga ik promoveren in de biochemie. In dit vakgebied wordt de biologie bestudeerd vanuit chemisch perspectief. Het

Nadere informatie

Examen Voorbereiding DNA. Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016. 2016 JasperOut.nl. Thema 2 DNA

Examen Voorbereiding DNA. Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016. 2016 JasperOut.nl. Thema 2 DNA Examen Voorbereiding DNA Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016 Thema 2 DNA Begrippenlijst: Begrip mtdna kerndna Plasmiden Genoom DNA-replicatie DNA-polymerase Eiwitsynthese RNA-molecuul Codon Genregulatie

Nadere informatie

94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten

94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten 94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten Transcriptie bij prokaryoten: Prokaryoten hebben geen celkern, waardoor het DNA los in het cytoplasma ligt. Hier vindt de transcriptie

Nadere informatie

STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT

STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT A LIFE TYPEFACE STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT De eiwitsynthese is één van de belangrijkste processen die zich in de cel afspelen. Eiwitten staan aan de basis van het functioneren van de cel. Wat een

Nadere informatie

6,4. Samenvatting door E woorden 6 december keer beoordeeld. Biologie voor jou

6,4. Samenvatting door E woorden 6 december keer beoordeeld. Biologie voor jou Samenvatting door E. 1393 woorden 6 december 2016 6,4 18 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Thema 4: Erfelijkheid 5-HTTPLR gen heeft invloed op de hoeveelheid geluk die je ervaart.

Nadere informatie

Door recombinatie ontstaat een grote vescheidenheid in genotypen binnen een soort. (genetische

Door recombinatie ontstaat een grote vescheidenheid in genotypen binnen een soort. (genetische Chromosomen bestaan voor een groot deel uit DNA DNA bevat de erfelijke informatie van een organisme. Een gen(ook wel erffactor) is een stukje DNA dat de informatie bevat voor een erfelijke eigenschap(bvb

Nadere informatie

ANTWOORDEN HOOFDSTUK 6 VAN GEN TOT EIWIT

ANTWOORDEN HOOFDSTUK 6 VAN GEN TOT EIWIT ANTWOORDEN HOOFDSTUK 6 VAN GEN TOT EIWIT ANTWOORDEN 6.5 /TM 6.8 Codering 1.een juiste aanvulling van het schema : nucleotiden in mrna juist nucleotiden in DNA juist 3 kant en 5 kant bij mrna en DNA juist

Nadere informatie

DNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life

DNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life DNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life De vragen die voorkomen in het COO-programma DNA & eiwitsynthese zijn op dit formulier weergegeven. Het is de bedoeling dat je,

Nadere informatie

STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT

STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT A LIFE TYPEFACE STEMPEL DE WEG VAN GEN NAAR EIWIT De eiwitsynthese is één van de belangrijkste processen die zich in de cel afspelen. Eiwitten staan aan de basis van het functioneren van de cel. Wat een

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL 2004

Bijlage VMBO-GL en TL 2004 Bijlage VMBO-GL en TL 2004 tijdvak 1 BIOLOGIE CSE GL EN TL BIOLOGIE VBO-MAVO-D Deze bijlage bevat informatie. 400009-1-586-543b BIOTECHNOLOGIE INFORMATIE 1 OUDE TECHNIEKEN Al eeuwen gebruiken mensen organismen

Nadere informatie

We wensen je veel succes met studeren en het halen van jouw tentamens!

We wensen je veel succes met studeren en het halen van jouw tentamens! Voorwoord Beste geneeskundestudent, Voor je ligt de samenvatting van Blok 1.1.1 Deel 2 voor de studie geneeskunde. SlimStuderen.nl heeft de belangrijkste informatie uit alle verplichte literatuur voor

Nadere informatie

WAT IS GENETISCHE MODIFICATIE?

WAT IS GENETISCHE MODIFICATIE? SPREEKBEURT OF WERKSTUK WAT IS GENETISCHE MODIFICATIE? Hier vind je informatie voor een spreekbeurt of werkstuk over genetische modificatie. De informatie is ingedeeld in stappen. Dit zijn de verschillende

Nadere informatie

4,4. Praktische-opdracht door een scholier 2016 woorden 4 november keer beoordeeld

4,4. Praktische-opdracht door een scholier 2016 woorden 4 november keer beoordeeld Praktische-opdracht door een scholier 2016 woorden 4 november 2005 4,4 5 keer beoordeeld Vak ANW Voorwoord Het leven, wat heeft er allemaal met het leven te maken. Het leven is erg ingewikkeld, een goede

Nadere informatie

8,6. Samenvatting door Jasmijn 2032 woorden 9 januari keer beoordeeld. Biologie voor jou. Biologie samenvatting hoofdstuk 4 Genetica

