Nieuwsbrief. Zorgbouw van de toekomst vraagt om keuzes. Nummer 14. Ruim 800 deelnemers bezochten 10 oktober jl. in het

Transcriptie

1 Nummer 14 Nieuwsbrief november 2002 Zorgbouw van de toekomst vraagt om keuzes Ruim 800 deelnemers bezochten 10 oktober jl. in het Nederlands Congrescentrum te Den Haag het jubileumcongres Zorg en architectuur van het Bouwcollege, dat 30 jaar bestaat. In zijn openingsspeech benadrukte voorzitter Hans de Boer: Het is goed dat bouw weer de aandacht krijgt die het verdient. Immers, er zijn nog steeds wachtlijsten in alle sectoren. Uitbreiding van capaciteit - bouw - is dan ook dringend noodzakelijk. ANTON ZIJDERVELD Het hele congresprogramma stond in het teken van het maatschappelijk, sociologisch en architectonisch belang van zorgbouw. In zijn lezing Dilemma s van de vergrijzing stelde prof.dr. Anton Zijderveld dat de aanstormende vergrijzing vier dilemma s oplevert voor de zorgbouw. Zo kan de wens naar privacy van de komende 65-plussers meer eenzaamheid veroorzaken. Een ander dilemma is of er al dan niet aparte voorzieningen voor allochtone ouderen moeten komen. En is zelfstandig wonen met zorg op maat en intramurale zorg met optimale bescherming van de privacy over 25 jaar, met 2,8 miljoen 65-plussers, nog te betalen? Tot slot is er het spanningsveld tussen woonwensen enerzijds en professionele integriteit van architecten anderzijds: Een beetje architect wil immers ook gebouwen neerzetten die karakter hebben en die zijn artistieke opvattingen weerspiegelen. Ing. Erik Veldhoen, ICT-deskundige, hield een inleiding getiteld Van ziekenhuis tot geneeshuis, de toekomst op tafel. ICT heeft geleid tot anders werken: informatie is onafhankelijk van tijd en plaats gemaakt, wat gevolgen heeft voor de gehele organisatie van het geneeshuis van de 21ste eeuw. ICT stelt ons volstrekt nieuwe hulpmiddelen ter beschikking, waardoor we onze processen effectiever kunnen inrichten, stelde hij. Dan hebben we behoefte aan andere faciliteiten en andere vaardigheden. Als voorbeeld besprak Veldhoen het Maasland Ziekenhuis in Sittard, waarin bij de bouw consequent gedacht is vanuit

2 JUBILEUM ERIK VELDHOEN drie perspectieven: organisatie, besturing en gebouw. Daarin is de patiënt een klant in een vraaggestuurd proces en is de omgeving aangepast aan de situatie van de patiënt. Prof.ir. Wytze Patijn, voormalig Rijksbouwmeester, ging vooral in op de esthetiek van de ziekenhuisarchitectuur. In zijn lezing Het ziekenhuis als kunstwerk was zijn uitgangsvraag waarom veel ziekenhuizen in architectonisch opzicht beneden de maat zijn, terwijl patiënten, bezoekers en personeel zich er thuis moeten kunnen voelen. Sommige ziekenhuizen in Nederland zien eruit als ministeries, stelde hij. Het zijn machines om te genezen, het functionalisme is alom tegenwoordig. Zelden worden er eisen beschreven die aan de sfeer, de uitstraling, de toegankelijkheid en het interieur van het gebouw gesteld kunnen worden. Een ziekenhuis moet echter in de eerste plaats humaan zijn. Een goed voorbeeld van een mooi en humaan ontworpen ziekenhuis achtte hij het Academisch Ziekenhuis Groningen, waarin niet van ziektegevallen, maar van mensen is uitgegaan. Het gaat om gevoel, smaak en architectonische subtiliteit. Middagprogramma: De toekomst van de hoofdlocatie in de gehandicaptenzorg Nu steeds meer bewoners in het kader van de vermaatschappelijking van de zorg de wijk ingaan, blijven op de instellingsterreinen alleen de zware patiënten over. Veel instellingsgebouwen zijn echter kwalitatief onder de maat en moeilijk aanpasbaar, terwijl de lange wachtlijsten wel om maatregelen vragen. Er moet financiële ruimte komen voor modernisering van