creatieve ontwikkeling hoog ambitieniveau

Transcriptie

1

2 creatieve ontwikkeling hoog ambitieniveau Hurks Bouw & Vastgoed B.V. ontwikkelt en realiseert spraakmakende woning- en utiliteitsprojecten. Ons werkgebied is Zuid-Nederland. Ook winkelontwikkelingen behoren tot onze kernactiviteiten. Hurks Bouw & Vastgoed is een onderdeel van Hurks Bouwgroep B.V. te Eindhoven. Regelmatig zijn wij op zoek naar ambitieuze stagiairs. Informeer naar de mogelijkheden. Eindhoven tel. (040) , info@hurks.benv.nl, vestiging Maastricht tel. (043)

3 [Colofon] Eindredactie & vormgeving: Klaas Jong Advertenties: BPF Bouwinvest (hoofdsponsor) RO groep (hoofdsponsor) Bouwkunde Bedrijven Dagen Bouwgroep Moonen Continu Engineering DHV Draaijer & Partners Hurks Bouw & Vastgoed Infocus TU/e Innovation Labs Stichting KTB Trivoor bouw en infra Advertentieacquisitie: John Heijmans, tel , Oplage: 500 exemplaren Abonnement Jaarabonnement EUR 9,95 voor twee uitgaven, abonneren via Drukwerk: de Witte, Eindhoven Foto s inhoudsopgave: Businessplan, foto: Klaas Jong Dubai, Sheikh Zayed Road foto: T.v.Helmond en C.S.v.Montfort Bestuur of CoUrsE! : Tim Kloet (Voorzitter) Maarten Schäffner (Vice-voorzitter) Suzanne Rijker (Secretaris) Hans van der Liet (Penningmeester) John Heijmans (Commissaris PR) Adresgegevens: of CoUrsE! Studievereniging voor CME TU/e [Inhoudsopgave] [Studievereniging of CoUrsE!] Voorwoord Agenda Nieuws & mededelingen Terugblik activiteiten Fotopagina Column Bert van Eekelen [Thema / achtergronden] Ondernemer worden? Gewoon doen! Ondernemersplan: zeker beter en beter zeker Student en ondernemen Ondernemen: variëteit en onzekerheid Communicatie door presentatie [Rapportages] Verslag VDCM Symposium 2006 CME: Bouwmanagers van de toekomst Urban Development and Economics in Dubai JOOP DAT 15 ONDERNEMERSPLAN: ZEKER BETER EN BETER ZEKER [4] [4] [5] [7] [23] [34] [10] Robin van Lieshout [15] Joop Dat [19] Marjoke Kortas [21] John Goedee [26] Jeroen Meijs [8] Hans van der Liet [30] 3TU: Mirjam Bult-Spiering [32] Tim van Helmond & Bas van Montfort DUBAI 32 URBAN DEVELOPMENT AND ECONOMICS Vertigo vloer 8 Postbus MB Eindhoven info@studievereniging.com

4 [Voorwoord] [Agenda] 8 januari TU/e nieuwjaars receptie Eerste week februari eindpresentatie CME-project Navisto businessplan Week 21 studiereis of CoUrsE! Onder voorbehoud: excursies en lezingen in verband met het vak besluitvorming ten behoeve van projecten Nog veel activiteiten van of CoUrsE! zijn onder voorbehoud; houd daarom de website en de posters goed in de gaten! Geachte lezer, Een ondernemende geest heeft ons doen besluiten om het nieuwe bestuur van of CoUrsE! te vormen. Vanuit diezelfde geest ligt nu voor u het themanummer ondernemen van de!ntervisie. De niveaus waarop wij als mens ondernemend kunnen zijn liggen ver uiteen. In de studie Construction Management and Engineering zal er echter een duidelijke nadruk liggen op de ondernemende geest waarmee wij als startende ondernemers de innovatieve bouwwereld kunnen verrijken. Centraal staat daarom wat ondernemen nu eigenlijk is, hoe het op de TU/e gepraktiseerd en gestimuleerd wordt en hoe dit aansluit op de markt waar de vraag naar ondernemende karakters op een hoogtepunt is. De wil om te ondernemen is gestoeld op ambitie met een grote dosis lef. Wat als iemand had gezegd tegen de man die het tandwiel uitvond, dat hij eens met beide benen op de grond moest staan en zich moest bezig houden met zaken die er wel toe doen? Was er dan een andere innovatie geweest welke we nu nog niet ontdekt hebben? Of had de wereld lange tijd stil gestaan? Wie te geloven, waarin te geloven en vooral welke afwegingen te maken. Over de hele wereld staan mensen in tweestrijd met zichzelf, hun omgeving en een idee. De markt wacht niet en gaat in sneltreinvaart aan je voorbij. 4 Waarom is er dan toch een wezenlijk gemis aan ondernemersdrang in de bouwwereld? In een eerder!ntervisienummer over innovaties in de bouw is al een poging gedaan te verklaren waarom innovaties het vaak niet redden. De bouw, op het punt om een aantal grote stappen in een nieuwe richting te nemen, eist een denkwijze die zoveel afwijkt van de status quo dat er nog steeds gesproken wordt over taboe s en gebrande vingers. Een lichtpunt dat in de toekomst houvast gaat bieden is de start van de 3TU opzet van Construction Management and Engineering. Hierover, maar ook over de hulp van instanties als de KvK en andere ondernemende onderwerpen gaat deze!ntervisie. Laat het een inspiratie zijn voor eenieder die dat laatste zetje in de rug nodig heeft om de wereld te bestormen met Het beste idee van CME. Namens het gehele bestuur wens ik u allen naast veel leesplezier, een actief, ambitieus maar uiteraard ook een voorspoedig Tim Kloet Voorzitter of CoUrsE! 06-07