8,6. Samenvatting door Jasmijn 2032 woorden 9 januari keer beoordeeld. Biologie voor jou. Biologie samenvatting hoofdstuk 4 Genetica Samenvatting door Jasmijn 2032 woorden 9 januari 2018 8,6 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie samenvatting hoofdstuk 4 Genetica 2 Fenotype, genotype en epigenetica Erfelijke

Nadere informatie

Samenvattingen. Samenvatting Thema 4: Erfelijkheid. Basisstof 1. Basisstof 2. Erfelijke eigenschappen:

Samenvattingen. Samenvatting Thema 4: Erfelijkheid. Basisstof 1. Basisstof 2. Erfelijke eigenschappen: Samenvatting Thema 4: Erfelijkheid Basisstof 1 Erfelijke eigenschappen: - Genotype: o genen liggen op de chromosomen in kernen van alle cellen o wordt bepaald op moment van de bevruchting - Fenotype: o

Nadere informatie

BIOLOGIE MOLECULAIRE GENETICA EIWITSYNTHESE VWO KLASSE 6

BIOLOGIE MOLECULAIRE GENETICA EIWITSYNTHESE VWO KLASSE 6 BIOLOGIE MOLECULAIRE GENETICA EIWITSYNTHESE VWO KLASSE 6 Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] ARTHUR A. HOOGENDOORN ATHENEUM - VRIJE ATHENEUM - AAHA Docent: A. Sewsahai DOELSTELLINGEN:

Nadere informatie

ONTWIKKELING VAN DE BIOTECHNOLOGIE

ONTWIKKELING VAN DE BIOTECHNOLOGIE ONTWIKKELING VAN DE BIOTECHNOLOGIE Biotechnologie omvat technieken en productieprocessen waarbij gebruik wordt gemaakt van levende organismen of delen van organismen. Erfelijkheidsmateriaal Friedrich Miescher

Nadere informatie

Opstel door B woorden 6 maart keer beoordeeld. Inleiding. Wat is biotechnologie?

Opstel door B woorden 6 maart keer beoordeeld. Inleiding. Wat is biotechnologie? Opstel door B. 1149 woorden 6 maart 2013 8 2 keer beoordeeld Vak Methode ANW ANW Actief Inleiding Wat is biotechnologie? Het begrip biotechnologie omvat alle methodes waarbij organismen gebruikt worden

Nadere informatie

Voortplanting en celdeling

Voortplanting en celdeling Voortplanting en celdeling Inleiding Kenmerkend voor de levende natuur is het streven om de soort in stand te houden. Voor de groene plant als groep komt daar nog bij het vastleggen en beschikbaar maken

Nadere informatie

Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Biologie: Erfelijke informatie in de cel 6/29/2013. dr. Brenda Casteleyn

Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Biologie: Erfelijke informatie in de cel 6/29/2013. dr. Brenda Casteleyn Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Biologie: Erfelijke informatie in de cel 6/29/2013 dr. Brenda Casteleyn Met dank aan: Leen Goyens (http://users.telenet.be/toelating) en studenten van forum

Nadere informatie

Tentamen Genetica 22-10-2004 Studentnr:

Tentamen Genetica 22-10-2004 Studentnr: CONTROLEER OF DIT TENTAMEN 11 PAGINA S BEVAT. Veel succes! Je mag de achterkant van het papier ook zo nodig gebruiken, maar beantwoord vragen 1-6 niet op blaadjes van vraag 7 en de daarop volgende. 1.

Nadere informatie

Biochemie van Leven college 6 uit de serie Het Levend Heelal

Biochemie van Leven college 6 uit de serie Het Levend Heelal Biochemie van Leven college 6 uit de serie Het Levend Heelal Nora Goosen Moleculaire Genetica Leids Instituut voor Chemie Universiteit Leiden 1. Introductie Elke vorm van leven op aarde is opgebouwd uit

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Samenvatting De gist Saccharomyces cerevisiae is bij de meeste mensen bekend onder de naam bakkersgist. De bekendste toepassing van deze gist is het gebruik voor het rijzen van brood, maar

Nadere informatie

Wat is biotechnologie?

