Beter met werk. een verslag van ervaringen van gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers

Transcriptie

1 prof. dr. G.C.M. KNIJN M. DIJKGRAAF MSC dr. f.h. VAN WEL Beter met werk een verslag van ervaringen van gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers RVO ACADEMISCH MEDISCH CENTRUM UNIVERSITEIT UTRECHT UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM

2

3 prof. dr. G.C.M. KNIJN M. DIJKGRAAF MSC dr. f.h. VAN WEL Beter met werk een verslag van ervaringen van gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers RVO ACADEMISCH MEDISCH CENTRUM UNIVERSITEIT UTRECHT UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM

4 Dit is een publicatie in het kader van het universiteit onderzoeksprogramma Re-integratie Verbeter Onderzoek (RVO). Doel van het programma is het universitair onderzoek naar reintegratiedienstverlening te versterken in directe wisselwerking met het re-integratieveld. Meer informatie over resultaten van onderzoeksprojecten en masterclasses in het kader van het Re-integratie Verbeter Onderzoek is te vinden op de website. Tevens zijn de publicaties hier te downloaden: Het programma Re-Integratie Verbeter Onderzoek wordt financieel mogelijk gemaakt door Stichting Instituut Gak. Oktober 2012 T. Knijn en F. van Wel Informatie voor bibliotheek Knijn, T., M. Dijkgraaf en F. van Wel (2012), Beter met werk, RVO 8. Utrecht: Universiteit Utrecht. ISSR (online) ISSR (print) Informatie mag worden geciteerd mits de bron nauwkeurig en duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldiging voor intern / eigen gebruik is toegestaan. Ontwerp huisstijl Dog and Pony, Amsterdam Opmaak Renate Siebes, Proefschrift.nu

5 inhoudsopgave voorwoord 5 1. ziek zijn en werken: de dubbele rol van gedeeltelijk 7 arbeidsongeschikte werknemers 1.1. inleiding het re-integratie verbeter onderzoek ontwikkelingen in beleid en wetgevingskaders theoretisch kader; ziekterol, deviantie en capabilities een multi-methodische onderzoeksopzet: survey en interviews inleiding selectie en kenmerken van de onderzoeksgroep; survey en diepte-interviews onderzoeksmodel en meetinstrumenten voor het survey topiclijst en analysestrategie voor de interviews het belang van steun en vertrouwen voor capabilities inleiding resultaten survey onderzoek meer capabilities dan devianties vijf groepen wga-gerechtigden conclusie gezondheid inleiding ziek worden; een sluipend en slopend proces beperkingen door gezondheidsproblemen deviantie of verzet, berusting en acceptatie actief werken aan herstel conclusie de institutionele omgeving: het uwv inleiding transparantie en informatie ervaringen met het beoordelingsproces positieve ervaringen met de beoordeling en met de bejegening de zekerheid van de uitkering de institutionele omgeving; een haperende machine conclusie 87

6 inhoudsopgave 6. de institutionele omgeving: re-integratiebedrijven inleiding keuzen, verwachtingen en resultaten vooral zelf doen tijd voor herbezinning begeleiding op de werkplek conclusie de sociale omgeving inleiding problemen in meervoud gevolgen voor het gezin steun van de meest nabije anderen praktische steun van de partner de sociale omgeving en de re-integratie conclusie de werkomgeving inleiding twee jaar in de ziektewet na afloop van de ziektewet (op zoek naar) een nieuwe werkgever de dubbele positie in het werk starten als zelfstandige conclusie het combineren van werken en ziek zijn inleiding geen baan, geen perspectief invloed van de drie omgevingen wel een baan met perspectief invloed van de drie omgevingen slotbeschouwing 161 bibliografie 167

