HANDBOEK ONCOLOGISCHE REVALIDATIE. In de praktijken die aangesloten zijn bij FYNE

Transcriptie

1 Netwerk Oncologie HANDBOEK ONCOLOGISCHE REVALIDATIE In de praktijken die aangesloten zijn bij FYNE

2 INHOUD ONCOLOGISCHE REVALIDATIE inde praktijken aangesloten bij FYNE blz. Inleiding 3 Eisen oncologische revalidatie 4 Doelgroep oncologische revalidatie 5 Oncologische revalidatie tijdens de curatieve fase 6 Inleiding Middelen Behandeldoelen Oncologische revalidatie na de curatieve fase 7 Inleiding Middelen Behandeldoelen Individuele begeleiding na de curatieve fase Groepsprogramma na de curatieve fase In-en exclusiecriteria Intakeprocedure Verwijsformulier Anamnese Onderbelasters/ overbelasters Aanvullend lichamelijk onderzoek Analyse Behandelplan Activiteiten in het dagelijkse leven Sport en spel Ademhalings- en ontspanningsoefeningen Tussentijdse evaluatie Eindevaluatie Trainingsprincipes Aanbevelingen bij arbeidsre-integratie en maatschappelijke participatie Oncologische revalidatie in de palliatieve fase 13 Inleiding Middelen Behandeldoelen Oedeemtherapie bij lymfeoedeem 14 Door de NVFL erkende opleidingen fysiotherapie in de Lymfologie 15 Door de NVFL erkende opleidingen fysiotherapie in de Oncologie 16 Bijlage 17 2

3 Inleiding Kanker is na hart- en vaatziekten de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland. De overlevingskansen van patiënten met kanker zijn door vroege opsporingsmethoden en steeds geavanceerdere behandelingen aanzienlijk vergroot. De ziekte en de behandelingen zijn echter behoorlijk ingrijpend en kunnen zowel fysieke als psychologische en sociale problematiek geven. Vermoeidheid, lymfoedeem, een verlaagde zuurstofopname, pijn, een verstoord lichaamsbeeld, slaapproblemen, angst en depressie zijn veel gehoorde klachten en kunnen het dagelijks functioneren nog lange tijd ingrijpend beïnvloeden. De behoefte aan nazorg, zoals bijvoorbeeld revalidatie gericht op de vermindering van klachten zal de komende jaren toenemen. De werkgroep oncologie van FYNE (Fysiotherapeuten Netwerk Eerste Lijn in Land van Cuijk en Kop van noord Limburg), heeft een handboek en een werkboek opgesteld voor de praktijken die lid zijn van FYNE en die oncologische revalidatie aanbieden. In het handboek wordt beschreven waar de diverse praktijken en hun fysiotherapeuten aan moeten voldoen om oncologische revalidatie te kunnen geven. Als uitgangspunt is het Concept richtlijn oncologische revalidatie 2011 (versie ) gebruikt. Daarnaast zijn er diverse andere informatie bronnen gebruikt. Aangezien het een veelheid van informatie, is ervoor gekozen om een handboek te maken met hierin de grote lijn van de oncologische revalidatie. Hiernaast kan een (uitgebreid) werkboek gebruikt worden met hierin de inhoudelijke beschrijving van de diverse onderdelen. 3