Wat is biotechnologie? biotechnologie 2 Wat is biotechnologie? Een inforeeks van VIB is een non-profit onderzoeksinstituut in de levenswetenschappen. Zo'n 1100 wetenschappers en technici verrichten basisonderzoek naar de moleculaire

Nadere informatie

Periode 9 deel 2 DNA TECHNIEKEN

Periode 9 deel 2 DNA TECHNIEKEN Periode 9 deel 2 DNA TECHNIEKEN Lesstof toets 9.2 Biologie voor het MLO zesde druk Hfdst 15.5 DNA technieken Het oude boek (vijfde druk) heeft dit hoofdstuk niet Technieken Biotechnologie Onder biotechnologie

Nadere informatie

Begrippenlijst DNA adenine Eén van de nucelotidebasen die in DNA en RNA voorkomen. Adenine (A) vormt een basenpaar met thymine (T) in het DNA en met

Begrippenlijst DNA adenine Eén van de nucelotidebasen die in DNA en RNA voorkomen. Adenine (A) vormt een basenpaar met thymine (T) in het DNA en met Begrippenlijst DNA adenine Eén van de nucelotidebasen die in DNA en RNA voorkomen. Adenine (A) vormt een basenpaar met thymine (T) in het DNA en met uracil (U) in RNA. Adenine komt ook voor in AMP, ADP,

Nadere informatie

Periode 9 - deel 1 MOLECULAIRE GENETICA

Periode 9 - deel 1 MOLECULAIRE GENETICA Periode 9 - deel 1 MOLECULAIRE GENETICA Lesstof PW9 Toets 9.1 Boek: Biologie voor het MLO (zesde druk) Hoofdstuk 5 Biomoleculen blz. 89 t/m 106 Hoofdstuk 11 Klassieke genetica blz. 224 t/m 227 Hoofdstuk

Nadere informatie

Proteomics. Waarom DNA alleen niet genoeg is

Proteomics. Waarom DNA alleen niet genoeg is Proteomics Waarom DNA alleen niet genoeg is Reinout Raijmakers Netherlands Proteomics Centre Universiteit Utrecht, Biomolecular Mass Spectrometry and Proteomics Group Van DNA naar organisme Eiwitten zijn

Nadere informatie

4,5. Praktische-opdracht door een scholier 1995 woorden 25 juni keer beoordeeld DNA

4,5. Praktische-opdracht door een scholier 1995 woorden 25 juni keer beoordeeld DNA Praktische-opdracht door een scholier 1995 woorden 25 juni 2004 4,5 23 keer beoordeeld Vak ANW DNA Vrijwel iedereen heeft het woord DNA wel eens gehoord of gelezen en de meesten weten dan ook wel te vertellen

Nadere informatie

Archaebacteriën. Eubacteriën. Eukaryoot

Archaebacteriën. Eubacteriën. Eukaryoot H5n 10-09-2001 16:41 Pagina 100 Samenvatting De gist Saccharomyces cerevisiae is bij de meeste mensen bekend als bakkersgist en wordt behalve voor het bereiden van brood onder andere ook gebruikt voor

Nadere informatie

Activiteiten waarbij ongekarakteriseerde donorsequenties worden gebruikt: Activiteiten waarbij gekarakteriseerde donorsequenties worden gebruikt:

Activiteiten waarbij ongekarakteriseerde donorsequenties worden gebruikt: Activiteiten waarbij gekarakteriseerde donorsequenties worden gebruikt: BIJLAGE 5: INSCHALING VAN ACTIVITEITEN MET GENETISCH GEMODIFICEERDE ORGANISMEN (behorend bij artikel 7 van de Regeling genetisch gemodificeerde organismen) 5.1 Activiteiten met een genetisch gemodificeerd

Nadere informatie

Diagnostische toets Van HIV tot AIDS?

Diagnostische toets Van HIV tot AIDS? Diagnostische toets Van HIV tot AIDS? Moleculen 1. Basenparing In het DNA vindt basenparing plaats. Welke verbinding brengt een basenpaar tot stand? A. Peptidebinding B. Covalente binding C. Zwavelbrug

Nadere informatie

Biotechnologie vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Biotechnologie vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 20 December 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/73574 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

Antwoorden ANW Hoofdstuk 5 t/m paragraaf 4 DNA

Antwoorden ANW Hoofdstuk 5 t/m paragraaf 4 DNA Antwoorden ANW Hoofdstuk 5 t/m paragraaf 4 DNA Antwoorden door een scholier 2234 woorden 9 maart 2012 5,8 14 keer beoordeeld Vak Methode ANW Solar Paragraaf 5.1 1. Kernvragen Vraag 1- Twee strengen moleculen

Nadere informatie

DNA & eiwitsynthese (Junior College Utrecht) Vragen bij COO-programma

DNA & eiwitsynthese (Junior College Utrecht) Vragen bij COO-programma DNA & eiwitsynthese (Junior College Utrecht) Vragen bij COO-programma De vragen die voorkomen in het COO-programma DNA & eiwitsynthese zijn op dit formulier weergegeven. Het is de bedoeling dat je, als

Nadere informatie

1 (~20 minuten; 20 punten)