7 voorwoord Dit onderzoek maakt deel uit van het programma Re-Integratie Verbeter Onderzoek (RVO) dat gefinancierd is door de Stichting Instituut Gak en waarin is samengewerkt door het Coronel Insituut van het AMC (Algemeen Medisch Centrum), het Hugo Sinzheimer Instituut van de UvA (Universiteit van Amsterdam) en het Centre for Social Policy and Intervention Studies (SOPINS) 1 van de UU (Universiteit Utrecht) ( Het programma Re-Integratie Verbeter Onderzoek is gestart met de ambitie het universitair onderzoek naar re-integratiedienstverlening te versterken in directe wisselwerking met het re-integratieveld. De bedoeling daarvan is om de beroepspraktijk voor de toekomst meer en betere handvatten te bieden bij moeilijke keuzen in beleidsvorming en beleidsimplementatie. Aan het onderzoek hebben velen hun medewerking verleend. Allereerst danken we het UWV voor de mogelijkheid om de cliënten van het uitvoeringsorgaan te benaderen voor dit onderzoek. In het bijzonder danken we Diederike Holtkamp van het UWV voor de prettige en tegemoetkomende wijze waarop ze ons daarbij geholpen heeft. Mira Peeters- Bijlsma en Ruud Abma danken we voor hun bijdrage aan de dataverzameling en gedachte vorming in een vroege fase van dit project, en voor de wijze waarop ze de masterstudenten in die fase hebben begeleid. De studenten van de masteropleiding Social vraagstukken van beleid, Mariska Plakman en Rianne Klinkert, danken we voor de verkennende studies die ze in de voorbereidende fase van het project hebben verricht. De studenten van de masteropleiding Arbeid, Zorg en Welzijn: beleid en interventies die een deel van de interviews hebben afgenomen danken we voor de betrokken inzet en hun creativiteit in dat proces. In het bijzonder geldt dat voor Linda Driever en Franka Vendrig. 5 Maar het meest van al danken we de ruim 800 gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers die bereid waren een enquête in te vullen over hun problematiek. De 43 respondenten die ons vervolgens in een uitgebreid interview verteld hebben over hun ervaringen, frustraties en vaak hoopvolle verwachtingen zijn van onschatbare waarde voor dit onderzoek. Hun verhalen maken de complexiteit van de problematiek overduidelijk; simpele oplossingen vormen daarop niet het antwoord. Waarvoor dank. 1 Voorheen het departement Algemene Sociale Wetenschappen.

8

9 1. ziek zijn en werken: de dubbele rol van gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers 1.1. inleiding Nog aan het eind van de vorige eeuw werden mensen die chronisch ziek waren vanwege een lichamelijke of psychische aandoening meestal vrijgesteld van het verrichten van betaalde arbeid. Collectieve verzekeringen of publieke voorzieningen stelden hen tijdelijk maar vaak ook langdurig of zelfs voor altijd vrij van het verrichten van betaalde arbeid, soms tegen hun zin maar vaak met hun instemming. Als men ziek was, was men niet in staat om te werken, een tussenweg bestond nauwelijks. Werknemers wisselden werk en ziek zijn af. De tijden zijn veranderd, de mensen en de voorzieningen ook. Vandaag de dag is het sociale zekerheidbeleid erop gericht om werknemers beide rollen (die van zieke en van werkende) tegelijkertijd te laten vervullen; zieke werknemers worden geacht te werken naar vermogen, en velen willen dat ook. Het onderzoek waar dit boek verslag van doet brengt in kaart hoe werknemers die als gedeeltelijk arbeidsongeschikt zijn gecategoriseerd omgaan met hun dubbele rol van zieke en werkende. De zieke werknemer staat in dit onderzoek centraal. Voor sommigen is de huidige mogelijkheid om te werken terwijl men (chronisch) ziek is een uitkomst; deze werknemers willen niets liever dan maatschappelijk actief blijven in een betaalde baan. Ze grijpen elke mogelijkheid om via aangepast werk op aangepaste tijden en desnoods in een baan waar minder van hun vaardigheden geëist wordt aan om in het arbeidsproces te blijven. Voor anderen is de opgave om hun slechte gezondheid te combineren met een betaalde baan een welhaast onmogelijke opgave. Hun voormalige werkgever heeft hen graag laten vertrekken, sollicitaties leveren niets op, het UWV heeft weinig te bieden en ze hebben alle energie nodig om nog enig sociaal contact te onderhouden en aan de administratieve verplichtingen voor hun uitkering te voldoen. 7 Dit onderzoek richt zich op de re-integratie van cliënten die een gedeeltelijke WIA-uitkering ontvangen en die dus geacht worden een deeltijd baan te hebben. Kenmerkend voor deze cliënten is dat zij tegelijkertijd twee posities bekleden: ze zijn zowel gedeeltelijk arbeidsongeschiktheid en ze zijn werknemer. De centrale vraag is hoe deze werknemers, cliënten van het UWV, invulling geven aan deze dubbele positie, welke ontwikkeling zij doormaken tijdens het proces van arbeidsongeschikt worden en werk zoeken, of hun werk houden of het juist verliezen. Welke inspanningen leveren zijzelf en hun sociale omgeving, hun werkomgeving (werkgevers en collega s), en de institutionele omgeving (arbeidsdeskundigen en re-integratiemedewerkers) om blijvende participatie op de arbeidsmarkt voor het volle percentage van de arbeidsgeschiktheid te bevorderen? Het onderzoek stelt het perspectief van de gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers centraal en analyseert vanuit dat perspectief de steun en soms ook het gebrek daaraan van de drie omgevingen die van belang zijn.