5 [Nieuws & Mededelingen] [Afgestudeerden] In de afgelopen periode zijn twee oud bestuursleden van CoUrsE! afgestudeerd: Jan-Joost Mestebeld (commissaris Onderwijs 2e bestuur) en Berry Temmink (Voorzitter 2e bestuur). Naast deze oud bestuurders dient speciale melding gemaakt te worden van Daan Vermeer. Zijn onderzoek over PPS en afstudeerperiode in het Verenigd Koninkrijk waren van zo n hoge kwaliteit dat hij is beloond met het maximale afstudeercijfer: een tien! Het vierde bestuur wenst alle afgestudeerden veel succes met hun carrière. [FutureSite studiereis] De CME afstudeerders organiseren gezamenlijk een reis naar Finland en Tallinn in Estland. Er zal ter plaatse kennisuitwisseling plaatsvinden, maar natuurlijk zullen de circa 35 studenten ook een leuke tijd beleven. [of CoURsE! studiereis] Studievereniging of CoUrsE! organiseert in het komende voorjaar een studiereis naar Roemenië en Bulgarije. Deze landen treden in 2007 toe tot de Europese Unie. Of CoUrsE! gaat de effecten uitzoeken die dit op de landen heeft gehad. Ook wordt bekeken wat er nog verbeterd kan worden [Buitenlandse ervaring] Op dit moment studeren 8 CME studenten in het buitenland, te weten: Dubai (Bas van Montfort en Tim van Helmond), Hongkong (PuiYan Choi en Jeroen Olthof), Seattle (Jos van Boxtel), Praag (Matthijs Kuhlmann), Mumbai (Annette van den Broek) en Bristol (Petra Rovers). Hun foto s hebben een mooie plek gekregen op de fotopagina. Links een tropisch uitzicht op het Burj-al-Arab hotel, welke in 2005 werd bekroond als het beste hotel ter wereld. Voor meer buitenlandse foto s, zie pagina 23. Foto: Bas van Montfort en Tim van Helmond [Erik Blokhuis; Organisatie van gebiedsontwikkeling] De organisatie van de wereldtentoonstelling in Lissabon in 1998 gaf de mogelijkheid om een groot gebied ten oosten van Lissabon duurzaam te herstructureren. Dit betrof een industrieel gebied dat al lange tijd leegstand, veroudering en vervuiling vertoonde. Omdat er sprake was van een zeer krap tijdschema, werd gekozen om een private organisatie in te richten (welke zeer snelle ontwikkelingen mogelijk maakte) met bevoegdheden om te onteigenen, zelfstandig planontwikkeling op te starten, vergunningen te verlenen, gronduitgifte te realiseren en contracten te sluiten met investeerders en projectontwikkelaars. Het politieke bestel, in termen van betrokken ministeries en gemeenteraden, was bij dit bedrijf als enige aandeelhouder betrokken en hield toezicht op de processen van besluitvorming en de processen van bedrijfsvoering (bijvoorbeeld de vrije werving van investeringen op de private kapitaalsmarkt). Deze bedrijfsmatige aanpak voor de herontwikkeling van een stedelijk gebied heeft geleid tot een bijzondere inrichting van de openbare stedelijke ruimte. Een recent bezoek aan Lissabon, inclusief interviews met betrokken partijen, heeft geresulteerd in een verslaglegging van het volledige ontwikkelingsproces van dit gebied, en de resultaten van de gekozen aanpak. Dit verslag kan volgens de auteurs dienen als een interessante en leerzame casestudy voor de stagnerende herontwikkeling van gebieden in Nederland, en zal worden ingezet bij het CME-projectonderwijs. [Wim van den Bouwhuijsen] Recentelijk is de opleiding CME versterkt met Wim van den Bouwhuijsen. 5

6 [Nieuws & Mededelingen] Wim is gepensioneerd en 40 jaar DGA (directeureigenaar), geweest van een regionaal opererend middelgroot familie bouwbedrijf met dezelfde naam wat al actief is sedert Na in contact te zijn gekomen met dhr. Ger Maas, ondersteunt hij hem en dhr. Frans van Gassel met projecten en is tevens bezig zich te oriënteren op een onderzoek, waar hij komend jaar mee hoopt te kunnen starten. [Accreditatie CME] Afgelopen september heeft de visitatiecommissie groen licht gegeven aan de opleiding CME van de 3TU. Hierbij valt te denken aan universiteit-hopping (bijvoorbeeld voor andere specialisaties), en een verbeterd/nieuw vakkenpakket. Meer informatie is in deze te lezen in het artikel Bouwmanagers van de toekomst van Mirjam Bult- Spiering (Universiteit Twente). [Wijnproefavond, 14-juni-2006] Louis Hennekens (vinoloog en wijnspecialist Deli XL) had deze avond verzorgd. Louis had een wijnkeuze gemaakt onder verschillende wijnen: rood, wit, rosé en dessertwijn. Hij leidde of CoUrsE! door de wereld van wijn en introduceerde termen zoals bijvoorbeeld taninnes (looistoffen, geven wijn een droge smaak) en kurk (wijn smaakt kartonachtig). Ook thema s zoals het groeiproces van de druif en productie-alternatieven van wijn (bijvoorbeeld in stalen of houten vaten) kwamen aan bod. 6 [7C501: Besluitvorming ten behoeve van projecten] Als verlenging op het vak Project & Procesmanagement (PPM) organiseert of CoUrsE! samen met dhr. Ad Den Otter het keuzevak besluitvorming ten behoeve van projecten. Voor veel CME-ers is het dit jaar moeilijk om met het college PPM de slag naar de realiteit te slaan en eventueel te kunnen reflecteren op een toekomstige baan. De workshops en excursies binnen dit vak bieden een nuttige blik op bestaande situaties. Meer informatie is te vinden op de internetpagina van of CoUrsE! [Symposium VDCM 2006] Voor de derde maal heeft studievereniging of CoUrsE! dit jaar op 8 juni symposium Value Development in Construction Management (VDCM) georganiseerd. Het thema was waardecreatie door partijselectie. Deze dag werd mogelijk gemaakt door samenwerking met NS Projectconsult, ING, Heijmans en AT Osborne. Meer informatie is te lezen in het artikel van Hans vd Liet. [ALV] Popelend van energie en enthousiasme stond het kandidaatsbestuur klaar om zich te laten installeren als het 4e bestuur van of CoUrsE! De hele maand september hebben zij zich verdiept in of CoUrsE! om van daaruit dat gevoel naar de leden en andere contacten uit te stralen. Tijdens de ALV werden zij officieel geïnstalleerd als het 4e bestuur van of CoUrsE!. Met een toast op het nieuwe jaar rondden Jeroen, Willem, Klaas en Jos (die op dat moment al in Amerika zat) hun jaar af. Tim, Maarten, Susanne, Hans en John zijn vastbesloten er dit jaar iets moois van te maken. Aansluitend aan de ALV werd er in de SkyBar! gedronken op het nieuwe jaar.

7 [Terugblik activiteiten] [Tafelvoetbaltoernooi] De eerste officiële activiteit van dit collegejaar was het tafelvoetbaltoernooi van 12 oktober j.l. Deze activiteit was bedoeld om de nieuwe instromers van CME te ontmoeten, en voor de huidige generatie om elkaar na de vakantie weer te spreken. Deze doelstelling is wat ons betreft ruim gehaald, er waren van beide generaties een groot aantal mensen aanwezig. Maar het was niet louter gezelligheid, er moest ook gestreden worden. Onder luide aanmoediging van het publiek, en onder het genot van een heerlijke lunch, vochten elf team voor alles wat ze waard waren. Zoals bij elke wedstrijd kon er maar één team de winnaar zijn. Charles en Thijs; nogmaals gefeliciteerd! [Businessplan 2006] Dit jaar wordt het vak ontwikkeling van bedrijfsfuncties door Leo Verhoef mede begeleid door studievereniging of CoUrsE! Vanuit de vereniging zijn Jeroen Meijs en Maarten Schäffner actief om het project tot een succesvol einde te brengen. Vanwege dit businessplan heeft Jeroen Meijs een artikel geschreven over presentatietechnieken, zie pagina 26. [Excursie/workshop NRE] In het kader van het vak besluitvorming ten behoeve van projecten vond op 24 november de eerste excursie plaats naar het NRE terrein te Eindhoven. Tijdens deze ochtend werd door Hylke Hellinga en Roland Sollinger van Draaijer en Partners het procesmanagement toegelicht. Aan de hand van een korte presentatie en een case werd het eigen inzicht op de proef gesteld. In de rol van jonge procesmanagers werd een stappenplan opgesteld om de aanpak van de situatie een goede start te geven. Na de jurering werden Susanne, Marieke, Arief en Linda op basis van een overtuigende presentatie benoemd tot winnaars van de ochtend; nomaals gefeliciteerd! [College marktonderzoek] [26 oktober 2006: Casino-avond] In de eerste week van de herfst was het weer tijd voor spel en vermaak in een gezellige ambience en een met lichtjes versierde gezellige ruimte, oftewel. De knikkers moesten weer rollen in het Holland Casino. Met een gevulde portemonnaie en een winning mood werd met 16 man dit gokpaleis bestormd. Na lang wachten en een introductie te hebben gehad over het verleidelijke roulette werd het tijd om zelf aan de slag te gaan. De meeste mensen waren gekomen om zich te te voldoen met leedvermaak en verkwanselde een bijeengeraapte pot in 1 beurt aan de kleur rood. We hadden natuurlijk voor of CoUrsE!- zwart moeten kiezen. Met champagne en toch enkele winnaars werd dit deel van de avond afgesloten en verplaatste het genot zoekende gezelschap zich naar Stratumseind om er nog een mooie donderdagnacht van te maken. [Workshop pokeren] Studievereniging of CoUrsE! heeft op 4 december 2006 een workshop pokeren gegeven. Poker kan in vele varianten gespeeld worden, maar de variant Texas Hold em is op dit moment veruit het populairst. Het heeft simpele regels en is snel te leren. Ondanks deze eenvoud is het een snel spel waar complexe strategieën op toegepast kunnen worden. 7

8 [VDCM Symposium 2006: Waardecreatie door partnerselectie] Donderdag 8 juni jongstleden vond het jaarlijkse of CoUrsE! VDCM symposium plaats. Het thema van dit jaar was Waardecreatie door partnerselectie. Oftewel, met welke bedrijven kan mijn bedrijf samenwerken om een meerwaarde te creëren. [door Hans van der Liet, voorzitter symposiumcommissie 05-06] 8 Omdat de hedendaagse bouwwereld steeds complexer wordt, en bedrijven vaak niet meer over voldoende kennis beschikken om alleen een project tot een goed einde te breng-en, is samenwerking steeds vaker noodzakelijk. Maar welke partners kunnen een meerwaarde creëren, en hoe kunnen deze geselecteerd worden? Deze en nog vele andere vragen werden beoordeeld tijdens het 4e symposium in de VDCM reeks. De dag begon met de interactieve training: Het UCB Busspel, waarin men zich bewust werd gemaakt van keuzes die men (soms onbewust) maakt tijdens het partnerselectieproces. Uit deze training bleek wel dat mensen uitstekend in staat zijn om aan te geven over welke eigenschappen een partner moet beschikken, maar tevens dat er tijdens het uiteindelijke selectieproces vaak op andere gronden keuzes worden gemaakt. Na afloop van de training volgden de lunch en het middagprogramma. De middag werd geopend door Prof.dr.ir. Wim Schaefer, en onder leiding van Prof.ir. Ger Maas spraken een viertal sprekers zich uit over het thema partnerselectie. Ing. Rinus Vader MFM CFM, Hoofd ontwikkeling en accounts van NS Project Consult, vertelde over de behoefte analyse van ondernemingen. Pas nadat duidelijk is welke competenties er bij de onderneming ontbreken, maar wel gewenst zijn, kan er gezocht worden naar een partner om deze competenties samen mee te kunnen ontwikkelen. Om een succesvolle samenwerking te creëren is kennisoverdracht noodzakelijk. Dominante factoren bij deze kennisoverdracht zijn het doel van beide partijen, het vertrouwen dat partijen in elkaar hebben en de ontvankelijk van de partijen. Foto boven: Ger Maas Foto boven: Dino Gaya Walters Foto boven: Rinus Vader

9 De tweede spreker van de middag was ir. Peter Lapidaire, die naast zijn functie van Project Directeur bij de BAM, ook al 30 jaar basketbalcoach is. Hij sprak over het verschil tussen een groep mensen en een team. Indien er namelijk een partner is gevonden is, dient de samenwerking op gang te komen. Net als in een sportteam kan de samenwerking in het begin niet zijn wat men ervan had verwacht. Maar door te positief te denken en de schouders eronder te zetten, kan het in veel gevallen tot succes leiden. Het gaat om een manier van denken: wat kunnen we beter, in plaats van wat gaat slecht. Foto boven: UCB Busspel Na een korte koffiepauze kreeg ir.drs. Dino Gayá Walters, Sectormanager commerciële zaken van Prorail, het woord. Hij vertelde over de Waardse alliantie, een nieuwe samenwerkingsvorm, en over het beoordelen van partners binnen deze alliantie. Het betoog sloot goed aan bij de vorige twee sprekers, omdat voor het slagen van de alliantie, de factoren vertrouwen en team-building belangrijke speerpunten bleken zijn. Tenslotte sprak dr.ir. Paul Spierings, Rijkswaterstaat, over selectiemethoden. Hoe selecteren mensen en op welke wijze kan dit (soms) onbewuste selectieproces meetbaar gemaakt worden. Hierdoor kon verklaard worden, waarom mensen tijdens de training soms keuzes maakten, die in eerste instantie niet voor de hand lagen. Dit verschijnsel was te verklaren door de werking van het menselijk brein, en dan met name het gebied waar keuzes gemaakt worden, deze worden veelal door emoties geleid, wat in de natuur een goede overlevingstechniek is, maar is het bedrijfslevens soms verkeerd uit kan pakken. De dag werd afgesloten met een borrel, waarbij er nog nagepraat kon worden omtrent het onderwerp partnerselectie. Al met al was het een leuke, interessante en leerzame dag. Foto boven: Persoonlijke eigenschappen Foto boven: Stemmen op beste presentaties 9 In juni 2007 zal naar alle verwachting weer een nieuw VDCM symposium georganiseerd worden. We houden u op de hoogte! Foto boven: Publiek