1 (~20 minuten; 20 punten) TENTAMEN Moleculaire Cel Biologie (8A840) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld & Dr. M. Merkx 27-01-2012 14:00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal + 1 bonusvraag! (aangegeven tijd is indicatie) Gebruik

Nadere informatie

vwo eiwitsynthese 2010

vwo eiwitsynthese 2010 vwo eiwitsynthese 2010 Aan- en uitzetten van genen Escherichia coli leeft in de dikke darm van onder andere de mens. Deze bacterie heeft vijf structurele genen die coderen voor enzymen die betrokken zijn

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Thema 4: DNA t/m paragraaf 6

Samenvatting Biologie Thema 4: DNA t/m paragraaf 6 Samenvatting Biologie Thema 4: DNA t/m paragraaf 6 Samenvatting door een scholier 1472 woorden 16 maart 2006 5,3 3 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie hoofdstuk 4 ~ DNA Basisstof

Nadere informatie

Desoxyribose heeft 5 C-atomen. De fosfaatgroep zit aan het 5e C-atoom en de stikstofbase aan het 1e C-atoom.

Desoxyribose heeft 5 C-atomen. De fosfaatgroep zit aan het 5e C-atoom en de stikstofbase aan het 1e C-atoom. Desoxyribose heeft 5 C-atomen. De fosfaatgroep zit aan het 5e C-atoom en de stikstofbase aan het 1e C-atoom. Afbeelding 2. DNA-nucleotide.1 Bij het aan elkaar koppelen van nucleotiden gaat het 3e C-atoom

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3, DNA

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3, DNA Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3, DNA Samenvatting door een scholier 1449 woorden 19 juni 2006 7 15 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar H3 DNA: het management van je cellen DNA-informatie wordt

Nadere informatie

BOUWSTENEN VAN HET LEVEN

BOUWSTENEN VAN HET LEVEN BOUWSTENEN VAN HET LEVEN Pearson Basisboek Biologie 10voorBiologie VWO Hoofdstuk 1 L. Grotenbreg (MSc.) Bouwstenen van het leven Organische moleculen, groot of klein, bevatten chemische energie en zijn

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Samenvatting Gisten zijn ééncellige organismen. Er zijn veel verschillende soorten gisten, waarvan Saccharomyces cerevisiae, oftewel bakkersgist, de bekendste is. Gisten worden al sinds de

Nadere informatie

Samenvatting Erfelijkheid Vmbo 3a Biologie voor Jou. Erfelijke informatie ligt in de celkern in de chromosomen. Chromosomen bestaan weer uit DNA.

Samenvatting Erfelijkheid Vmbo 3a Biologie voor Jou. Erfelijke informatie ligt in de celkern in de chromosomen. Chromosomen bestaan weer uit DNA. Samenvatting Erfelijkheid Vmbo 3a Biologie voor Jou 4.1 Fenotype Genotype = waarneembare eigenschappen van een individu = de erfelijke informatie in het DNA Genotype + milieufactoren = fenotype Erfelijke

Nadere informatie

<A> Thymine is een pyrimidinebase en vormt 3 waterstofbruggen met adenine. <B> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine.

<A> Thymine is een pyrimidinebase en vormt 3 waterstofbruggen met adenine. <B> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. Biologie Vraag 1 Welke uitspraak is correct? Thymine is een pyrimidinebase en vormt 3 waterstofbruggen met adenine. Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. Cytosine

Nadere informatie

<A> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. <B> Guanine is een pyrimidinebase en vormt 2 waterstofbruggen met cytosine.

<A> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. <B> Guanine is een pyrimidinebase en vormt 2 waterstofbruggen met cytosine. Biologie Vraag 1 Welke uitspraak is correct? Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. Guanine is een pyrimidinebase en vormt 2 waterstofbruggen met cytosine. Thymine

Nadere informatie

Het leven duurt niet eeuwig

Het leven duurt niet eeuwig Het leven duurt niet eeuwig Alle levende wezens verouderen en vroeg of laat sterven ze. Sterven kan door een natuurlijke dood, opgegeten worden of een andere gebeurtenis. Doorheen de evolutie hebben alle

Nadere informatie

Intermezzo, De expressie van een eiwit.

Intermezzo, De expressie van een eiwit. Samenvatting Bacteriën leven in een omgeving die voortdurend en snel verandert. Om adequaat te kunnen reageren op deze veranderingen beschikken bacteriën over tal van sensor systemen die de omgeving in

Nadere informatie

157 De ontdekking van de natuurlijke aanwezigheid van antisense oligonucleotiden in eukaryote cellen, die de expressie van specifieke eiwitten kunnen reguleren, heeft in de afgelopen tientallen jaren gezorgd

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37052 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Vliet, Rudy van Title: DNA expressions : a formal notation for DNA Issue Date:

Nadere informatie

7, De cel. Werkstuk door een scholier 3406 woorden 5 juni keer beoordeeld. 1 Inleiding

7, De cel. Werkstuk door een scholier 3406 woorden 5 juni keer beoordeeld. 1 Inleiding Werkstuk door een scholier 3406 woorden 5 juni 2001 7,4 296 keer beoordeeld Vak ANW 1 Inleiding Hoe zal de wereld uitzien als iedereen knap zal zijn? Hoe zal de wereld uitzien als alle mensen op de aardbol

Nadere informatie

DNA, RNA en eiwitten: rules and regulations

DNA, RNA en eiwitten: rules and regulations DA, RA en eiwitten: rules and regulations met een uitgebreide toelichting VW, scheikunde Marnix College Ede DA, RA en eiwitten: rules and regulations G..F. urenkamp, 2007 SAMEVATTIG AFSPRAKE DA, RA, AMIZURE

Nadere informatie

Synthetische biologie in de praktijk. igem TU Eindhoven 2016

Synthetische biologie in de praktijk. igem TU Eindhoven 2016 Synthetische biologie in de praktijk Doelgroep: Vakgebied: Tijdsduur: HAVO/VWO bovenbouw Biologie ± 40 minuten Inleiding Synthetische biologie is het (her)programmeren van een biologisch systeem (cellen

Nadere informatie

Begrippenlijst Biologie DNA

Begrippenlijst Biologie DNA Begrippenlijst Biologie DNA Begrippenlijst door een scholier 1969 woorden 27 juni 2007 7,8 51 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Begrippen Allel: Elk van de genen van een genenpaar

Nadere informatie

2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington

2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington 2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington Erfelijkheid Erfelijk materiaal in de 46 chromosomen De mens heeft in de kern van elke lichaamscel 46 chromosomen: het gaat om 22 paar lichaamsbepalende chromosomen

Nadere informatie

Biotechnologie deel I

Biotechnologie deel I Biotechnologie deel I Hand-out bij de eerste oefen- en zelftoetsmodule van Biotechnologie & maatschappij behorende bij hoofdstuk 2,3, 4 en 5 van Introduction to Biotechnology, Thieman & Palladino, 3 e

Nadere informatie

Samenvatting. Figuur 1. Algemene structuur van een nucleotide (links) en de structuren van de verschillende basen (rechts).

Samenvatting. Figuur 1. Algemene structuur van een nucleotide (links) en de structuren van de verschillende basen (rechts). DA is het molecuul dat in levende organismen alle genetische informatie bevat. et komt doorgaans voor als een dimeer van twee complementaire nucleotide-polymeren, waarbij de individuele nucleotiden in

Nadere informatie

biologie vwo 2017-I Gespierder door gendoping

biologie vwo 2017-I Gespierder door gendoping Gespierder door gendoping Het overdragen van genetisch materiaal naar menselijke cellen voor de behandeling van ziektes bevindt zich nog in een experimenteel stadium. Deze techniek zou ook gebruikt kunnen

Nadere informatie

Neanderthaler Genoom PROBUS 25 november 2015. Presentatie van Allan R. de Monchy

Neanderthaler Genoom PROBUS 25 november 2015. Presentatie van Allan R. de Monchy Neanderthaler Genoom PROBUS 25 november 2015 Presentatie van Allan R. de Monchy Onze Erfelijkheid; Genetische en cel kennis opfrissen. Als we in de eerste plaats kijken naar de mens dan bestaan wij uit

Nadere informatie

Figuur 1. Representatie van de dubbele helix en de structuren van de verschillende basen.

Figuur 1. Representatie van de dubbele helix en de structuren van de verschillende basen. Het DNA molecuul is verantwoordelijk voor het opslaan van de genetische informatie die gebruikt wordt voor de ontwikkeling en het functioneren van levende organismen. Aangezien het de instructies voor

Nadere informatie

TENTAMEN BIOCHEMIE (8S135) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld :00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal (aangegeven tijd is indicatie)

TENTAMEN BIOCHEMIE (8S135) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld :00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal (aangegeven tijd is indicatie) TENTAMEN BIOCHEMIE (8S135) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld 25-01-2010 14:00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal (aangegeven tijd is indicatie) 1 (~30 minuten; 20 punten) Onderstaand is een stukje

Nadere informatie

Genen & embryo s. Wat kan, wat mag, wat willen we? René Fransen

Genen & embryo s. Wat kan, wat mag, wat willen we? René Fransen Genen & embryo s Wat kan, wat mag, wat willen we? René Fransen Genen en embryo s Deze lezing: Introductie genen en gentechnologie Meer gentechnologie: crispr/cas9 Genetische modificatie van embryo s Drie-ouder