10 1. Ziek zijn en werken 1.2. het re-integratie verbeter onderzoek Veranderingen in het sociale zekerheidsbeleid veronderstellen arbeidsparticipatie als de weg naar het verwerven van een inkomen en als de vorm van sociale participatie. In dat kader wordt gestimuleerd dat mensen met of zonder ziekten of zorgverplichtingen tot op oudere leeftijd aan het arbeidsproces blijven deelnemen. Inzetbaarheid en duurzame arbeidsparticipatie zijn de motto s voor de toekomst voor mensen die vanuit een uitkering gere-integreerd moeten worden en voor werknemers die uitvallen of dreigen uit te vallen vanwege medische, sociaalpsychologische of sociaal-culturele beperkingen. 8 Studies naar de effectiviteit en efficiency van re-integratietrajecten laten zien dat er een groot aantal verklarende factoren in het geding is en dat er grote variatie is in succes- en faalfactoren. Maar vooral laten die studies zien dat de transparantie van werkzame factoren niet groot is (De Koning et al., 2005; Heyma, 2005; Glebbeek, 2005). Onderzoek naar de effectiviteit van re-integratie concentreert zich veelal op de vraag welke instrumenten van re-integratie (dienstverlening) effectief zijn. Wat ontbreekt, is de vraag waarom specifieke beleidsinstrumenten geschikt zijn voor re-integratiedienstverlening. In een recent onderzoek naar effectiviteit van re-integratie van de gemeente Rotterdam wordt dat nog eens benadrukt. De belangrijkste tekortkoming is dat het re-integratieproces zelf grotendeels verborgen blijft (een zogenaamde black box ) en allerlei niet of deels empirisch gefundeerde aannames worden gemaakt over de inhoud van de gepleegde interventies. ( ) Met de gehanteerde onderzoeksmethodiek kunnen ook geen uitspraken worden gedaan over de wijze waarop trajecten eventueel hebben bijgedragen aan uitkeringsduurverkorting ( ). Daarmee blijft ook verborgen wat precies het werkzame element is in de re-integratieaanpak bij verschillende klantgroepen (Hekelaar, Zwinkels & Braat, 2006: 25, 33). Als gevolg daarvan biedt zulk onderzoek weinig aangrijpingspunten voor beleidsvoerders en uitvoerders die zich inzetten voor de verbetering van de re-integratiedienstverlening voor zeer diverse klantgroepen. Het ontbreken van inzicht in de werkzame mechanismen heeft (deels) te maken met het gegeven dat re-integratieonderzoek in Nederland, anders dan in landen zoals het Verenigd Koninkrijk, Australië en de Verenigde Staten, spaarzaam gevoed wordt door academisch onderzoek met een integrale benadering van beleid, uitvoering, cliëntkenmerken en context. Het Nederlandse ministeriële beleid en de opdrachtverlening voor onderzoek hebben ertoe geleid dat onderzoek merendeels wordt verricht ter beantwoording van een (soms te) concrete (deel)vraag. Daarbij komt dat het vertrouwen van Nederlandse burgers in de dienstverlening de laatste jaren verminderd is en dringend om herstel vraagt; verbetering van de begeleiding bij re-integratie is daar een onderdeel van. Voor de samenleving als geheel geldt allereerst dat succesvolle re-integratie armoede, uitsluiting en onderbenutting van menselijk potentieel kan voorkomen. Bovendien is er de afgelopen jaren veel geld besteed aan re-integratiebeleid maar onduidelijk is of dit beleid ook op een zorgvuldige manier geïmplementeerd wordt. Nog steeds wordt niet systema-