instellingsgebouwen. Sommige terreinen zullen echter afgestoten moeten worden. De vraag is dan wat (en wie) er allemaal bij komt kijken als voormalige grote instellingsterreinen een andere bestemming moeten krijgen. Samenwerking tussen de betrokken instanties is dan geboden. Veel instellingen zien echter op tegen deze vaak moeizame onderhandelingen. Intensieve samenwerking in dit geval met cliënten, ouders en medewerkers is ook het toverwoord geweest bij de ombouw van de Severinusstichting in Veldhoven van een traditionele grote instelling tot een genormaliseerde woongemeenschap waarin ruim 400 verstandelijk gehandicapten in gewone huizen (en wijken) wonen. Samen met voldoende middelen en begeleiding hoeven aldus geen cliënten op het instellingsterrein achter te blijven. In minder ideale omstandigheden kan het echter noodzakelijk zijn dat op de hoofdlocatie een beschermde omgeving blijft bestaan, mede omdat bepaalde cliënten niet in staat zijn tot of gebaat zijn met wonen in de wijk. WYTZE PATIJN CONGRESVERSLAG Alle deelnemers ontvangen eind november een verslag van het jubileumcongres, waarin alle ochtendlezingen en middaginleidingen in samenvatting zijn opgenomen. Geestelijke gezondheidszorg: een humane asielfunctie Het aantal mensen dat gebruik maakt van de asielfunctie van het algemeen psychiatrisch ziekenhuis (APZ) neemt de laatste jaren in een hoog tempo af. Het merendeel van de langdurig zieke psychiatrische patiënten zal in de toekomst met intensieve begeleiding en soms aangepaste huisvesting in de maatschappij wonen en ambulant worden geholpen. Die ambulante zorg zal echter duurder zijn dan de huidige klinische zorg. Toch zal een een beperkte groep patiënten overblijven die gebruik zal moeten blijven maken van een asielfunctie. Voor stadsbewoners hoort deze functie in de stad te zijn; er zijn echter onvoldoende plaatsen beschikbaar. Het humane karakter van de asielfunctie wordt bepaald door bejegening, kwaliteit van zorg en behandeling, en de kwaliteit van de huisvesting. Dat vormt tegelijkertijd een architectonische opgave die het ontwerp moet kenmerken en die niet alleen kunstmatig bereikt kan worden via technische installaties.

3 Zes workshops Kleinschaligheid in de ouderenzorg De nieuwe kleinschalige zorg vloeit voort uit drie elkaar versterkende factoren: andere wensen en behoeftes van ouderen, politiek en overheid die inzetten op vraaggestuurde zorg en ambities van zorgaanbieders, die zich meer als maatschappelijke ondernemers willen gaan gedragen. De zorg krijgt zijn beslag in door ouderen te contracteren arrangementen (bekostigd met zowel publieke als private middelen), bestaande uit combinaties van wonen, zorg en diensten. Deze arrangementen kunnen in principe zowel bij zelfstandig wonen, beschermd wonen als residentieel wonen worden toegepast. Een tweetal projecten voor groepswonen (6 à 7 bewoners per woning) heeft als inspiratie gediend voor de nieuwe bouwmaatstaven voor verpleging en verzorging. De woningen zijn zo ontworpen dat ze de nodige prikkels en herkenningspunten bieden voor de (demente) bewoners: uitzicht op een kruispunt, voorbijgangers en spelende kinderen, een eigen tuin en terras, gewone huizen als overburen. De leefomgeving refereert dus zoveel mogelijk aan de thuissituatie. De exploitatie van kleinschalige voorzieningen vormt overigens nog een probleem (kosten, personele bezetting). Een kleinschaligheidstoeslag zou veel kunnen helpen. Ziekenhuizen: nieuwe concepten in relatie tot zorgvisies en gebouwtypologie In ruim 100 jaar zijn veel gebouwtypen ontwikkeld, waarin flexibiliteit, functionele relaties en vormgeving op diverse manieren zijn vertaald. Telkens lijkt een andere factor