Nadere informatie

2,4. Samenvatting door R woorden 5 maart keer beoordeeld. Biologie voor jou. Stofwisseling Biologie. Atomen en Moleculen

2,4. Samenvatting door R woorden 5 maart keer beoordeeld. Biologie voor jou. Stofwisseling Biologie. Atomen en Moleculen Samenvatting door R. 1478 woorden 5 maart 2014 2,4 30 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Stofwisseling Biologie Atomen en Moleculen -Stof à moleculen à atomen (in kleine hoeveelheden

Nadere informatie

Humane levenscyclus 1

Humane levenscyclus 1 Humane levenscyclus 1 Genexpressie 2 8 september 2011 Doel: Genexpressie (via welke stappen de informatie die in het DNA is opgeslagen gebruikt kan worden om eiwitten te vormen. Differentiële genexpressie

Nadere informatie

Klonen van dieren. Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie

Klonen van dieren. Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie Klonen van dieren Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie 2 Klonen van dieren Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie I: Wat is klonen? Klonen is het ongeslachtelijk voortplanten

Nadere informatie

Werkstuk ANW Genetische manipulatie

Werkstuk ANW Genetische manipulatie Werkstuk ANW Genetische manipulatie Werkstuk door een scholier 2916 woorden 12 april 2002 6,2 307 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Mijn werkstuk gaat over genetische manipulatie. Het gaat over wat het

Nadere informatie

6,2. De klassieke biotechnologie. Werkstuk door een scholier 3699 woorden 23 januari keer beoordeeld

6,2. De klassieke biotechnologie. Werkstuk door een scholier 3699 woorden 23 januari keer beoordeeld Werkstuk door een scholier 3699 woorden 23 januari 2003 6,2 96 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Voor het vak ANW heb ik de opdracht gekregen om een werkstuk te maken over het volgende onderwerp: De biotechnologie.

Nadere informatie

28 Testkruising testkruising = een kruising om te achterhalen of een organisme homozygoot of heterozygoot is. Voorbeeld van een testkruising om te bepalen of een organisme homozygoot of heterozygoot is

Nadere informatie

Bijlage II. Een genetisch gemodificeerd micro-organisme wordt ondergebracht in risicoklasse 1 als aan alle volgende criteria voldaan is :

Bijlage II. Een genetisch gemodificeerd micro-organisme wordt ondergebracht in risicoklasse 1 als aan alle volgende criteria voldaan is : Bijlage II " Bijlage 5.51.2 Criteria voor de indeling van genetisch gemodificeerde micro-organismen en organismen in risicoklasse 1 (artikel 5.51.2.1, 2, a) van titel II van het VLAREM) A. Micro-organismen

Nadere informatie

3 Rundveefokkerij Melkproductiecontrole Selectie Fokwaardeschatting Inseminatieplannnen 69 3.

3 Rundveefokkerij Melkproductiecontrole Selectie Fokwaardeschatting Inseminatieplannnen 69 3. Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Veiligheidsvoorschriften 9 1.1 Genen en hun vererving 9 1.2 Genotype en fenotype 14 1.3 Erfelijke gebreken 18 1.4 Genfrequenties 25 1.5 Afsluiting 27 2 Fokmethoden 28 2.1

Nadere informatie

Samenvatting Biologie DNA

Samenvatting Biologie DNA Samenvatting Biologie DNA Samenvatting door Magali 3748 woorden 30 december 2016 5,5 15 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie 5VWO DNA zie plaatsjes in het boek voor referentie

Nadere informatie

Welke richting volg je? In welke mate ga je akkoord met volgende stellingen?

Welke richting volg je? In welke mate ga je akkoord met volgende stellingen? Groepsnummer: Nummer respondent: Beste leerling, Hieronder vind je een aantal vragen. Lees de opdrachten aandachtig en probeer zo nauwkeurig mogelijk te antwoorden. Laat geen vragen open. Als je iets niet

Nadere informatie

- 1 - Microbiologie en Biochemie (MIB-10306) Biochemie deel Vrijdag 29 februari 2008, uur

- 1 - Microbiologie en Biochemie (MIB-10306) Biochemie deel Vrijdag 29 februari 2008, uur Microbiologie en Biochemie (MIB-10306) Biochemie deel Vrijdag 29 februari 2008, 9.00-12.00 uur - Begin met het invullen van je naam en registratienummer. - Alle antwoorden moeten op het vragenformulier

Nadere informatie

Computer Ondersteund Onderwijs (COO).