4 Eisen oncologische revalidatie Eisen met betrekking tot de begeleidende fysiotherapeut * De begeleidende fysiotherapeut dient te werken in een praktijk die lid is van FYNE. * CKR-registratie en minstens 3 jaar werkervaring. * Specifieke scholing gevolgd : * Diploma reanimate/basic Life Support. * Ervaring in het afnemen van: - conditietesten (6mwt/fietsergometer). - gezondheidstest (BMI en huidplooimeting) * Krachttests (manueel, of hand-held dynamometer) * Ervaring met het opstellen van trainingsschema s voor oncologie patiënten * Bekendheid met de principes van bewegingsstimulering en fasen van gedragsverandering. * Ervaring in het geven van individuele beweegadviezen. * Affiniteit met patiënten populatie. * Een maal per jaar deelname en participatie aan monodisciplinair overleg en bereid zijn tot samenwerking met andere disciplines in de ketenzorg. Eisen met betrekking tot de inrichting van de oefenruimte * Oefenzaal met voldoende ruimte (minimaal 50 m² bij 4 personen). * Ruimte voor warming-up en functionele oefeningen en apparatuur. * Afzonderlijke behandelruimte. De ruimtes moeten stof- en rookvrij zijn. Bij uitvoering van de 6mwt moet de oefenruimte of gang tenminste 10 meter lang zijn, en 1,25 meter breed zijn. De ruimte moet beschikken over een geschikte vloer (licht verend, geen hoogpolig tapijt, niet te glad om uitglijden te voorkomen). Apparaat/materiaal 1. Fitnessapparatuur (bij voorkeur een geijkte fietsergometer) 2. Multifunctionele krachtapparatuur (voor training onderste en bovenste extremiteiten romp) 3. Weegschaal 4. Lengte meter 5. Huidplooimeter 6. Bloeddrukmeter 7. Hartslagmeter 8. Buikomvangmeter 9. Oefenmaterialen voor functionele training en mobiliteitstraining. 10. Voor de 6mwt: stopwatch, 2 pionnen, meetlint, stoel. Eisen met betrekking tot de uitvoering * Aanwezigheid van ten minste 1 bedrijfshulpverlener tijdens de groepsbehandeling * De gebruikte testapparatuur en oefenmaterialen moeten goed geijkt en onderhouden zijn. * Goede bereikbaarheid en toegankelijkheid van de praktijk voor chronisch zieken. * Beschikken over een operationeel calamiteitenplan. * Beschikken over een goede EHBO-kist. * Goede bereikbaarheid voor hulpdiensten (ambulance) * Goede informatieverschaffing aan de patiënten. * Goede controle tijdens en na testen en het uitvoeren van beweegactiviteiten. * Aansprakelijkheidsverzekering die genoemde activiteiten afdekt. 4

5 Doelgroepen oncologische revalidatie De doelgroepen in de oncologische revalidatie zijn volwassenen met of na afloop van kanker. De fysiotherapeutische begeleiding kan plaatsvinden: 1. Tijdens de curatieve behandeling 2. Na afloop van de curatieve behandeling 3. In de palliatieve fase Patiënten komen op verwijzing/machtiging van huisarts of specialist. Indien bij DTF sprake is van enkelvoudige psychosociale problematiek of meervoudige problematiek of complexe problematiek wordt alsnog verwezen naar huisarts of specialist (zie bijlage KNGF standaard beweeginterventie oncologie). 5