11 1. Ziek zijn en werken tisch onderzocht wat werkzame mechanismen en succesfactoren zijn en ontbreekt systematisch inzicht in factoren die het succes van interventies kunnen bevorderen of belemmeren. Het Re-integratie Verbeter Onderzoek waar deze studie deel van uitmaakt heeft als centrale structurerende gedachte het bestuderen van de dienstverlening aan de cliënt in relatie tot de belangrijkste contexten, die re-integratie kunnen doen slagen of falen, te weten 1) de institutionele omgeving, waarin het beleid wordt geïmplementeerd en waarin de afgelopen jaren ingrijpende veranderingen hebben plaatsgevonden, 2) de sociale omgeving en de motivatie van cliënten van wie een veranderde houding ten aanzien van arbeid wordt verwacht, en 3) de werkomgeving, waarin zowel werknemer als werkgever actief dienen te opereren om uitval te voorkomen en deelname van werknemers met beperkingen aan het arbeidsproces te bevorderen. In figuur 1.1 wordt de interactie tussen de drie omgevingen en de cliënt grafisch weergegeven; de cliënt wordt als spil gezien in de wisselwerking met de drie omgevingen. Daarnaast worden de dynamische relaties tussen de drie omgevingen weergegeven. figuur 1.1 De drie omgevingen in relatie tot de cliënt 9 INSTITUTIONELE OMGEVING DE CLIËNT WERK OMGEVING SOCIALE OMGEVING In deze studie concentreren we ons op WIA-gerechtigden, terwijl in andere onderzoeken van dit programma werkzoekende jongeren/schoolverlaters, WWB-cliënten en chronisch zieken worden onderzocht (zie Voor de cliënten van uitkeringsinstanties is het van belang dat zij kunnen rekenen op goede begeleiding bij hun terugkeer naar werk, waarbij niet alleen het inkomen en het kunnen deelnemen aan de samenleving in het geding zijn, maar ook de structurering van het dagelijks gezinsleven en hun zelfwaardering en zelfrespect kunnen negatief beïnvloed worden. In dit onderzoek

12 1. Ziek zijn en werken naar gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers betekent dit dat we: 1) het cliëntperspectief centraal stellen in relatie tot de drie omgevingen die de re-integratie beïnvloeden, 2) onderzoeken welke vormen van steun en druk die de drie omgevingen bieden bij het aan het werk blijven of weer gaan werken, en 3) de invloed van de drie omgevingen onderzoeken en daarbij vooral letten op de perceptie van capabilities (mogelijkheden), kansen en toekomstverwachtingen van de gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers ontwikkelingen in beleid en wetgevingskaders 10 De synchronisatie van werken en ziek zijn is in Nederland niet van de ene op de andere dag geïntroduceerd. Ook nu wordt het beleid weer herzien, en dat is niet voor het eerst sinds de invoering van de Wet op Arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO) in 1967 (zie ook: Aarts, De Jong & Van der Veen, 2002). De basis voor de eerste hervormingen van de arbeidsongeschiktheidsregelingen ligt in de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw, toen als gevolg van de economische herstructureringen, en de min of meer openlijke afspraken tussen werkgevers en werknemersorganisaties, veel werknemers uit afgeslankte of opgeheven industriële bedrijven in de WAO belandden. Na de invoering in 1967 van de WAO ontvingen zo n werknemers een arbeidsongeschiktheidsuitkering, nog geen tien jaar later was dat aantal gestegen tot , om in 1999 een absoluut maximum van 1 miljoen te bereiken, zo n 10% van de werkende bevolking (Aarts, De Jong & Van der Veen, 2002; Smulders, 1999). In het begin van de jaren 80 begon de Nederlandse overheid, tijdens het no-nonsense kabinet van premier Lubbers, beleid te ontwikkelen om de instroom van uitkeringsgerechtigden te reduceren en om de re-integratie te bevorderen, echter zonder veel succes. Sociale zekerheidsonderzoekers zijn het er over eens dat een combinatie van factoren onvermijdelijk moest leiden tot het falen van het toenmalige overheidsbeleid. De belangrijkste daarvan is wat in de literatuur moral hazard wordt genoemd; het gedrag dat actoren vertonen als ze beseffen dat ze niet direct zelf het risico van hun gedrag hoeven te dragen. In de beste traditie van het corporatisme (de Bismarckse variant van de verzorgingsstaat, zie Palier, 2010) droegen de sociale partners (de organisaties van werkgevers en werknemers) immers de verantwoordelijkheid voor zowel de financiering (via premies) als de uitvoering van de WAO. Tijdens de economische crises van de jaren 70 en 80 hadden beide organisaties er belang bij de WAO te gebruiken om hun personeelsleden een gemakkelijke uitweg te bieden in geval van massaontslag en daarmee sociale onrust te voorkomen. In die jaren werd de Nederlandse economie grondig geherstructureerd; veel industriële bedrijven verdwenen naar goedkope lonen landen (textiel, scheepsbouw) of werden opgeheven (mijnbouw). De massaontslagen die eruit volgden betroffen vooral lager geschoold personeel dat geen enkel uitzicht meer had op een baan elders. Voor deze werknemers was de WAO een beter alternatief dan een werkloos-

13 1. Ziek zijn en werken heidsuitkering die een beperkte duur had en de verplichting kende om te solliciteren. Maar ook was de WAO een beter alternatief dan de bijstandsuitkering die veel lager was en is dan de loongerelateerde WAO en bovendien afhankelijk van eigen bezit en andere bronnen van inkomsten in het huishouden. Vakbonden schroomden daarom niet voor hun leden de best mogelijke uitkering, de WAO, te benutten. Werkgevers zagen ook het voordeel van het geleiden van een zo groot mogelijk deel van hun werknemers naar de WAO; met het zicht op zo n riante uitkering kon sociale onrust in de vorm van protest tegen de sluiting van het bedrijf voorkomen worden. Ze werkten om die reden samen met de vakbonden bij het opstellen van een sociaal plan dat erin voorzag ontslagen werknemers gebruik te laten maken van de beste en langstdurende uitkering: de WAO. De nationale overheid werd hier buitenspel gezet, en pogingen om het beleid om te buigen via een beperking van de uitkeringen, een meer strikter toelatingsbeleid en een bonus-malus systeem voor werkgevers, waren gedoemd te mislukken. Het aantal uitkeringsgerechtigden daalde niet. De enige min of meer succesvolle regeling was de introductie van een vroegpensioen regeling, maar feitelijk was dit een overheveling van de ene naar de andere langdurige uitkeringsvorm (Aarts, De Jong & Van der Veen, 2002). Vanaf de jaren 80 en als gevolg van de economische herstructurering veranderde de Nederlandse economie en daarmee de arbeidsmarkt drastisch. Ook de samenstelling van de arbeidsbevolking veranderde. De economie werd postindustrieel en vrouwen betraden de arbeidsmarkt, eerst langzaam, toen sneller en vooral in parttime banen. Binnen een paar decennia transformeerde de Nederlandse economie en daarmee de arbeidsmarkt. Werd die in de jaren 70 nog gedomineerd door mannelijke werknemers in voltijdbanen in de industriële sector, in de jaren 90 ontstond er een gemengde arbeidsmarkt waar zowel mannen als vrouwen werkten in zowel volledige als parttime banen en waar de postindustriële sector van ICT, bankwezen, zakelijke en zorgende dienstverlening, en cultuur en onderwijs de overhand nam. Wat ooit in de jaren 80 was afgesproken tussen werkgevers en werknemers om werkloosheid te bestrijden via arbeidstijdverkorting en het beschermen van parttime banen (in het zogenoemde Wassenaar Akkoord), bleek nu een adequaat instrument te zijn om de banen van nieuwkomers op de arbeidsmarkt, vooral vrouwen, te beschermen (Visser & Hemerijck, 1997). Met als gevolg een enorme toename van het aantal parttime banen in vooral de dienstverlenende sector en bij de overheid. Het percentage deeltijdwerkers steeg van 10% in 1970 tot 33% in Van de vrouwelijke nieuwe intreders op de arbeidsmarkt startten er 65% in een deeltijd baan. Vandaag de dag werkt in Nederland 70% van alle vrouwen, tweederde van hen doet dat in deeltijd (Merens, Van den Brakel, Hartgers & Hermans, 2011). 11 Hoewel vooral vrouwen in Nederland in deeltijd werken om werk en zorg te combineren is het werken in deeltijd in de loop der jaren een meer algemeen verschijnsel geworden. Ook vrouwen zonder opgroeiende kinderen, jonge (studenten) en oudere mannen (voorafgaand aan hun pensioen), werken in deeltijd (Portegijs, Hermans & Lalta, 2006).