Computer Ondersteund Onderwijs (COO). Computer Ondersteund Onderwijs (COO). Over DNA en eiwit is er een computer praktikum. Bij dit COO leer je via een interactieve manier omgaan met de stof. Opstarten COO. Ga naar de site van het departement

Nadere informatie

2 Leg uit hoe de verschillende subtypes van Chlamydia trachomatis zijn ontstaan. Beschrijf de rol van antibioticagebruik hierin.

2 Leg uit hoe de verschillende subtypes van Chlamydia trachomatis zijn ontstaan. Beschrijf de rol van antibioticagebruik hierin. Examentrainer Vragen Nieuwe DNA-test voor chlamydia Chlamydia is de meest voorkomende seksueel overdraagbare aandoening (soa) en kan onder meer leiden tot onvruchtbaarheid. In Nederland worden jaarlijks

Nadere informatie

Grootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland. Biologie. Trainingsmateriaal. De slimste bijbaan van Nederland! lyceo.

Grootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland. Biologie. Trainingsmateriaal. De slimste bijbaan van Nederland! lyceo. Grootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland Biologie Trainingsmateriaal De slimste bijbaan van Nederland! lyceo.nl Traininingsmateriaal Biologie Lyceo-trainingsdag 2015 Jij staat op het

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3: Cellen

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3: Cellen Samenvatting Biologie Hoofdstuk : Cellen Samenvatting door Anna 1714 woorden 12 november 2017 8,1 29 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Hoofdstuk : Cellen Paragraaf 1: Celonderdelen Om het overzicht

Nadere informatie

6,6. Samenvatting door een scholier 4379 woorden 16 november keer beoordeeld. Biologie voor jou. Thema 2 DNA. 1 De bouw en functie van het DNA

6,6. Samenvatting door een scholier 4379 woorden 16 november keer beoordeeld. Biologie voor jou. Thema 2 DNA. 1 De bouw en functie van het DNA Samenvatting door een scholier 4379 woorden 16 november 2016 6,6 3 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Thema 2 DNA 1 De bouw en functie van het DNA DNA bevat de informatie over je erfelijke

Nadere informatie

Wat is je leeftijd (bv. 17)? Typ leeftijd over (enkel cijfers) jaar. In welke mate ga je akkoord met volgende stellingen?

Wat is je leeftijd (bv. 17)? Typ leeftijd over (enkel cijfers) jaar. In welke mate ga je akkoord met volgende stellingen? Groepsnummer: Nummer respondent: Beste leerling, Hieronder vind je een aantal vragen. Lees de opdrachten aandachtig en probeer zo nauwkeurig mogelijk te antwoorden. Laat geen vragen open. Als je iets niet

Nadere informatie

Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek

Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek Biotechniek Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek Life sciences

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3 + 4

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3 + 4 Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3 + 4 Samenvatting door een scholier 1472 woorden 23 oktober 2007 6,5 24 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Hoofdstuk 3 - Genetica Homologe chromosomen

Nadere informatie

Erfelijkheid van de ziekte van Huntington

Erfelijkheid van de ziekte van Huntington Erfelijkheid van de ziekte van Huntington In de kern van iedere cel van het menselijk lichaam is uniek erfelijk materiaal opgeslagen. Dit erfelijk materiaal wordt ook wel DNA (Desoxyribonucleïnezuur) genoemd.

Nadere informatie

HERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007

HERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007 HERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007 NAAM: STUDENTNUMMER: CONTROLEER OF DIT TENTAMEN 14 PAGINA S BEVAT. Veel succes! o Je mag de achterkant van het papier ook zo nodig gebruiken,

Nadere informatie

Welke van de bovenstaande celorganellen of levensprocessen kunnen zowel in prokaryote, als in eukaryote cellen voorkomen?

Welke van de bovenstaande celorganellen of levensprocessen kunnen zowel in prokaryote, als in eukaryote cellen voorkomen? Biologie Vraag 1 Celorganellen en levensprocessen bij levende cellen zijn: 1. Ribosomen 2. ATP synthese 5. DNA polymerase 3. Celmembranen 6. Fotosynthese 4. Kernmembraan 7. Mitochondria Welke van de bovenstaande

Nadere informatie

Praktische-opdracht door Een scholier 3165 woorden 7 april keer beoordeeld. Mijn hoofdvraag over biotechnologie is:

Praktische-opdracht door Een scholier 3165 woorden 7 april keer beoordeeld. Mijn hoofdvraag over biotechnologie is: Praktische-opdracht door Een scholier 3165 woorden 7 april 2003 5 24 keer beoordeeld Vak ANW Mijn hoofdvraag over biotechnologie is: Wat is er met biotechnologie mogelijk en wat vinden mensen daarvan?

Nadere informatie

Hand-out bij de oefen- en zelftoets-module bij hoofdstuk 7 van 'The Molecular Biology of the Cell', Alberts et al.

Hand-out bij de oefen- en zelftoets-module bij hoofdstuk 7 van 'The Molecular Biology of the Cell', Alberts et al. Centraal Dogma Hand-out bij de oefen- en zelftoets-module bij hoofdstuk 7 van 'The Molecular Biology of the Cell', Alberts et al., 6e druk Mei 2016 Van DNA naar mrna Hier zie je een deel van de sequentie

Nadere informatie

Newsletter April 2013

Newsletter April 2013 1. Inleiding Met het thema van deze nieuwsbrief willen we ons richten op de fundamenten van het fokken: de basisgenetica. Want of je het nu wil of niet. dit is ook de basis voor een succesvolle fok! Misschien

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting 159

Nederlandse Samenvatting 159 Nederlandse Samenvatting 159 NEDERLANDSE SAMENVATTING (voor de leek) In het dagelijkse leven worden wij als mensen steeds geconfronteerd met keuzes. ij de meeste keuzes staan we niet eens meer stil. Je

Nadere informatie

3 Factoren die het watergehalte van organismen 40 bepalen. 3.1 Bepalende factoren voor watergehalte 40 3.2 Belang van water voor levende wezens 41

3 Factoren die het watergehalte van organismen 40 bepalen. 3.1 Bepalende factoren voor watergehalte 40 3.2 Belang van water voor levende wezens 41 3 1 Functionele morfologie van de cel 1 De cel gezien door de lichtmicroscoop 06 2 De cel gezien door de elektronenmicroscoop 09 2.1 Bouw en functie van het eenheidsmembraan 10 2.2 Overzicht van de celorganellen

Nadere informatie

GENOMISCH KOOKBOEK LEERLINGENHANDLEIDING

GENOMISCH KOOKBOEK LEERLINGENHANDLEIDING GENOMISCH KOOKBOEK LEERLINGENHANDLEIDING LEERLINGENHANDLEIDING GENOMISCH KOOKBOEK 1 HOOFDSTUK 1 DNA EN DE ROL VAN RNA BIJ TRANSCRIPTIE 1.1 Hieronder zie je een vak met daarin de begrippen DNA en RNA. Maak

Nadere informatie

5,7. Scriptie door een scholier 5099 woorden 30 mei keer beoordeeld

5,7. Scriptie door een scholier 5099 woorden 30 mei keer beoordeeld Scriptie door een scholier 5099 woorden 30 mei 2011 5,7 14 keer beoordeeld Vak Biologie Gentech Inleiding Genetische manipulatie is tegenwoordig een geliefd onderwerp voor discussies. Het wordt in verschillende

Nadere informatie

Er zijn verschillende redenen om aan te nemen dat een A en een T tegenover elkaar liggen en een C tegenover een G

Er zijn verschillende redenen om aan te nemen dat een A en een T tegenover elkaar liggen en een C tegenover een G Werkstuk door een scholier 2522 woorden 2 augustus 2001 5,8 220 keer beoordeeld Vak Biologie Wat is DNA? Onderzoekers waren al heel vroeg te weten gekomen dat het lichaam uit cellen bestond. Ze dachten

Nadere informatie

GENEXPRESSIE VERVOLGOPDRACHT

GENEXPRESSIE VERVOLGOPDRACHT GENEXPRESSIE VERVOLGOPDRACHT Alle organismen op aarde zijn opgebouwd uit cellen. Ook jouw eigen lichaam bestaat uit cellen. Die cellen zien er niet allemaal hetzelfde uit. Zo is een huidcel heel compact,

Nadere informatie

Een verhaal van twee eiwitten: de functies van YidC en YidD in de vorming van membraaneiwitten in de bacterie Escherichia coli.

Een verhaal van twee eiwitten: de functies van YidC en YidD in de vorming van membraaneiwitten in de bacterie Escherichia coli. Nederlandse samenvatting Een verhaal van twee eiwitten: de functies van YidC en YidD in de vorming van membraaneiwitten in de bacterie Escherichia coli. Inleiding Bacteriën zijn eencellige micro-organismen

Nadere informatie

Van mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen?

Van mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen? Van mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen? A: interfase B: profase C: anafase D: cytokinese 2. Een SNP (single nucleotide polymorphism)

Nadere informatie

Biotechnologie bij dieren

Biotechnologie bij dieren Hieronder treft u de tekst aan uit de brochure biotechnologie bij dieren. De brochure kunt u bestellen bij de infotiek van het ministerie LNV Email: infotiek@dv.agro.nl Telefoon infotiek: 070-3784062 Biotechnologie

Nadere informatie