6 Oncologische revalidatie tijdens de curatieve fase Inleiding In deze fase wordt de patiënt in eerste instantie individueel begeleid. Hierbij staat de hulpvraag van de patiënt centraal. De volgende aanbevelingen worden in de concept richtlijn oncologische revalidatie 2011 gedaan: Bespreek bij iedere patiënt het onderwerp fysieke training. Hierbij wordt rekening gehouden met diens voorkeuren, mogelijkheden en de te verwachten bijwerkingen van de behandeling. De patiënt moet het voorgestelde programma als haalbaar inschatten. Er zijn geen algemeen medische redenen om terughoudend te zijn met fysieke training tijdens de behandeling. Middelen Na overleg met de patiënt kan gekozen worden uit (een combinatie van) verschillende interventies: 1. Begeleiden van (geleid) actief bewegen tot deelname aan medische (fitness) training, individueel of in groepsverband; 2. Oedeemtherapie indien geïndiceerd; 3. Geestelijke en lichamelijke ontspanningstherapie; 4. Psychosomatische fysiotherapie; 5. Arbeidsfysiotherapeutisch consult; 6. Sederende technieken. Behandeldoelen tijdens de curatieve fase Algemene doelen: Het leren (her)kennen en ervaren van eigen grenzen en mogelijkheden; Het leren omgaan met, verminderen of voorkomen van beperkingen zoals vermoeidheid, angst voor bewegen en lymfoedeem; Het optimaliseren van het inspanningsvermogen om het gewenste activiteitenniveau te bereiken; Het ontwikkelen/onderhouden van een actieve leefstijl; Het ontwikkelen/hervinden van plezier in bewegen. Specifieke doelen: Verbetering van de inspanningscapaciteit; Verbetering van de spierkracht; Omgaan met vermoeidheid; Omgaan met fysieke beperkingen; Toename/handhaven gewenste fysieke functies /activiteitenniveau; Beperken van vermoeidheidsklachten. Psycho- sociale doelen: Hervatten/continuering werk (indien gewenst); Emotioneel evenwicht bevorderen; Functioneel omgaan met de ziekte; (Gedeeltelijk)hervatten van werk/huishoudelijke werkzaamheden; ( Gedeeltelijk)hervatten van rol gezin/sociale relaties; ( Gedeeltelijk)hervatting vrije tijdsbesteding; Inzicht krijgen in vermoeidheidsfactoren; Functioneel omgaan met beschikbare energie; Zo optimaal mogelijk functioneren in de maatschappij. 6

7 Oncologische revalidatie na de curatieve fase Inleiding Ook in deze fase staat de hulpvraag van de patiënt centraal. De begeleiding kan zowel individueel als ook in groepsverband gebeuren. De volgende aanbevelingen mbt het oefenen en trainingsprogramma s worden in de concept richtlijn oncologische revalidatie 2011 gedaan: Trainingsprogramma s van tenminste matige intensiteit bestaande uit aerobe training en progressieve resistance training. Dit ter verbetering van de aerobe capaciteit, vermindering van kankergerelateerde vermoeidheid, verbetering van spierkracht en rolfunctioneren. Per individu dient rekening gehouden te worden met de kenmerken van de ziekte en de persoonlijke doelen. Cognitieve gedragstherapie wordt geadviseerd indien er na een jaar, van de in opzet curatieve behandeling nog van ernstige vermoeidheid sprake is. Middelen Na overleg met de patiënt kan gekozen worden uit (een combinatie van) verschillende interventies: 1. Begeleiden van (geleid) actief bewegen tot deelname aan medische (fitness) training bij voorkeur in groepsverband; 2. Oedeemtherapie indien geïndiceerd; 3. Geestelijke en lichamelijke ontspanningstherapie; 4. Psychosomatische fysiotherapie; 5. Arbeidsfysiotherapeutisch consult; 6. Sederende technieken. Behandeldoelen na de curatieve fase Algemene doelen: Het leren (her)kennen en ervaren van eigen grenzen en mogelijkheden; Het leren omgaan met, verminderen of voorkomen van beperkingen zoals vermoeidheid, angst voor bewegen en lymfoedeem; Het optimaliseren van het inspanningsvermogen om het gewenste activiteitenniveau te bereiken; Het ontwikkelen/onderhouden van een actieve leefstijl; Het ontwikkelen/hervinden van plezier in bewegen. Specifieke doelen: Verbetering van de inspanningscapaciteit; Verbetering van de spierkracht; Omgaan met vermoeidheid; Omgaan met fysieke beperkingen en leren omgaan met de fysieke grenzen; Toename/handhaven gewenste fysieke functies /activiteitenniveau; Beperken van vermoeidheidsklachten; Overwinnen van angst voor inspanning / bewegen; Stimuleren tot volhouden actieve leefstijl (NNGB). 7