dominant in het zoeken naar een basisvorm voor het ziekenhuis. Voor het ziekenhuis van de toekomst werd het denken in dergelijke typologieën als verouderd en verstarrend beschouwd. Aan de basis van nieuwe ziekenhuisplannen zou een strategie moeten liggen berustend op een meer hybride organisatie (minder gescheiden functies) en de aan de logistiek en (te verwachten) patiëntenstromen te stellen eisen. De grote uitdaging ligt in het ontwikkelen van ontwerpen die aan zoveel mogelijk eisen tegelijk voldoen en dus voldoende flexibel zijn om te kunnen inspelen op nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen en zorgvisies. De vraag daarbij is in hoeverre zorgconcepten bepalend zijn voor de uitkomst van het ontwerp. Een gezamenlijke basis van uitgangspunten voor nieuwe ziekenhuisplannen én een scenariomethode om de veranderingscapaciteit van plannen te vergroten zijn een eerste vereiste. Ziekenhuisdirecteuren blijken behoefte te hebben aan een referentiekader voor ziekenhuisbouw, met best-practice voorbeelden, dat hen (die meestal maar één keer in hun leven een ziekenhuis bouwen) hierin een houvast en een stimulans biedt. Healing environment De kwaliteit van de gebouwde omgeving is medebepalend voor het welbevinden van mensen die in die omgeving wonen en werken. Invloed op de gezondheid is er vooral indirect via psychologische processen als stress en controle, emoties en gedragsverandering. Onze kennis over omgevingseffecten op gezondheid is echter nog te onvolledig om daarmee sluitende eisen te formuleren voor gezondheidszorggebouwen. We weten tegelijkertijd teveel om omgevingspsychologische inzichten nog langer slechts als een decoratief sausje over bouwplannen te gieten. De ontwerper moet bij situering en inrichting dan ook positief scoren op aspecten als ruimte, privacy, comfort, variatie en communicatie. Gezien vanuit het cliëntenperspectief (de vraagsturing) wordt vooral in de curatieve sector nog te weinig voor cliënten gebouwd en teveel voor zorgverleners: er wordt nog steeds teveel vanuit het zorgaanbod geredeneerd en er is te weinig aandacht voor nieuwe organisatorische en technologische aspecten. In de care sector moet interdepartementaal beleid leiden tot levensloopbestendige woningbouwcontingenten. Alhoewel verschillend gedacht wordt over de mate waarin patiënten directe invloed moeten kunnen hebben op ontwerp en inrichting van zorggebouwen, is zonder meer duidelijk dat actieve gebruikersparticipatie bij de ontwikkeling van bouwplannen alleen maar meerwaarde oplevert. Wettelijke en juridische aspecten: het stelsel voorbij? Vanaf 1991 is de WZV van binnenuit gedereguleerd. Door de beoogde vervanging van de WZV is ook een proces gaande van externe deregulering: het steeds minder toepassen van de wet en het bouwregime. In de overgangsfase naar een nieuw zorgstelstel waarin de centrale overheid terugtreedt ten gunste van de partijen in de zorgsector, is sprake van diffuse verantwoordelijkheden. Is het oude stelsel voorbij en hoe snel dan wel? Het gekozen centrale thema sloot hierop aan: Zorgbehoefte en capaciteitstekorten in de zorginstellingen: wie is verantwoordelijk? Het thema weerspiegelde ook de tijdgeest: naast politieke vragen leidt een zorgtekort menigmaal ook tot een gang naar de rechter. De Nederlander is weinig tolerant meer tegenover capaciteitstekorten of wachtlijsten, zoals bij IC-plaatsen of voor heupoperaties. De lijdzaamheid heeft plaatsgemaakt voor de zich verzettende patiënt. De inleidingen/lezingen zijn integraal opgenomen in het boek Het Stelsel voorbij? Sturingsperikelen in de gezondheidszorg en jurisprudentie-overzicht, Den Haag, U kunt dit boek aanvragen bij het Bouwcollege.