14 1. Ziek zijn en werken Als gevolg daarvan heeft in veel bedrijven en organisaties een cultuuromslag plaatsgevonden; werkgevers en leidinggevenden zijn gewend geraakt aan medewerkers met een parttime baan en werknemers aan het werken met collega s die niet voltijds aanwezig zijn. Bovendien zijn allerlei secundaire arbeidsvoorwaarden, uitkerings- en pensioenregelingen steeds beter aangepast aan werknemers met een niet volledige werkweek. Deze snelle transformatie van een voltijds werkende mannelijke beroepsbevolking naar een beroepsbevolking waarvan een substantieel deel parttime werkt vond plaats in enkele decennia en sluit naadloos aan bij de nieuwe banen in de postindustriële economie; zowel in de zakelijke dienstverlening (retail, ICT, het bank- en verzekeringswezen en de toeristensector) als in de publieke dienstverlening (onderwijs, gezondheidszorg, sociaal werk) en bij de overheid. 12 Opvallend genoeg leidde deze herstructurering van de arbeidsmarkt echter niet tot een daling van het aantal werknemers met een WAO uitkering. Nadat de instroom van werknemers tengevolge van de sluiting van industriële bedrijven vanaf de jaren 90 sterk daalde, stroomde een geheel nieuwe groep werknemers de uitkering in; vooral hoger opgeleide jonge vrouwen werkzaam in de dienstverlenende sector melden zich met psychische klachten en burnout (Einerhand & Van der Stelt, 2005; Abma, 2007). Een parlementaire onderzoekscommissie concludeerde dat het moral hazard probleem nog steeds werkzaam was en dat om die reden de arbeidsongeschiktheidscrisis niet kon worden opgelost zolang de sociale partners verantwoordelijk bleven voor de uitvoering van de wet (Hemerijck & Marx, 2010). Immers, zowel werkgevers als werknemers bleven de WAO gebruiken om personeelsproblemen via het voor beide partijen meest acceptabele sociale vangnet, de WAO, op te lossen. Daarop sloegen zowel politici als beleidsmakers alarm. Niet alleen vanwege de nog steeds heel hoge kosten van de WAO maar ook vanwege het verontrustende feit dat zoveel ambitieuze nieuwkomers op de arbeidsmarkt afhaakten om redenen van werkstress en burnout. Deze ontwikkelingen vormen de achtergrond van de hervormingen van de WAO vanaf In dat jaar werd de Wet Verbetering Poortwachter ingevoerd, bedoeld om het moral hazard -probleem op te lossen. Deze wet, die feitelijk een meer strikte versie is van het bonus-malus systeem, bepaalt dat werkgevers zelf het ziektegeld van hun werknemers betalen gedurende het eerste (en vanaf 2004 ook het tweede jaar) van hun zieke. De wet beoogt daarmee werkgevers financieel te stimuleren hun werknemers intensief te begeleiden naar terugkeer op het werk. Ervan uitgaande dat veel werkgerelateerde stress maar ook fysieke klachten voorkomen kunnen worden, kunnen verminderen of genezen door verbetering van de werkomstandigheden, interne overplaatsing, coaching of omscholing, legt de wet de verantwoordelijkheid daarvoor bij de werkgevers. Zodoende hoopt de overheid het free rider -gedrag van werkgevers te voorkomen, een uitgangspunt waar uiteindelijk ook werkgevers- en werknemersorganisaties mee akkoord zijn gegaan om de almaar stijgende premielasten aan banden te leggen.