8 Psycho- sociale doelen: Hervatten/continuering werk; Nieuw emotioneel evenwicht bereiken; Functioneel omgaan met de ziekte; Hervatting werk/huishoudelijke taken; Hervatting rol gezin/sociale relaties; Hervatting vrije tijdsbesteding; Inzicht krijgen in vermoeidheidsfactoren; Functioneel omgaan met beschikbare energie; Zo optimaal mogelijk functioneren in de maatschappij. Individuele begeleiding na de curatieve fase Er kan na de curatieve fase gekozen worden voor individuele begeleiding als dat de voorkeur van de patiënt heeft. Ook hierin komen de doelen zoals beschreven naar voren. Bij bereiken van de behandeldoelen kan men zo mogelijk doorstromen in een groep. Is dit niet wenselijk dan kan men individueel verder gaan of de behandeling beëindigen als de behandeldoelen bereikt zijn. Groepsprogramma na de curatieve fase Voor deelname aan het groepsprogramma na de curatieve fase zijn een aantal in- en exclusiecriteria: Inclusiecriteria Patiënt: Is 18 jaar of ouder; en is gediagnosticeerd met een vorm van kanker; en heeft de primaire behandeling voor kanker afgerond en heeft een discrepantie tussen het huidige en optimale niveau van functioneren met klachten op de volgende probleemgebieden: heeft lichamelijke beperkingen zoals verminderde belastbaarheid, vermoeidheidsklachten, lymfoedeem is fysiek, psychisch en sociaal in staat aan een groepsprogramma deel te nemen Exclusiecriteria Patiënt heeft: beperkende lichamelijke risico s als gevolg van de ziekte, ernstige comorbiditeit; of psychopathologie, ernstige cognitieve stoornissen; of ernstige beperkingen als gevolg van bijwerkingen een indicatie voor complexe revalidatie CES-D score > 16 onvoldoende motivatie 8

9 Uitstroomcriteria Patiënt: behaalt het oude niveau van functioneren of daarbovenuit ( indien haalbaar minimaal NNGB) en is in staat om zelfstandig het huidig niveau van functioneren te behouden, dan wel te verbeteren, of geeft aan geen verdere behoefte te hebben aan begeleiding of er is geen verdere progressie zichtbaar/ mogelijk of de persoonlijke doelen op basis van de PSK zijn behaald en de patiënt is in staat om zelfstandig het huidig niveau van functioneren te behouden, dan wel te verbeteren. Daarnaast kan het programma eindigen omdat: het maximum aantal verrichtingen binnen het beweegprogramma is bereikt, of omdat de compliance van de cliënt onvoldoende is. 9

10 Intake Verwijsformulier. Patiënten komen op verwijzing/machtiging van huisarts of specialist. Anamnese De anamnese is gericht op de hulpvraag van de cliënt en vindt plaats tijdens een individueel gesprek met de deelnemer, gebruikmakend van een gestructureerde vragenlijst. Hierin staan: 1. Basisgegevens 2. Gegevens over de reden voor contact en ervaren functioneringsproblemen van de deelnemer 3. Medische voorgeschiedenis van de patiënt 4. Persoonlijke doelen en door de patiënt ervaren barrières in het zelfstandig behalen van die doelen; 5. Huidige klachten en symptomen die zijn gerelateerd aan de behandeling; 6. Overige klachten en beperkingen die kunnen interfereren met de training; 7. Huidige niveau van lichamelijke activiteit; 8. Niveau van lichamelijke activiteit voorafgaand aan de diagnose; 9. Beweegvoorkeuren 10. Coping 11. Uitgebreide medische voorgeschiedenis van de patiënt ( zie ook Andere of eerder verleende zorg 13. Plusgegevens: overige externe factoren overige persoonlijke factoren De volgende vragenlijsten worden als aanvulling op de anamnese door de deelnemer ingevuld A. De Patiënt Specifieke Klachtenlijst (PSK) B. VAS ten aanzien van vermoeidheid C. De Multidimensionele Vermoeidheidsindex (MVI-20) als VAS > 4 D. De SF-36 Gezondheidstoestand Vragenlijst (SF-36) E. CES-D F. Lastmeter Onderbelasters/Overbelasters Door de ingrijpende gebeurtenissen rondom de ziekte kanker zullen patiënten een nieuw evenwicht moeten zoeken voor zowel lichaam als geest en in hun sociale omgeving. Sommige patiënten gaan ervan uit dat kanker en de behandeling ervan zoveel schade hebben aangericht aan lichaam en geest, dat ze absoluut niet te zwaar belast mogen worden. Deze mensen staan bekend als onderbelasters. Hier tegenover staan de overbelasters. Deze patiënten willen het leven na kanker en de behandelingen zo snel mogelijk weer oppakken en verder gaan waar ze voor de diagnose kanker gebleven waren. De zogenoemde onderbelasters en overbelasters vragen een verschillende aanpak in revalidatie. Om deze reden is het dan ook belangrijk te achterhalen welke copingstijl een patiënt aanhangt. 10

11 Aanvullend lichamelijk onderzoek Doel hiervan is het objectiveren van de ernst en aard van de functioneringsproblemen. Fysieke belastbaarheid en het uithoudingsvermogen zijn bepalend of de patiënt fysiek in staat is deel te nemen. Inspanningstesten maken het mogelijk een behandelplan op te stellen en dragen bij aan een goede evaluatie van de trainingsresultaten. Er wordt getraind op kracht, conditie en training van dagelijkse activiteiten en elk onderdeel heeft zijn eigen specifieke testen. Fysieke testen: Spierkracht: 1RM test Conditie: Steep Ramp test Conditietest alternatief: 6-minuten wandeltest Voorbeeldtest voor activiteiten van dagelijks leven Analyse Op basis van anamnese, vragenlijsten, het behandeldoel en het aanvullende lichamelijk onderzoek vindt de analyse plaats. De gegevens worden vastgelegd in een (digitale) anamnesekaart. Behandelplan De bewegingsmodule bestaat uit een aantal vormen van training zoals: kracht, conditie, ADL-training, sport en spel en ontspanningsoefeningen. Het is afhankelijk van het doel en de copingstijl (onder- of overbelaster) van de deelnemer hoe het behandelplan opgesteld wordt. In het werkboek staan trainingsmodaliteiten beschreven. Activiteiten in het dagelijkse leven. Juist in het ADL is het kennen van je grenzen belangrijk. Het trainen van ADL-activiteiten naast de kracht- en conditietraining kan een belangrijke meerwaarde zijn. Sport en spel. Het verdient aanbeveling om ook sport en spel dient aan bod te laten komen in het beweegprogramma. Zelfstandig actief bewegen na afloop van het programma wordt hierdoor bevorderd. Doelen kunnen zijn: Coördinatievermogen vergroten Grenzen leren kennen en aangeven Vertrouwen krijgen in eigen kunnen en plezier in bewegen. Ademhalings- en ontspanningsoefeningen Goed kunnen ontspannen is een belangrijk onderdeel van herstellen. Zowel als afwisseling met inspanning als ook om ervaringen in het hier en nu te laten prevaleren. Ook acceptatie van het ziekteproces wordt hierdoor bevorderd. Aanbevolen wordt om met Progressieve Relaxatie te beginnen gevolgd door ademontspanningsoefeningen volgens van Dixhoren, Mindfulness en Autogene Training. Tussentijdse evaluatie Bij een tussentijdse evaluatie worden inspanningstesten afgenomen om individueel gericht verder te kunnen gaan met het beweegprogramma. Doelen kunnen worden bijgesteld. Complicaties van de behandeling en/of het beweegprogramma kunnen aan het licht komen. De meest voorkomende complicaties zijn lymfoedeem ( geen contra-indicatie), toxische effecten en neuropatische pijnen. Eventueel wordt het beweegprogramma aangepast. Bij twijfel wordt er contact opgenomen met de verwijzer. 11

12 Eindevaluatie Na afloop van het programma worden inspanningstesten en vragenlijsten opnieuw afgenomen. Resultaten worden teruggerapporteerd aan de verwijzer en huisarts. Deelnemers worden aangemoedigd om door te gaan met bewegen en/of sporten. Mogelijkheden in de regio worden besproken. Trainingsprincipes: zie hiervoor het werkboek. Aanbevelingen bij arbeidsre-integratie en maatschappelijke participatie Aandacht voor terugkeer naar werk dient een vast onderdeel te worden van revalidatie van kankerpatiënten (zie het uitgebreide werkboek). Interventies gericht op empowerment zoals motivational interviewing worden aanbevolen, zodat de patiënt in staat is om zelf problemen op de werkplek aan te pakken. 12

13 Oncologische revalidatie in de palliatieve fase. Inleiding De volgende aanbevelingen worden gedaan in de concept richtlijn oncologische revalidatie 2011: Het beweegprogramma wordt samengesteld op basis van de ervaringen opgedaan tijdens en na de curatieve fase (indien van toepassing). Persoonlijke doelen van patiënten en hun naasten staan op de voorgrond. Preventie en behandeling van de symptomen enerzijds en kwaliteit van leven anderzijds. Het streven is behoud van fysieke functies ( b.v. traplopen). Er kan gebruik worden gemaakt van een combinatie van individuele en groepsactiviteiten. Gaandeweg wordt een beperkt oefenprogramma voor thuis aanbevolen. In de palliatieve fase wordt het systematisch invullen van een klachtendagboek aanbevolen met een wekelijkse evaluatie van multidisciplinaire zorgverleners. Vroeg signalering als uiting van anticiperende zorg is de grootste uitdaging in de palliatieve fase. Middelen Na overleg met de patiënt kan gekozen worden uit (een combinatie van) verschillende interventies: 1. Begeleiden bij oefentherapie; afhankelijk van de mogelijkheden (en hulpvraag) in groepsverband of individueel; 2. Oedeemtherapie indien geïndiceerd; 3. Geestelijke en lichamelijke ontspanningstherapie; 4. Psychosomatische fysiotherapie; 5. Arbeidsfysiotherapeutisch consult; 6. Sederende technieken; 7. Klachtendagboek en multidisciplinaire evaluatie. Behandeldoelen in de palliatieve fase Fysieke doelen Handhaven/optimaliseren fysiek functioneren/kwaliteit van leven Leren omgaan met fysieke beperkingen Inzicht krijgen in vermoeidheidsfactoren Psychische/sociale doelen Functioneel omgaan met beschikbare energie Een combinatie van deze doelstellingen is mogelijk binnen de verschillende modaliteiten van het bewegingsprogramma. Bij het stellen van behandeldoelstellingen is het van belang rekening te houden met de copingstijl van de deelnemer. Groepsprogramma of individueel behandelen In overleg met de patiënt wordt er gekozen voor begeleiding individueel of in groepsverband. 13

14 Oedeemtherapie bij lymfoedeem Lymfoedeem is een abnormale ophoping van eiwitten en vocht in het lichaamsweefsel. Dit is het gevolg van een verstoord evenwicht tussen aan- en afvoer van vocht. Patiënten die na een operatie radiotherapie en/of chemotherapie ondergaan, hebben een grotere kans op het ontwikkelen van lymfoedeem. De klachten die kunnen ontstaan bij lymfoedeem zijn: pijn, vermoeidheid, gespannen en zwaar gevoel, zwelling, beperkingen in bewegingen, beperkingen in dagelijks functioneren. De behandelmogelijkheden De fysiotherapeutische behandelmogelijkheden voor lymfoedeem bestaan uit: - voorlichting en adviezen - manuele lymfedrainage / oedeemtherapie - zwachtelen - oefentherapie - houdings- en bewegingsadviezen - ademhalingsoefeningen en ontspanningsoefeningen - littekenbehandeling - begeleiden bij aanmeten van een elastische kous Dit is gebruikelijk bij de behandeling van lymfoedeem indien een stabiele situatie is ontstaan. Oedeemtherapie De manuele lymfedrainage heeft als doel de afvoer van lymfevocht te bevorderen. Lymfedrainage richt zich ook op het afvoeren van eiwitten. Als eiwitten zich ophopen ontstaat er fibrosering. Het zwachtelen heeft als doel om de omvang van het oedeem te verminderen, en de bereikte omvangsvermindering te onderhouden zolang er geen elastische kous is. Oefenen is een belangrijk onderdeel binnen de behandeling. De oefeningen hebben als doel de spierpompfunctie van een arm of been te bevorderen. Namelijk, door het aanspannen van de spieren wordt de doorbloeding aangezet en dit bevordert ook de lymfedoorstroming. De behandeleffecten / doelstellingen De gekozen behandeling en de uiteindelijke behandeleffecten zijn afhankelijk van de ernst, oorzaak en duur van het oedeem. De behandeleffecten zijn doorgaans: - omvangsvermindering - spanningsafname - pijnvermindering - functieverbetering - afname van de infectiekans Aandachtspunten waar we op moeten letten bij patiënten met een armlymfoedeem: De therapeut moet er op bedacht zijn dat de bewegingen rustig en langzaam uitgevoerd worden. Hierbij de range of motion respecterend. Te zware gewichten met een te hoge bewegingssnelheid kan problemen geven. Bij pijnklachten door een armlymfoedeem: geen klassieke massage op uitvoeren, zeker geen harde massage. Dit geeft vasodilatatie en het lichaam kan dit niet afvoeren. De therapeut moet het litteken en/of gefibroseerde gebied kunnen behandelen, dit om verkortingen tegen te gaan. Dit vereist speciale technieken. 14

15 Door de NVFL erkende opleidingen fysiotherapie in de Lymfologie. Onderstaande opleidingen zijn geaccepteerd voor lidmaatschap NVFL en/of registratie aantekeningenregister Oedeemfysiotherapeut (Centraal Kwaliteits Register (CKR), KNGF): Opleidingen NPI Basiscursus Therapeutische lymfdrainage en oedeemtherapie Basis cursus (141 studiebelastingsuren) Postbus BD Amersfoort Pro Education Amsterdam Cursus Therapeutische Manuele Lymfdrainage, ad modumvodder, MLDV(198 studiebelastingsuren) Pro Education Amsterdam Hoogoorddreef BA Amsterdam T: De Berekuyl Cursus Fysiotherapie tot geregistreerd Oedeem Fysiotherapeut ad modum Casley Smith (345 studiebelastingsuren) De Berekuyl Duinweg NJ Hierden / W: Vodder Schule i.s.m Hanzehogeschool Groningen Vanaf 2011 verzorgt de Vodder Schule in Walchsee in samenwerking met de Hanzehogeschool Groningen de opleiding oedeemtherapie ad modum Vodder. Manuelle Lymphdrainage Oedemtherapie Berufweiterbildung 'Hermann Karling' -Rheinhausen Fachschule fur manuelle lymphdrainage und berufsweiterbildung Herman Karling. Informatie: 15

16 Door de NVFL erkende opleidingen op het gebied van oncologie. NPI Basiscursus Therapeutische lymfdrainage en oedeemtherapie Basis cursus Postbus BD Amersfoort Pro Education Amsterdam/ Antwerpen Cursus Therapeutische Manuele Lymfdrainage, ad modumvodder, MLDV Pro Education Amsterdam Hoogoorddreef BA Amsterdam T: De Berekuyl Cursus Fysiotherapie tot geregistreerd Oedeem Fysiotherapeut ad modum Casley Smith De Berekuyl Duinweg NJ Hierden Avans + Opleiding oncologie fysiotherapie Heerbaan NL Breda Herstel&Balans Stichting Herstel&Balans NPI en de HAN (Nijmegen) Fysiotherapie bij oncologische patiënten NPI beweegprogramma module 2 oncologie 16

17 Bijlage. 17