4 Nieuws Naast het reguliere programma was er aandacht voor drie nieuwsfeiten: het uitschrijven van prijsvragen, het instellen van een leerstoel Bouw gezondheidszorg en de ISO- 9001/2000 certificering van het Bouwcollege. Prijsvraag De prijsvraag Zorg(zame) Architectuur werd aangekondigd. De komende jaren zullen drie (deel)prijsvragen voor innovatieve architectonische ontwerpen worden uitgeschreven voor achtereenvolgens de ouderenzorg, chronische (ggz-)zorg en ziekenhuiszorg. Het Bouwcollege wil daarmee een bijdrage leveren aan het vertalen van nieuwe ontwikkelingen in de relatie zorg/architectuur. Voorzitter van de jury is mevrouw drs. Hedy d Ancona, lid van het Bouwcollege. De inschrijving start in januari a.s. Via de website wordt u op de hoogte gehouden. Leerstoel Bouw gezondheidszorg Er komt, op initiatief van het Bouwcollege, ook een leerstoel Bouw gezondheidszorg voor twee dagen per week aan de TU in Eindhoven. Waarnemend decaan prof.ir. Jan Westra kondigde de leerstoel aan: In Nederland is er nog geen specifieke opleidingsmogelijkheid voor architectuur in de gezondheidszorg, terwijl er ieder jaar wel 2 miljard geïnvesteerd wordt in de zorgbouw. Bovendien is zorgbouw maatschappelijk van groot belang, omdat vrijwel iedereen in zijn leven ermee te maken krijgt. De leerstoel geeft studenten architectuur de mogelijkheid de specifieke eisen en ontwikkelingen al vroeg in hun studie te leren kennen. VERGADERING BOUWCOLLEGE 7 OKTOBER Het Bouwcollege heeft een signaleringsrapport vastgesteld over: de boekwaardeproblematiek bij verzorgingshuizen Nieuwe ontwikkelingen, zoals het scheiden van wonen en zorg, kunnen gefrustreerd worden door hoge boekwaardes die vaak nog op bestaande gebouwen rusten. Het rapport bevat concrete voorstellen om deze problematiek pragmatisch en op maat te benaderen. Bouwmaatstaven zijn vastgesteld voor: ziekenhuizen Het gaat om een zogeheten paraplumaatstaf, waarin de samenhang tussen de maatstaven voor de verschillende functies is aangegeven. Ziekenhuizen krijgen meer ruimte dan voorheen om zelf invulling te geven aan hun nieuwbouwplannen. De basiskwaliteitseisen zijn beschreven op het niveau van het ziekenhuis als geheel en geven de randvoorwaarden aan voor de essentiële, meest kwaliteitsbepalende functies. Revalidatiecentra Door een verschuiving van klinische zorg naar dagbehandeling en door de vergrijzing is de zorgzwaarte van de opgenomen revalidanten toege nomen. Daarom kunnen deze patiënten volgens de bouwmaatstaf desgewenst beschikken over een eenpersoonskamer. het binnenmilieu en de installatietechniek in gezondheidszorggebouwen De maatstaf bevat o.m. richtwaarden voor het thermisch binnenklimaat in diverse ruimten (minimale - en voor verpleegruimten ook maximale - temperaturen). Deze maatstaven moeten door de minister nog worden goedgekeurd. AGENDA BOUWCOLLEGE 18 NOVEMBER Het Bouwcollege vergadert naar verwachting over o.m. de volgende uitvoeringstoetsen en signaleringsrapporten: voorzieningen voor zintuiglijk gehandicapten bevordering budgettair bouwen/vereenvoudiging aanbestedingsprocedures voor kleine projecten electronische datauitwisseling (De laatste twee zijn een uitwerking van de kortetermijnvoorstellen van de Commissie De Beer) Verder wordt de volgende bouwmaatstaf vastgesteld: ISO-9001/2000 Drs. Jan Laan, directeur van KPMG Certifications, overhandigde het ISO-9001/2000 certificaat aan de directie van het Bouwcollege. De certificering is vooral bedoeld als instrument om de minister en de gezondheidszorginstellingen, de twee belangrijkste klanten van het Bouwcollege, een garantie te bieden voor een optimale serviceverlening. ISO-certificering past in het voornemen van het Bouwcollege om de kwaliteit en transparantie van zijn besluitvorming verder te vergroten. centrale sterilisatieafdeling MELDPUNTEN VOOR GROND EN INTERIMHUISVESTING Op onze website zijn sinds kort meldpunten voor grond en interimhuisvesting ingesteld. Beide meldpunten vloeien voort uit een toenemende vraag en een beperkt aanbod en beogen via een databank vraag en aanbod samen te brengen. Instellingen worden nadrukkelijk uitgenodigd voor deze databank de benodigde gegevens aan te reiken. De formulieren daarvoor kunt u downloaden.