15 1. Ziek zijn en werken In 2006 volgde een tweede hervorming met de invoering van de Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA) waarvan de Wet Werkhervatting Gedeeltelijk Arbeidsgeschikten (WGA) een onderdeel vormt (TK 30034; 2004/2005). Deze wet vormt het kader van dit onderzoek en is gericht op werknemers die nu of in de toekomst in staat geacht worden in deeltijd te werken. Beide wetten herdefiniëren arbeidsongeschikte werknemers naar de mate van hun vermogen om te werken en in relatie daarmee de omvang van hun uitkeringsrechten. Daarmee heeft een radicale paradigmawisseling plaatsgevonden via twee hervormingen in de arbeidsongeschiktheidswetgeving. De eerste hervorming is die van een collectieve arbeidsongeschiktheidsverzekering (zowel gefinancierd als uitgevoerd door de sociale partners) naar een bijzondere combinatie van gerenationaliseerde en geprivatiseerde verzekering. De renationalisatie geldt de uitvoering die voortaan in handen is van een Zelfstandig Bestuursorgaan (het UWV). De privatisering betreft de eerste twee jaren van de ziekte of arbeidsongeschiktheid die nu door de werkgever worden betaald. De tweede hervorming betreft een herdefinitie van arbeidsongeschiktheid van een volledige naar een waar mogelijk gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid, waarmee de synchroniteit en dus de dubbele rol van zowel zieke als werknemer realiteit is geworden. Naast de onhoudbaarheid van het stelsel, vanwege de inherent perverse prikkels voor de sociale partners met als gevolg free riders -gedrag, oplopende kosten en alarmerende aantallen arbeidsongeschikte werknemers, heeft ook de normalisering van de parttime werkcultuur waarschijnlijk bijgedragen aan deze paradigmaverschuiving. Immers, parttime werk is in korte tijd een geaccepteerd verschijnsel geworden in Nederland. Werkgevers en werknemers zijn eraan gewend geraakt, de werkcultuur heeft zich in veel organisaties aan parttime werkenden aangepast en in de sociale regelingen zijn hun rechten formeel beschermd. Hoewel nergens zo expliciet omschreven kunnen we veronderstellen dat ook ontwikkelingen van de medische wetenschap hebben bijgedragen aan de paradigmaverschuiving. Verbeteringen in medische, psychiatrische en psychotherapeutische behandelingen hebben eraan bijgedragen dat de kwaliteit van leven verbeterd kan worden van patiënten die lijden aan reuma, chronische vermoeidheid, depressie of burnout (Schaufeli, Maslach & Marek, 1993; De Croon, Sluiter, Dijkmans, Lankhorst & Frings-Dresen, 2004; Varekamp, Krol & van Dijk, 2011; Varekamp, Verbeek, de Boer & van Dijk, 2011). Bovendien heeft de medische vooruitgang ervoor gezorgd dat een aantal voorheen dodelijke ziekten nu zodanig kunnen worden behandeld dat het chronische ziekten zijn geworden, zoals kanker en HIV/ Aids. Nu deze patiënten langer en met een betere gezondheid leven wordt niet langer verondersteld dat hun ziekte een reden is voor volledige vrijstelling van arbeidsparticipatie, en veel patiënten willen ook zelf actief blijven in hun baan of werkorganisatie. In het nieuwe beleid wordt verondersteld dat zij kunnen blijven werken met aanpassing van werkomstandigheden en werktijden, of met een aan hun conditie en situatie aangepaste baan. Toch concludeert het Sociaal en Cultureel Planbureau dat de ontwikkeling van de arbeidsdeelname van mensen met gezondheidsbeperkingen niet positief is. De arbeidsparticipatie van mensen met een langdurige aandoening die een arbeidsongeschiktheidsuitkering ontvangen neemt zelfs af sinds 2001 en bedraagt in 2008 slechts 20% (Jehoel-Gijsbers, 2007; 2010). 13

16 1. Ziek zijn en werken 14 De betekenis van de huidige WIA voor arbeidsongeschikte werknemers is dat als zij geschikt geacht worden om 35 80% van hun werktijd te werken, zij voor ongeveer een evenredig deel van de arbeidsongeschiktheid een inkomen een arbeidsongeschiktheidsuitkering ontvangen. Ongeveer is hier een belangrijke term omdat een en ander ook afhangt van de inschatting van de aard van het werk dat zij nog wel kunnen verrichten en het bijbehorende inkomen Deze gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers worden zelf geacht voor het deel waarvoor ze arbeidsgeschikt zijn verklaard een passende baan te vinden. Vinden ze die niet dan komen ze na verloop van tijd in aanmerking voor aanvullende bijstand, maar daarvoor geldt een inkomens- en middelentoets. Nu zo n 70% van de werkende bevolking een werkende partner heeft is dat een niet te onderschatten probleem. Werknemers met een werkende partner hebben immers geen recht op aanvullende bijstand naast hun eigen verdiensten als het inkomen van hun partner te hoog is, of als ze teveel eigen vermogen (een eigen woning, spaargeld) hebben. De individualisering van het sociale zekerheidsbeleid (dat wil zeggen het sociale zekerheidsbeleid dat ervan uitgaat dat iedere volwassene een eigen inkomen verdient) wordt op deze manier gebruikt om individueel opgebouwde sociale zekerheidsrechten te beperken en partners worden in plaats van minder, meer van elkaar afhankelijk. Kan een gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemer geen werk vinden dan rest na een aantal jaren de bijstand die ontoegankelijk is als men een werkende partner heeft. Deze beleidsinconsistentie is voorlopig niet opgelost en speelt menig gedeeltelijk zieke werknemer behoorlijk parten. Voor ons onderzoek is van belang te melden dat sinds 2006 gedeeltelijk arbeidsongeschikte werknemers die zich na twee jaar ziekte melden voor de WGA een arbeidsongeschiktheidsuitkering ontvangen als de medewerker(s) van het UWV verwacht(en) dat de werknemer tenminste nog twee jaar niet volledig zal kunnen werken. Ten tijde van dit onderzoek (2010) bedroeg het aantal werknemers met een WIA uitkering werknemers, terwijl dat in 2007 nog om werknemers ging. Het aantal werknemers met een volledige WAO uitkering daalde van 2007 tot 2010 van naar (UWV, 2010) theoretisch kader; ziekterol, deviantie en capabilities Veel studies naar zieke of arbeidsongeschikte werknemers onderzoeken de oorzaken van de ziekte, vooral arbeidsgerelateerde oorzaken. Door de verschuivingen in de aard van het werk van zware fysieke arbeid naar op kennis gebaseerde en op mensen gerichte arbeid is in veel westerse landen ook de oorzaak van arbeidsgerelateerde aandoeningen verschoven. Deze zijn nu veel vaker te wijten aan psychische aandoeningen ten gevolge van een discrepantie tussen ambitie en prestatie, van een tekort aan self-efficacy of van miscommunicatie en interactionele problemen. Stress, burnout en verstoorde werkverhoudingen zijn daar uitingen van (Bildt & Michélsen, 2006; Shigemi, Mino, Tsuda, Babazono & Aoyama, 1997).