10 [Ondernemer worden? Gewoon doen!] Robin van Lieshout (25) is student aan de Universiteit van Tilburg en heeft ruim 4 jaar een eigen bedrijf. In dit artikel verteld hij over zijn ervaringen op het gebied van ondernemerschap en geeft hij aan waarom juist studenten moeten kiezen voor ondernemerschap. [door Robin van Lieshout, Universiteit van Tilburg] 10 Ondernemer zijn is eigenlijk een heel raar beroep. Je hebt geen vast inkomen, je moet constant innoveren en nieuwe dingen bedenken om niet achterop te raken, en je hebt nooit geen 9 tot 5 mentaliteit. Toch kiezen veel mensen voor het ondernemerschap. Recente prognoses van de Kamer van Koophalen geven aan dat eind 2006 maar liefst ondernemers een nieuw bedrijf hebben gestart. Ook ik heb voor het ondernemerschap gekozen, en probeer daarnaast ook nog mijn studie af te ronden. Een goede combinatie? Wie ben ik? Een 25 jarige student uit Tilburg. In 2000 begonnen met de opleiding bedrijfseconomie aan de Universiteit van Tilburg en inmiddels aan het afstuderen aan de master Strategic Management. Ondernemend zijn heeft me altijd wel gelegen. Prachtig vind ik de mannen en vrouwen die een succesvol bedrijf hebben opgebouwd en die daarmee later in de krant staan, naar de beurs gaan of het hebben verkocht aan een grotere partij. In 2002 ben ik samen met een vriend een bedrijf begonnen op het gebied van online community management. Wij beheren en exploiteren een aantal websites die een hoog interactief karakter hebben, en voor een groot deel steunen op user-generated-content. Zo n 40 uur per week ben ik hier de laatste tijd mee bezig en we blijven groeien. Eén van onze bekende technologie websites heeft ruim unieke bezoekers per maand, en zo n geregistreerde bezoekers. Het business model is vooral gebaseerd op de verkoop van (online) advertenties. Het laatste jaar zijn we vooral bezig met het profesionaliseren. Zo hebben we onder andere een webdesign bureau ingeschakeld voor het website programmeren, een marketing bureau voor allerlei promotie en folder materiaal en inmiddels hebben we tevens ons eerste personeelslid aangenomen. Ondernemer & Student? Ondernemer & student, kan dit überhaupt wel? Ben je nou student of ben je ondernemer? Het maakt niet uit in welke branche je zit of wat voor product je hebt. Ondernemer zijn, of worden, brengt veelal dezelfde problemen en uitdagingen met zich mee, zeker als student zijnde. Het combineren van een eigen bedrijfje en een studie is soms wel lastig. Er wordt wel eens gezegd dat je een studie hebt naast je bedrijf, en niet een bedrijf hebt naast je studie. Ondernemer ben je niet twee voorgedefinieerde uurtjes per dag. Ondernemer ben je dag en nacht. Als je een goed idee hebt, dan ben je daar constant mee bezig. Op fiets naar de universiteit bedenk je nog even de oplossing voor het probleem waar je al weken tegenaan loopt. In de kroeg schrijf je op een bierfiltje een nieuw idee wat je toevallig net te binnen schiet. Is dat lastig? Soms. Is dit leuk? Zeker! Je merkt vaak niet eens dat je met je bedrijf bezig bent en het kost je ook vrijwel geen moeite, het gaat bijna vanzelf. Maar toch moet je het combineren met je studie. Alle studenten die ik daarover spreek vinden dit soms lastig, maar over het algemeen vinden ze het zeer goed te doen. Juist het starten van een eigen bedrijf in je studententijd is een ideale situatie. Hiervoor wil ik een aantal punten aandragen: 1) NU ben je flexibel. Je hebt colleges en werkgroepen en je moet vaak op de universiteit zijn. Echter je zit niet vast aan een vaste werkdag op kantoor. Als student bent je over het algemeen vrij flexibel. Als je een keer niet aanwezig bent, is dat over het algemeen geen probleem. Een betere combinatie met een eigen bedrijf kan je eigenlijk niet hebben! Mocht je een keer een presentatie voor een klant moeten geven, dan kun je dit flexibel in je rooster inplannen. Probeer dat later maar eens als je een 9-tot-5 baan hebt! 2) NU loop je weinig risico. Je studeert nog, je hebt wellicht nog een bijbaantje, maar je krijgt in ieder geval studiefinanciering. Mocht je bedrijf uiteindelijk niets worden dan is er geen man overboord. Je kunt gewoon rustig afstuderen en

11 Foto links: Robin van Lieshout alsnog ergens gaan werken. Het (financiële) risico wat je loopt is veel minder dan wanneer je een hypotheek hebt en twee kinderen thuis hebt zitten die elke dag eten willen hebben. Als student heb je op dit gebied veel minder te verliezen als je het vergelijkt met bijvoorbeeld je ouders. 3) NU heb je de kennis van je universiteit binnen handbereik. Uiteraard geldt dit alleen als je ook een bedrijf begint in de branche waarin je studeert. Op de universiteit lopen allerlei personen rond met de laatste kennis in jou vakgebied. Gebruik deze kennis ook! Voor buitenstaanders is het veel moeilijker om contacten te leggen met personen binnen je instelling. Ook kan je met mede studenten sparren over jou idee of product. 4) NU kan je dingen uitproberen. Je hebt de tijd, je bent flexibel, je loopt weinig risico, je bent jong en gedreven en je zit midden in de kennis wereld. Waarom zou je het niet gewoon uitproberen? Later wordt het alleen maar moeilijker om dingen opzij te zetten, terwijl je als student veel makkelijker dingen kunt proberen. Valkuilen Natuurlijk is het niet altijd even makkelijk. Het begint allemaal bij een idee of product. Hiervoor moet je potentiele klanten zien te vinden, maar hoe bereik je deze? En op welke manier? Als student zijnde loop je het risico minder serieus genomen te worden. Sommige bedrijven geven liever opdrachten aan een groot bedrijf met ervaren werknemers. Als jij als student daar aanklopt dan moet je je soms dubbel zo hard bewijzen. Echter, je kan het student zijn ook omschakelen naar een voordeel. Twee student ondernemers die een bedrijf aan het opzetten zijn in telecom advies, gebruiken juist het studenten imago om bij de eerste klanten binnen te komen. Zij profileren zich als jonge honden die veel meer kennis hebben over telecom, en die op no-cure-no-pay basis bedrijven vrijblijvend willen adviseren. Klanten hebben wellicht hier meer vertrouwen in, dan de zoveelste mobiele operator die weer een spetterende aanbieding heeft. Een andere ondernemer die zich richt op het geven van organisatieadvies, gebruikt de universiteit als bron van nieuwe kennis. Hij profileert zich als een bedrijf die toegang heeft tot de laatste wetenschappelijke informatie en dus dichtbij de laatste kennis zit. Oudere en grotere bedrijven missen wellicht deze vernieuwende kennis omdat zij verder van de wetenschap en dichterbij de markt zitten. Ook moet je soms goed je tijd indelen. Als je, zoals ik, uiteindelijk 40 uur aan je bedrijf besteed en daarnaast ook nog eens moet afstuderen, is het lastig om prioriteit aan dingen te geven. Je vind het geweldig om voor je bedrijf te werken, maar de studie zou je ook graag willen afronden. Afgelopen week had ik een verplicht afsluitend discussie college. Helaas kon ik op het laatste moment toch niet aanwezig zijn omdat er een probleem was met een van onze websites. Hier kies je dan natuurlijk zelf voor en dat heb je ook zelf in de hand. Een van de laatste tentamens die ik heb gemaakt, heb ik vrijwel geheel geleerd in het vliegtuig terug vanuit Amerika. Ik was daar een aantal dagen voor een internationaal congres en had door allerlei voorbereidingen geen tijd gehad om het tentamen goed voor te bereiden. Ook hier had ik mijn tijd beter kunnen indelen. Overigens heb ik dat tentamen wel (net) gehaald, maar het had ook anders kunnen uitpakken. Leerzaam Naast dat het uitbouwen van een bedrijf in de toekomst geld op kan leveren is het vooral heel leerzaam en leuk. Bij het uitwerken van je idee en het daadwerkelijk opzetten van je bedrijf leer je ernorm veel (praktische) zaken die je in eerste instantie in je studie niet leert. Je moet je ineens in allerlei zaken 11

12 Links Bedrijf Robin: ABC: Starterslift: 12 verdiepen waar je waarschijnlijk nog nooit aan gedacht hebt. Je krijgt uiteraard te maken met wat administratie en regeltjes maar ook met hele succesvolle en leuke momenten. Als je weken of maanden aan je product of idee hebt gewerkt dan geeft het natuurlijk een enorme kick als je je eerste klant binnenhaalt! Maar wat ga je doen als die eerste klant daarna naar een concurrent overstapt? Daarnaast kom je met allerlei mensen in contact. Je kunt met veel mensen praten over jou idee en product. Dit kunnen medestudenten of professoren zijn, maar ook mensen van buiten de universiteit zoals andere ondernemers of potentiele investeerders. Mocht nou uiteindelijk blijken dat je product of bedrijf het niet haalt, dan is er nog geen probleem. Je hebt het in ieder geval geprobeerd en je hebt je best ervoor gedaan. Je hebt een heleboel geleerd en een leuke periode gehad. Ook heb je een streepje voor bij je toekomstige werkgever. Je hebt immers laten zien dat je lef hebt, dat je dingen wilt ondernemen, dat je doorzettingsvermogen hebt en ergens voor wilt gaan! Welk bedrijf wil nou niet zulke werknemers? Ondersteuning Om je goed op weg te helpen zijn er verschillende manieren om ondersteuning te krijgen. Het is goed om met mede-studenten te praten over de ideeen die je hebt en de problemen die je tegenkomt als student ondernemer. Zo kun je ervaringen uitwisselen en van elkaar leren. In Tilburg heb ik twee jaar geleden mede de Academic Business Club (ABC) opgericht. Dit is een groep student ondernemers (inmiddels zo n 40) op de universiteit die 1x per maand bijeenkomen. Op deze bijeenkomsten wordt meestal een presentatie gegeven van een (nieuw) idee of product waar we dan met de hele groep over kunnen discussieren en input over kunnen geven. Ook vinden er regelmatig thema bijeenkomsten plaats, zoals over presentatietechnieken en Internet marketing. Naast de bijeenkomsten worden er ook starterscafe s en een symposium over ondernemerschap georganiseerd. Van al deze dingen kun je ook weer leren. Naast de ABC is er een een ondernemerscentrum op de universiteit waar startende bedrijven tegen gereduceerde kosten een kantoortje kunnen huren. Ook kan er via het Starterslift project extra ondersteuning gegeven worden, bijvoorbeeld op het gebied van coaching of financiering. Mocht je nu nog twijfelen over het ondernemerschap, heb ik nog één advies: gewoon doen! Robin van Lieshout Student Ondernemer Universiteit van Tilburg robin@rankone.nl

13 13

14

15 [Ondernemersplan: dat maakt het zeker beter en beter zeker] De risico s die het opzetten van een nieuwe onderneming of business(plan) kennen, maakt een goede analyse noodzakelijk! [door Joop Dat, Directeur Stratecution b.v.] Ondernemingsplan en ondernemer Ondernemers, groot of klein (uiteindelijk zijn ze allemaal een keer klein begonnen) zijn een bijzondere groep mensen. Waarom? Zij ondernemen! Dat lukt lang niet altijd. Een succesvol bedrijf maakt als het goed gaat duurzame winst en is gericht op continuïteit. Een belangrijk ondernemerskenmerk is dat de ondernemer werkt voor eigen risico: het ondernemersrisico. Ondernemersrisico is de persoonlijke toekomst van de ondernemer en zijn kindje de onderneming. Dat heeft zowel harde waarden in de bedrijfseconomische sfeer als zachtere waarden in de persoonlijke en emotionele sfeer. Ondernemersrisico kan niet worden verzekerd bij een verzekeringsmaatschappij zoals wel voor veel andere risico s. Als het goed gaat dan heeft de ondernemer de winst en als het niet goed gaat, bestaat het risico dat het bedrijf failliet gaat. Kijk eens hoe het pionierende TomTom management in de loop der jaren heeft gehandeld? Kritiek bij hun recente cashen na jarenlang de onderneming zelf te hebben gefinancierd werd op de beurs begin november 2006 ook niet echt gewaardeerd! Of wordt het management het risico van nieuwe toetreders zoals Nokia en Philips te risicovol in de privé sfeer en gaan ze nu toch voor de inmiddels in meerdere opzichten dik verdiende meer persoonlijke zekerheden? Het persoonlijk risico lopen is specifiek iets voor de ondernemer. Uiteraard kan risico met juridische constructies worden verkleind om niet zijn gehele vermogen in gevaar te brengen. Echter beginnende ondernemers moeten vaak hun huis in onderpand geven voor het verkrijgen van geld bij een bank. Een bank vraagt immers bijna altijd zekerheden. Zekerheden en risico s zijn zodanig tegenstrijdige begrippen, waardoor een ondernemer moet denken aan risicobeheersing. Om risico s te beheersen kan een risicoanalyse aangeven hoe groot de risico s zijn, welke risico s het eerst aangepakt moeten worden en wat minder belangrijk is. Vakmanschap, creativiteit, durf, doorzettingsvermogen, organisatievermogen, financieel inzicht en communicatie zijn basis vaardigheden voor een ondernemer. Is dat voldoende voor risicobeheersing? Heb en doe je dat zo maar even? Nee, hoewel sommige ondernemers wel denken gewoon ergens te kunnen beginnen en dan vervolgens maar te zien hoe het afloopt. Letterlijk en figuurlijk aflopen. Aflopen heeft veel betekenissen. Je hebt een goede afloop, waarop je natuurlijk hoopt en hoop doet leven, maar vaak loopt het anders en loopt het gewoon slecht af. Waarin zit het verschil bij veel ondernemers? De laatste jaren zie je op de televisie veel programma s, waarin startende ondernemers worden gevolgd bij het omgooien van het roer of bij ik vertrek. Uitermate boeiende en leerzame programma s, omdat er vaak veel risico s worden genomen, er veel durf is, men weet vaak ook niet waar men terecht komt met veel onverwachte gebeurtenissen. Wonderbaarlijk genoeg komt het vaak nog goed. Wat opvalt, dat veel ondernemers zich toch niet goed hebben gerealiseerd waaraan ze zijn begonnen. Het lijkt vaak op zelfkwelling met veel pijn. Waarom pijn lijden als het ook anders kan? Niet als je het alleen in je hoofd hebt! Je moet het kunnen delen met anderen voor overleg en overtuiging voor bijvoorbeeld het verkrijgen van geld en het aantrekken van mensen. Daarvoor is een ondernemingsplan nodig. De ondernemingsleiding, ongeacht de omvang van de onderneming heeft een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid en maakt haar werk eenvoudiger met een goed ondernemingsplan. Voorwaarde voor een ondernemingsplan en de toekomst van de onderneming is de integriteit, zorgvuldigheid en consistentie bij de opstelling en 15

16 16 uitvoering van het ondernemingsplan. Je hoeft niet bureaucratisch zoals in een centrale planeconomie alles tot in het detail uit te denken en te schrijven en vervolgens in pakken papier te stranden. Wat wel nuttig is, is een goed systematisch integraal ondernemingsplan met daarin voor de belangrijkste bedrijfsfuncties beschreven hoe de onderneming strategisch (op hoofdlijnen) en operationeel (in de dagelijkse uitwerking) zal werken. Het verschaft duidelijkheid aan belanghebbenden hoe de onderneming gedurende een bepaalde periode denkt zich te ontwikkelen. Het is een leidraad voor doordacht handelen. Je voorkomt op die manier veel problemen en beperkt ondernemersrisico s. De ondernemer is vaak eenzaam ook als hij niet alleen is. Zij/hij alleen wordt eindverantwoordelijk gehouden door de belanghebbenden, ook als hij/zij CEO is van een grote multinational. Dat is een risico op zich. Misschien wel het grootste risico voor de onderneming wanneer controle mechanismen onvoldoende of in het geheel niet meer werken en de ondernemer/ceo verblind zijn wil doorzet. Wat gebeurde er allemaal ook weer bij AHOLD en ENRON? Een nog groter risico is de ondernemer/ceo met een houding van wie niet voor is, is tegen mij en kan vertrekken. Een zich van de onderneming vervreemdende ondernemer/ceo dient daarop fors te worden gecorrigeerd. Wie de krant goed leest, kan voor zichzelf vrijwel elke dag voorbeelden hiervan citeren. Een reden te meer om voor een goed draagvlak met voldoende letterlijk kritische massa te zorgen in een door betrokkenen gedragen ondernemingsplan. Zekerder en beter weten begint dus met een goed ondernemingsplan. Het ondernemingsplan en specifieke risico s Er zijn talloze publicaties over het verschijnsel ondernemingsplan. Eigenlijk komen ze allemaal neer op het in al zijn eenvoud het al in de jaren 1930 door Walter Shewhart en later door W. Edwards Deming ontwikkelde Plan Do Check Act begrip (zie rechts). Het voldoet aan alle voorwaarden voor het opstellen, uitvoeren en bijhouden van een goed ondernemingsplan. Het voortdurend en consequent doorlopen van deze cyclus kan veel risico s beperken. Verfijnder methoden geven meer structuur en inzicht in de ontwikkeling van deelaspecten van de onderneming. In een toenemende complexe en mondiale bedrijfsomgeving. is dat van groot belang. Gewaakt moet echter worden voor te veel papier, te veel bureaucratie en een te mechanistische aanpak. Passie voor ondernemerschap en het gepast gehoor geven aan intuïtie moeten in het ondernemingsplan kunnen terugkomen. Een goed ondernemingsplan spiegelt gebalanceerd ambitie, intuïtie en passie aan de realiteit van rationeel integraal denken. In de praktijk wordt wel vaak een goed plan in werking gesteld (Plan/Do), maar ontbreekt het aan controle en aanpassing (Check/Act). Het is verstandig vast te stellen in welke fase de onderneming zich bevindt. Bij geheel nieuwe ondernemingen wordt daarbij vaak een fase model gebruikt zoals bijvoorbeeld onderaan de pagina staat weergegeven (bron: Twynstra The Bridge) Per fase wordt vervolgens bepaald welke acties daarin moeten worden genomen om uiteindelijk tot een succesvolle marktintroductie te komen. Het goed uitwerken van iedere fase is essentieel voor het geheel. Wanneer je bijvoorbeeld nu nog in de markt voor PC s of GSM zou willen toetreden, dan ben je veel te laat. Misschien is Philips

17 destijds te vroeg uit navigatie gestapt en probeert het nu mogelijk te laat terug te komen net zoals Nokia mogelijk te laat is. Het is belangrijk voor het gekozen product de positie op product-life cycle te bepalen. Het is namelijk van wezenlijk belang te weten of het toetredingsmoment door de onderneming niet te vroeg of te laat is. Voor bestaande ondernemingen is het een goede maatstaf om het portfolio nog eens na te gaan op zijn actualiteit. Misschien kom je er dan achter, dat de onderneming voor veel producten aan het eind van de product life cycle zit of juist in het prille begin. Voor de verschillende posities heb je een ander ondernemingsplan nodig variërend van entry tot exit strategie. In een ondernemingsplan is het noodzakelijk goede analyses te maken op een 4 tal deelniveaus: 1. Strategische analyse 2. Externe analyse 3. Interne analyse 4. Financiële analyse Deze 4 niveaus worden uiteindelijk integraal beoordeeld op haalbaarheid en risico s. 1. In de strategische analyse is het van belang goed vast te stellen welke specifieke visie, missie, scope, doelstellingen, strategische fit, sterkte/zwakten en value drivers zijn te onderkennen. Het niet goed doordenken van deze aspecten vormt waarschijnlijk het grootste risico bij het formuleren van een business plan. Hier komt ook een menselijke factor van belang. Om wiens strategie gaat het? De CEO, het top management team, de management lagen eronder? Belangrijk is een breed draagvlak bij alle betrokkenen en juist geen er doorheen gejaagde strategie.misschien is inderdaad wel het grootste risico de te dominante CEO zelf, die geen tegenspraak duldt?! Hier is waarschijnlijk een rol weggelegd voor de Raad van Commissarissen, de bank, of in kleinere ondernemingen voor zijn partner(s) en familieleden. In ieder geval moet worden gewaakt voor het te blindelings inslaan van de verkeerde paden. Voorbeeld van een dwaalweg lijkt de mislukte strategie van Laurus bij de ombouw naar Konmar onder leiding van Ole van der Straaten met een te groot niet meer te controleren risicofactoren Ombouw van zes supers tot één Konmar (Super de Boer, Edah, Groenwoudt, Konmar, Lekker & Laag en Nieuwe Weme) Ole van der Straaten had geen retail ervaring, kwam van Ola-ijs bij Unilever. Het is algemeen bekend, dat een fabrikant niet zo snel retailer kan zijn en omgekeerd ook niet. Frontale aanval op Albert Heijn tijdens de ombouwoperatie Niet goed uitgedacht Konmar concept Veel management wisselingen bij Laurus (te dominante leider misschien?) Van belang is goed te formuleren: Welke kosten en prijsstrategie wordt overwogen gegeven de bedrijfstak: ga ik voor prijs of differentiatie? Spyker Cars differentieert extreem hoog en is duur, maar waar zit Fiat? De plaatsbepaling in de waardeketen en de vraag of deze waardeketen kan worden georkestreerd: ben ik een geïntegreerd of kop/staart bedrijf? Kijk eens hoe Nike en Philips Consumenten elektronica zijn georganiseerd: de risico s op vaste kosten/ fabrieken zitten bij derden. Welke krachten er optreden bij het werken in de markt en hoe men daarop inspeelt(je kunt er vergif op innemen, dat de concurrentie geen rode loper uitlegt voor een nieuwkomer en net zoals bij invasies zoals in Normandië in 1944 zullen proberen de aanvaller de zee in te drijven) Scope: wat is het operatiegebied van de onderneming? Groningen, Nederland, Europa of de wereld. Het maakt heel wat uit of je zoals Microsoft Vista straks op dezelfde dag en uur wereldwijd introduceert of dat je alleen op Terschelling opereert. Je zou je in dit geval kunnen afvragen of de investeringen in de Joint Strike Fighter voor de B.V. Nederland ooit rendement opleveren. Misschien kan je beter het product gewoon van de plank kopen. Weinigen zullen zich afvragen of deze investeringssubsidie van Brussel wel mag? 2. In de externe analyse is een uitvoerige marktverkenning aan de orde, die veel onzekerheden moet wegnemen. Tevoren kan aan de hand van eerder gedane inventarisaties worden vastgesteld waar de belangrijkste prioriteiten liggen voor de te verzamelen informatie. De kwaliteit van Market Intelligence 17

18 18 en customer insight resultaten dient gevalideerd en geverifieerd te worden. Risico s kunnen hierdoor worden sterk worden beperkt. Vaak wordt ten onrechte bezuinigd op deze kennis verzameling. Marketing research moet in voldoende mate kunnen aangeven wat de marktomvang en marktgroei is, welke spelers van belang zijn en op welke wijze de onderneming zich kan positioneren. Meten is weten en gissen is missen. Als je een verkeerde marktschatting maakt, daarop ambities en verkoopdoelstellingen formuleert en fabriekscapaciteit bouwt is al gauw het leed niet te overzien. Je hebt of te kort of veel te veel. Zo maakten in het verleden Getronics, Numico, Philips en VNU belangrijke fouten in de beoordeling van de marktwerking in de Verenigde Staten. 3. In de interne analyse wordt vervolgens vastgesteld of men met deze onderneming en de aanwezige competenties, bronnen in staat is tot een succesvolle marktbenadering. Risico s kunnen zijn een ongebreideld nergens op gebaseerd optimisme, zelfoverschatting en het toch niet tijdig kunnen realiseren van de gevraagde competenties. Een SWOT analyse met de bijbehorende confrontatie matrix kan hierbij zeer verhelderend werken. Uit de literatuur is bekend, dat een onderneming faalt bij het blijvend ontbreken of niet geheel op orde zijn van al 1 willekeurige kernwaarde/competentie uit het ondernemingsplan. Nevenstaande figuur is een voorbeeld (bron: Bell-Mason Diagnostic) eindeloos is doorgewerkt aan producten, die het nooit hebben gehaald. Zie bijvoorbeeld de Sterling motor bij Philips. Denk bijvoorbeeld ook eens aan de huidige Airbus problemen. Overambitieus misschien? 4. In de financiële analyse wordt het voorgaande omgezet in waarden. De ambities in omzet en winst worden getoetst op de financiële doelstellingen. Pas hier kan worden bepaald, welke financiële risico s de onderneming loopt of mag lopen. Controle mechanismen om de zaak met beide benen op de grond te houden zijn van levensbelang. Zo ging DAF destijds failliet door een verkeerd ondernemingsplan met levering uit voorraad i.p.v. op bestelling. Spyker Cars werkt uitsluitend op bestelling om o.a. de financiering veilig te stellen. Voor ondernemers blijft de basisvraag: hoe krijg ik het gefinancierd? Conclusie Alles zeker weten is onmogelijk, beter weten kan altijd. Daarvoor is een ondernemingsplan om de risico s te beperken een ideaal middel om gedachten te ordenen, ordening te scheppen en structuur aan te brengen om ondernemersrisico te beperken. Ondernemingsplan: Dat maakt het zeker beter en beter zeker Bij de integrale beoordeling van het uiteindelijke ondernemingsplan ligt daarmee een zware last op de beslissers als doordenkertjes om in de afweging al dan niet in te stemmen met het plan. In geval van twijfel altijd: STOP! Integrale doordenkertjes beperken daarmee toeval en risico s Wanneer de deuken niet kunnen worden uitgedeukt faalt de onderneming onherroepelijk. Realisme in de bepaling hiervan is geboden. Doormodderen is dodelijk. Er zijn veel voorbeelden, waarbij

19 [Student en ondernemen] Bij studenten bestaat een groeiende interesse in het starten van een eigen zaak. Veel mensen vinden ondernemen een kwestie van lef. Maar alleen lef is niet voldoende. Statistieken wijzen uit dat 52% van de starters binnen vijf jaar alweer is gestopt of failliet is gegaan. Waar moet je eigenlijk op letten als je een eigen bedrijf start? [door Marjoke Kortas, Kamer van Koophandel Oost-Brabant] Aan de formele inschrijving van een onderneming bij de Kamer van Koophandel gaat voor de meeste starters een complex proces van oriëntatie en voorbereiding vooraf. Natuurlijk biedt ook de Kamer van Koophandel informatie en hulp. Dat gebeurt op diverse manieren. Zo verzorgen bedrijfsvoorlichters van de Kamer groepsvoorlichting en individuele voorlichting op maat. Iedere eerste zaterdag van november organiseert de Kamer van Koophandel de landelijke startersdag. Studenten van de TU/e kunnen tevens profiteren van de steun die de universiteit biedt. Zo is er het Innovation Lab, zijn er mogelijkheden voor Technostarters en zijn er colleges voor startende studentondernemers. Ondernemingsplan In de voorbereidende fase staat het schrijven van een ondernemingsplan centraal, zegt John Wassink, bedrijfsadviseur bij de Kamer van Koophandel Oost- Brabant. Starters die niet over voldoende eigen middelen beschikken om hun droom te realiseren moeten meestal ook even langs bij de bank. Bij een serieus gesprek over financiering wil de bank dan graag de plannen op papier uitgewerkt zien in de vorm van een ondernemingsplan. Ook als niemand erom vraagt is een ondernemingsplan van belang om jezelf te confronteren met je plannen en de haalbaarheid daarvan. Het is immers nogal een stap om een bedrijf te beginnen voor eigen rekening en risico. Foto: Netwerken is heel belangrijk voor ondernemers. Op de Startersdag zijn speciaal daarvoor een netwerkcafé en een pas-gestart-straat ingericht. 19

20 Financiering In die eerste fase van oriëntatie heeft de Kamer van Koophandel verschillende producten, die behulpzaam kunnen zijn, zoals een Starterspakket, een leidraad voor het schrijven van een Ondernemingsplan en diverse seminars die met regelmaat worden georganiseerd. In zo n ondernemingsplan komen alle zaken aan de orde die van belang zijn in het voorbereidingsproces, zoals het product of de dienst, de markt, doelgroepen, marketing, concurrentie, huisvesting, rechtsvorm, verzekeringen, maar ook of men met of zonder personeel het bedrijf wil starten. Ook vergunningen, diploma s, contracten, merken, octrooien etc. verdienen volgens Wassink de nodige aandacht. Daarnaast is het uiterst belangrijk om zorgvuldige prognoses te maken van de noodzakelijke investeringen, de financieringsbehoefte en de toekomstige exploitatie. Het is in feite een film over de eerste fase na de start, zegt de bedrijfsadviseur. Daarbij worden alle aspecten doorgenomen waar je als startende ondernemer mee geconfronteerd wordt. Wees daarbij ook niet bang om hulp van anderen in te roepen. En probeer zelf al zoveel mogelijk informatie te verzamelen. Op de website van de Kamer ( is onder het kopje starters alle informatie verzameld die van belang kan zijn. Er is zelfs een compleet stappenplan dat doorlopen kan worden ter voorbereiding op de echte start van je bedrijf. Als het ondernemingsplan vervolgens gereed is, doet de starter er goed aan het eens objectief door te praten met een specialist. De bedrijfsvoorlichters van de Kamer van Koophandel kunnen het plan op allerlei aspecten beoordelen en volledig doorspreken met de toekomstige ondernemer. En gebeuren er nu ongelukken als men besluit om dat ondernemingsplan maar niet te schrijven? John Wassink: Nee, natuurlijk niet. Althans, niet op korte termijn en niet als men voor de financiering de bank niet nodig heeft. Verstandig is het overigens niet, want risico nemen is één, maar in een zwart gat stappen is wel het andere uiterste. Als het eventueel mis gaat, lijd je namelijk niet alleen financiële, maar vooral ook emotionele schade. Daarom is het belangrijk altijd een goede kostenbatenanalyse te maken. Overigens stellen ondernemers hun omzet vaak te rooskleurig voor. Foto: De directeur van de Kamer van Koophandel Oost-Brabant, Ben Pollmann, is niet bang voor beren op de weg. Deze foto is op de High Tech Campus gemaakt op 4 november 2006 tijdens de Startersdag in Eindhoven. Het thema was dit jaar de beren op de weg die iedere startende ondernemer tegenkomt. 20