5 EUROPESE SAMENWERKING Bundelen van best practice in Europese zorgbouw Het EU Health Property Network, waaraan met het Bouwcollege vergelijkbare organisaties deelnemen, vergaderde parallel aan het jubileumcongres op 10 en 11 oktober jl. in Den Haag. Het belangrijkste nieuws werd gevormd door de uitkomsten van de enquête van de Medical Architecture Research Unit, een onderzoeksinstituut van de South Bank University in Londen, naar de belangrijkheid van designcriteria die door de verschillende EU-landen worden gehanteerd bij de beoordeling van bouwplannen, zegt Peter Wearmouth, algemeen directeur van het Engelse NHS Estates en een van de initiatiefnemers van het Network. Opvallend was dat het criterium functionaliteit in PETER WEARMOUTH Europa het hoogste scoort. Eén van de onderwerpen die regelmatig terugkeren op de agenda van het Network is het bundelen van best practice in de zorgbouw, waardoor de deelnemende landen van elkaars expertise kunnen leren. We zijn bezig met het opstellen van een best practice portfolio, waarin de beste en mooiste bouwconcepten worden opgenomen, vertelt Wearmouth. Om zo n portfolio te kunnen samenstellen zijn vaste designcriteria nodig, zoals functionaliteit, prijs-kwaliteitverhouding, esthetiek, healing environment en de relatie tot de stedenbouwkundige omgeving. Het opvallende is dat in deze best practice portfolio de impactcriteria, zoals esthetiek, healing environment en de relatie tot de stedenbouwkundige omgeving, kortom innovatie, als de belangrijkste criteria worden gezien, terwijl functionaliteit als de dominante factor in de beoordelingscriteria naar voren komt. Deze inconsistentie kan voortkomen uit het feit dat impactcriteria nieuw zijn in de zorgbouw maar kan ook veroorzaakt worden door de vooronderstelling dat een best practice-ontwerp altijd al voldoet aan functionele criteria. In de toekomst zullen we de Europese best practice portfolio op de websites van de verschillende deelnemers van het Network ter beschikking stellen. Kennisuitwisseling Wearmouth noemt het belang van het uitwisselen van kennis binnen het Network. Zo wil Engeland onderzoek gaan doen naar de Nederlandse wijze van financiering van de zorgbouw. Bij ons vindt de financiering rechtstreeks via de belastingen plaats, zegt hij. Daarmee zijn de kosten voor de zorgbouw directe overheidskosten, die vaak politieke problemen opleveren. Nederland heeft een financiering van de kapitaallasten via premies, met gebruik van particuliere financieringsbronnen, waardoor deze niet uit de rijksbegroting hoeven te worden bekostigd. Professionalisering Voor de vergadering waren ook de kandidaat-lidstaten van de EU uitgenodigd, waaraan Malta en Tsjechië gehoor hebben gegeven. Daarnaast was Griekenland voor het eerst aanwezig en gaf ook Zwitserland acte de présence. Afgesproken is dat het Network een eigen secretariaat zal opzetten om het verder te ontwikkelen. We denken aan het aanstellen van een professional, die voor 50% beschikbaar is, zegt Wearmouth. Op die manier zijn we in staat het Network verder te professionaliseren en aandacht te besteden aan de bouwinnovatie in Europa, het uitdiepen van de designcriteria. Bovendien willen we onderzoek doen naar de relatie tussen nieuwe zorgconcepten, de patiëntenlogistiek en de gevolgen voor de zorgbouw. Rectificatie niet-rechtenvrije foto Een foto in Nieuwsbrief 13 (achterpagina) en in de flyer voor het jubileumcongres (voorzijde) is helaas ten onrechte zonder bronvermelding geplaatst. U treft daarom alsnog de relevante gegevens aan: project: ziekenhuis Gelderse Vallei ontwerper: Architectengroep Duintjer BV te Amsterdam fotograaf: Kostas Pasvantis COLOFON Deze nieuwsbrief is een uitgave van: College bouw ziekenhuisvoorzieningen Postbus 3056, 3502 GB Utrecht Bezoekadres: Churchilllaan 11, 3527 GV Utrecht cbz@bouwcollege.nl Internetsite: Telefoon: Fax: Redactie: Peter van Beek, Han Hoes Fotografie: Perry Zonneveld, Peter van Beek Vormgeving: ColorScan, Voorhout Druk: Wilco bv, Amersfoort ISSNnummer: