Schijnwereld. Afdeling Grafisch Ontwerpen. Jonathan Roorda. KABK Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten Den Haag

Transcriptie

1 Schijnwereld Jonathan Roorda KABK Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten Den Haag Afdeling Grafisch Ontwerpen

2 02 schijnwereld 03 schijn wereld schijn wereld scriptie Jonathan Roorda APRIL 2009 van de hedendaagse beeldende kunst, nieuwe media, virtuele wereld en ons huidige bestaan.

3 04 schijnwereld 05» Inleiding 06» Hoofdstuk 1. het begrip schijnwereld 1.1 DEFINITIE PLATO BAUDRILLARD 12» Hoofdstuk 2. schijn als droom / schijn als spektakel 2.1 SURREALISME Situationisme surrealisme/situationisme SURREALISME NU Situationisme NU 22» Hoofdstuk 3. hedendaagse schijnwereld 3.1 AR+RFID LAB SECOND LIFE TACO STOLK MEDIABEELD Koert van Mensvoort 28» Conclusie 32» Bronvermelding 36» personenlijst 38

4 06 schijnwereld - inleiding 07 INLEIDING INLEIDING De Ruijter, de broodversierder sinds Iedereen herkent wel de verpakkingen van de hagelslag en gestampte muisjes. Wat slechts enkelen weten is dat de welbekende boterham met een hap eruit op de voorkant van de verpakking, in werkelijkheid een op grote schaal nagemaakt model van gips is. Veilig opgeborgen in een kluis, wachtend tot er een nieuw broodbeleg komt om gefotografeerd te worden. Dit is een verhaal dat mij direct aanspreekt, de verborgen wereld achter de verpakking. De verborgen wereld als een werkelijke wereld van de schijn, een droomwereld. Voor mijn eigen werk fantaseer ik veel en ben ik voornamelijk verhalend bezig. Een ruimte of omgeving, waar binnen zich een verhaal afspeelt, een droom of illusionaire wereld. De begrippen schijn en schijnwereld spelen al een tijd een rol in mijn eigen werk, alleen besef ik mij dat pas sinds kort. Voor mij heeft een schijnwereld ook veel met fantasie te maken, een andere benadering van de werkelijkheid. Vaak zoek ik naar een bepaalde mystiek om een eigen en persoonlijk ontwerp te maken. Dit uit zich nu voornamelijk in installaties en bewegend beeld. Het Texelsche Schaap Jan Wolkers (2007), eigen werk. Het is een installatie waarbij ik het verblijf van Wolkers op Rottumerplaat simuleer op de binnenplaats van de Kabk. Voor dit onderzoek ga ik op zoek naar kunststromingen, die zich met de begrippen schijn en schijnwereld bezighouden en bekijk ik welke rol schijn nu speelt in de nieuwe media en in ons dagelijks leven. Een zoektocht naar het onderbewustzijn en de werkelijkheid. Voor mijn onderzoek heb ik de volgende hoofdvraag geformuleerd:» Hoe is het begrip schijnwereld terug te vinden binnen aspecten van de hedendaagse beeldende kunst, nieuwe media en virtuele wereld in relatie tot ons huidige bestaan? Deze vraag wil ik beantwoorden door de volgende deelvragen:.» Wat houdt het begrip schijnwereld in?» Welke theorie en filosofie zijn hieraan verbonden en zijn deze nog actueel?» Hoe speelt het begrip schijnwereld een rol binnen de Surrealistische film en het Situationisme en zijn deze nog actueel?» Is er tegenwoordig (nog) sprake van een schijnwereld in de maatschappij? En zo ja: Hoe manifesteert deze zich binnen onze omgeving?» Welke functie/rol hebben nieuwe media bij het vormen en vormgeven van een schijnwereld? A room with a few (2006), eigen werk. Het gaat om een mix van projectie en tekeningen waarbij je als toeschouwer in een imagionaire wereld wordt getrokken. Aan de hand van een aantal gesprekken bekijk ik hoe hedendaagse kunstenaars en ontwerpers zich bezighouden met de schijnwereld /virtuele wereld.

5 08 schijnwereld - het begrip schijnwereld 09 HOOFDSTUK 1 HET begrip schijnwereld 1.1.Definitie Het begrip schijnwereld is een veelomvattend begrip, want wat verstaat men eronder? Hier ligt direct een grote taak voor mij, want het woord schijn kent vele associaties zoals onwerkelijk, nep, imaginair, droom, illusie, onzichtbaar en wellicht zelfs utopie. Van Dale omschrijft het begrip schijn als volgt: Bedrieglijk voorkomen; voorkomen dat teweegbrengt dat aan een persoon of zaak bepaalde hoedanigheden ten onrechte of zonder zekerheid worden toegekend. Het begrip schijnwereld staat niet letterlijk in de Van Dale, maar als voorbeeld en toevoeging aan het begrip staat er: In schijn, bij oppervlakkige beschouwing, maar niet in werkelijkheid; - ook als eerste lid in samengesteld zelfstandig naamwoord ter aanduiding dat het genoemde in wezen niet is wat het tweede lid aangeeft; schijnwereld, schijnwerkelijkheid Met mijn scriptie onderzoek wil ik ook kijken naar de hedendaagse betekenis van een schijnwereld. Deze uit zich vooral in de begrippen virtueel, virtual reality1 en simulatie2. Virtueel wordt omschreven als slechts schijnbaar bestaand, synoniem denkbeeldig, t.o.v. reëel. Voor mij is het begrip schijnwereld tweeledig. Enerzijds een denkbeeldige droom/fantasiewereld, afgeleid van de echte wereld. Anderzijds de werkelijkheid die gezien kan worden als schijnwereld. In feite zien zij altijd een afspiegeling, een schaduw. Zij zien nooit het echte ware object, de ware fysiek vorm, de werkelijkheid. De grot met zijn schaduwen is een schijnwereld, een kopie. Volgens Plato vertegenwoordigt dit ons aardse leven en is dit hoe wij de werkelijkheid ervaren. Maar er is licht binnen de duisternis, Plato vervolgt: Stel dat één van de gevangenen van zijn ketens zal worden ontdaan, dan zou hij naar de uitgang van de grot worden geleid. Eerst zou hij verblind raken door het vuur om vervolgens de echte mensen met hun dieren en voorwerpen te zien. Hij zal naar buiten worden geleid en verblind raken door de zon. Eenmaal gewend zou hij de echte wereld waarnemen en langzamerhand ontrafelen en begrijpen. Hij zou terugkeren in de grot en zijn ervaring willen delen met de mede gevangenen. Echter zullen zij hem niet begrijpen, zij kennen alleen de wereld der schaduwen. Hij beschouwde de wereld buiten de grot als de ideeën wereld, het hemelse. Een voorbeeld van een moderne interpretatie van Plato s Allegorie van de grot is onder andere terug te vinden in de film The Truman Show3. Truman4 is nog nooit in zijn leven buiten zijn eigen stad geweest. Langzamerhand komt hij erachter dat hij in een gigantische studio leeft en dat hij non-stop live te volgen is op tv, hij heeft een miljoenen publiek. Alle mensen die hem omgeven zijn acteurs te midden van het decor en zijn aangename leven is in feite geheel geregisseerd, een bizarre reality-soap. Op het eind van het verhaal wordt de schijn doorbroken, de horizon blijkt een gigantische geverfde wand van de studio te zijn. Truman besluit zijn grot te verlaten en het ware leven 1.2.Plato Allereerst wil ik het begrip schijn binnen de filosofie toelichten. Dit doe ik aan de hand van twee filosofen: Plato (428 v.chr v.chr.) en Jean Baudrillard ( ). Ik leg hierbij een verbinding tussen beide filosofen met betrekking tot het begrip schijn en schijnwereld. De Allegorie van de Grot van de Griekse filosoof Plato zie ik als het eerste aantoonbare voorbeeld van het begrip schijn. In het onderstaande bespreek ik wat deze grot-theorie inhoudt. Stel je een grot voor waarin een aantal gevangenen zitten. De gevangen zijn geketend waardoor zij zich niet kunnen bewegen of hun hoofd kunnen keren. Ze kunnen elkaar daarom ook niet zien. Zij kijken uit op de achterkant van de grot: een grote muur waarop schaduwen te zien zijn. Deze schaduwen worden geprojecteerd door een vuur dat achter hen brandt. Voor het vuur langs lopen telkens mensen heen en weer met dieren en voorwerpen, zoals tafels en vazen. De gevangenen zien enkel de schaduwen van deze voorbijgangers en objecten en horen hun echo s, dat is in hun ogen de werkelijkheid. Jim Carry bij de studiowand in The Truman Show. 1 Interactief computersysteem dat de werkelijkheid simuleert. 2 Simulatie wordt omschreven als: het verrichten van schijnhandelingen 3 Peter Weir, Truman Burbank is de hoofdpersoon van de film, gespeeld door Jim Carry.

6 010 schijnwereld - het begrip schijnwereld 011 Truman's leefomgeving bestaat uit een decor van een gigantische filmstudio.

7 012 schijnwereld - het begrip schijnwereld 013 onder ogen te zien. Er wordt hier echter wel een subtiel verschil gemaakt ten opzichte van Plato s filosofie. Truman vindt uit zichzelf de moed om uit de schijnwerpers en daarmee uit zijn schijnwereld te stappen. Binnen de film is de grot van Plato een vrij letterlijke en zichtbare schijnwereld, namelijk een filmstudio. Een ander goed voorbeeld waarbij duidelijk de theorie van Plato terug te zien is, is in de film The Matrix5. Het interessante aan deze film is het feit dat de door de mens aangenomen werkelijkheid eigenlijk The Matrix is, een simulatie. Deze theorie komt voort uit de filosofie van Plato en Baudrillard, die ik in de volgende paragraaf zal toelichten. De film bevat tal van andere verwijzingen naar Plato en het Surrealisme, een stroming waar ik later op in zal gaan. Zo wordt er aan de hoofdpersoon gevraagd of hij weleens een droom had gehad die zo echt leek dat hij er niet meer uit kon ontwaken. Kon hij dan nog het onderscheid kon maken tussen de droomwereld en de echte wereld? Aan het begin van de film wordt er de opdracht gegeven to follow the white rabbit 6, een directe verwijzing naar Alice in Wonderland van Lewis Caroll. Zo ook de zin: Buckle your seatbelt, Dorothy, cause Kansas is going bye-bye 7, is een directe verwijzing naar The Wizzard of Oz8. Wanneer de hoofdpersoon Neo9 the red pill 10 neemt ontwaakt hij in de echte wereld. Een wereld waarin mensen als energiebron voor machines dienen. Hierbij wordt Neo als het ware opnieuw geboren, hij moet overgeven en wennen aan het zicht. Dit is een exacte verwijzing naar Plato s Allegorie van de grot, waarin de gevangene ook moet braken en tijdelijk blind is wanneer hij de grot verlaat. Neo wordt vervolgens naar Zion gebracht, de laatste stad der mensen, die in feite alleen maar dieper onder de grond ligt. Hij gaat als het ware van de ene grot naar de andere. Zion wordt dan ook in de bijbel omschreven als imaginaire, utopische plaats waarin alles ideaal is Neo is de hoofdpersoon van de film, gespeeld door Keanu Reeves 10 You take the red pill, you stay in Wonderland, and I show you how deep the rabbit hole goes. org/wiki/the_matrix 11 nl/av/org/filmkran/ archief/fk250/matrix. html en de werkelijkheid steeds diffuser wordt. Het zou niet langer mogelijk zijn om onderscheid te maken tussen het beeld van de werkelijkheid en de werkelijkheid zelf, de simulatie verdringt de realiteit. Zo zegt Baudrillard La guerre du Golfe n a pas eu lieu (De Golfoorlog heeft niet plaatsgevonden), Hij bedoelt hiermee dat er wel een oorlog is geweest, maar wij hebben dat alleen als mediaspektakel ervaren. Dat heeft ons een beeld voorgespiegeld van een oorlog zonder slachtoffers. Hiermee vervalt de term oorlog als in de gebruikelijke manier van oorlog voeren. En gaat het om een gesimuleerde oorlog, waarin de realiteit van het oorlogvoeren plaats heeft gemaakt voor achter het computerscherm gestuurde high- tech oorlogshandelingen12. Door het beeldscherm wordt alles reëler dan het reële: het schijnbeeld laat geen ruimte meer voor het verborgene, voor een dieperliggende zin of waarheid. 13 Dit heeft volgens hem mede te maken met veranderingen door de technologische ontwikkelingen. Met name door de digitalisering van de maatschappij worden onze ervaringen steeds minder tastbaar. Ze komen los te staan van een reëel bestaande wereld en worden veranderd in nieuwe virtuele werelden. Baudrillard noemde onze tijd één van simulatie, waar het echte zijn vlucht heeft genomen in beelden. 14 Omdat Baudrillard het over de hedendaagse beeldcultuur heeft, is het van belang om te kijken naar de oorsprong hiervan. Naar mijn mening is dat de fotografie. Toen de fotografie werd uitgevonden werd dit gezien als de meest zuivere, objectieve vorm van het vastleggen van de werkelijkheid. Seeing is believing moet men toen gedacht hebben. Toch is dat vreemd als je bedenkt hoe lang het in die tijd duurde om een foto te maken, wegens een gebrek aan goed lichtgevoelig materiaal: Voor een portret of pasfoto werd van de geportretteerde een bepaald uithoudingsvermogen verwacht; een doodstille, geforceerde pose wat resulteerde in een beeld van gespannen blikken, tranende ogen en ingehouden adem. Hoe werkelijk was zo n foto ten opzichte van diegene die werd afgebeeld? De 'echte wereld' en het ontwaken van Neo in The Matrix. 1.3.Baudrillard Een filosoof die de ideeën over schijnwereld van Plato voortzette, was de Fransman Jean Baudrillard. Zijn filosofie gaat voornamelijk over de hedendaagse rol van de media. Hij beweerde dat de toename van het media aanbod ertoe heeft geleid dat het onderscheid tussen de media (schijnwerkelijkheid) Na verloop van tijd werd de fotocamera gezien als een verlengstuk van het menselijk oog. Het zou een verborgen werkelijkheid onthullen en juist datgene vastleggen dat aan ons oog voorbij ging. Men verwachtte een concrete werkelijkheid als nooit eerder getoond. Een foto kon niet liegen, onze ogen zagen enkel een illusie. Het camerabeeld was echt15. Zou men zoals Plato gedacht hebben? Dat de camera een spoor van werkelijkheid bevat en het onzichtbare kon tonen? Of spreek je van een foto als afbeelding, als beeld? Volgens Plato een kopie van een kopie. Om Plato s Allegorie van de grot met de filosofie van Baudrillard te vergelijken, gebruik ik één van Baudrillard s bekendste werken: Simulacra and Simulation (1985). Net zoals Plato beweert hij dat onze waarneembare werkelijkheid in feite slechts een kopie is. Maar Baudrillard gaat nog een stap verder. Hij gaat uit van kopieën zonder origineel. Het origineel zou zelfs 5 Wachowski Brothers, Victor Fleming, Het afdalen naar het onderbewustzijn is een belangrijk kenmerk van de Surrealisten. 12 van aanblik tot schijn, comcom.uvt.nl/driel/publica/aanblik.pdf 13 Het leek wel een film, Wouter de Boer, 2005, p Het leek wel een film, Wouter de Boer, 2005, p Het leek wel een film, Wouter de Boer, 2005, p.10

8 014 schijnwereld - het begrip schijnwereld schijnwereld - schijn als droom / schijn als spektakel 015 vernietigd worden door exacte kopieën. Met andere woorden: de enige werkelijkheid is de kopie16. Dit in tegenstelling tot Plato, die uitgaat van een schijnwerkelijkheid die afgeleid is van een hogere (goddelijke) werkelijkheid. Baudrillard noemt dit simulcra17. Deze term heeft Baudrillard afgeleid van de filosofie van Plato, een valse kopie van de werkelijkheid. Alleen gebruikt Baudrillard De allegorie van de grot in een actuelere context namelijk met betrekking tot de nieuwe media. Terugkerend naar The Truman Show, daarin is naast de theorie van Plato, ook de filosofie van Baudrillard terug te vinden. Omdat de reality-soap van zijn leven non-stop is, ontbreken de reclameblokken en wordt er geld verdiend door product placement. De reclame is in feite onzichtbaar, waardoor Truman s leven in een eindeloze commercial verandert. Dus wanneer Truman zijn favoriete drankje drinkt, maakt hij in feite reclame. De acteurs die hem omgeven weten dat en beginnen dan ook midden in een conversatie over hoe geweldig een dergelijk product is. Truman denkt alleen aan hun enthousiasme, zonder zich te beseffen dat er op deze manier onzichtbare reclame wordt gemaakt, die gericht is op de kijker thuis18. De vorm van amusement verandert in reclame, reclame verandert in amusement. De grens tussen beide vervaagt, de media laten ons leven in een fictieve wereld vol van commercie. Een systeem waarin commercie, amusement worden vermengd. De product placement zoals bij Truman, wordt onderdeel van ons leven. Hierbij wordt gerefereerd aan Baudrillard s hypermarket : de media en bedrijven hebben ons omsingeld in een universum van illusies 19. One can say that, from the birth of Surrealism, we sougt to discover, thanks to the cinema, the means for expressing the immens power of the dream» Soupault HOOFDSTUK 2 schijn als droom / schijn als spektakel Het begrip schijnwereld heeft binnen mijn scriptie twee kanten: Enerzijds een denkbeeldige droom/fantasiewereld, afgeleid van de echte wereld. Anderzijds de werkelijkheid die gezien kan worden als schijnwereld. Hoe verhouden deze twee uitgangspunten zich tot elkaar, is er sprake van een overlapping? 2.1.Surrealisme One can say that, from the birth of Surrealism, we sougt to discover, thanks to the cinema, the means for expressing the immens power of the dream 20 Het Surrealisme (1920) staat voor boven de werkelijkheid 21. Niets is wat het lijkt. Het is de wereld van een individuele werkelijkheid, van droom en fantasie. Van origine is het Surrealisme vooral een stroming van de schilderkunst en poëzie geweest. Het roept namen op als Dali, Max Ernst en Magritte, maar naar mijn mening is de Surrealistische film een belangrijk onderbelicht element. Wanneer we het over schijnwereld of schijn hebben, denk ik dat het Surrealisme en dan met name de Surrealistische film ten grondslag ligt aan de basis van onze hedendaagse schijnwereld. En daarmee ook van grote invloed is geweest op de huidige film, nieuwe media en hedendaagse beeldcultuur. Bepaald door droomlogica, kans, bijgeloof, toeval en absurditeit zochten de Surrealisten naar de invulling van de leegte die er na de Eerste Wereldoorlog was ontstaan. Zij waren gefascineerd door datgene wat verborgen was, het onderbewuste, de wereld der mystiek. Ze wilden buiten de grenzen van het geaccepteerde treden. Film bleek hier een uiterst geschikt medium voor te zijn. Het bekijken van een film kwam in hun ogen het meest dichtbij de droomstaat: Dromen en kijken vonden beide plaats in het donker. Zo kon de droom-staat alleen maar versterkt worden. Men werd niet afgeleid door beelden om zich heen en de muziek verstomde het aanwezige geluid. De film werd gezien als ultiem middel om in een denkbeeldige realiteit te worden ondergedompeld. De vele monitors die Truman nauwlettend in de gaten houden De eerste Surrealistische film die bekendheid verwierf was Buñuel s Un Chien Andalou, die hij in 1929 samen met Salvador Dali maakte. Het was letterlijk een samenvoeging van dromen die zij beiden hadden gehad. De film bestond uit allerlei vreemde en absurde beelden: een oog van een vrouw dat met een scheermes wordt doorgesneden, een opening in een hand waaruit mieren kruipen, een afgewezen minnaar die een kluwen van twee priesters, piano s en dode ezels voortsleept. De Surrealisten ontwikkelden zogezegd 16 Het leek wel een film, Wouter de Boer, 2005, p.6 17 Simulacre: schijnbeeld, schijnvertoning The Unsilverd Screen, Surrealism on film van Graeme, Harper&Rob Stone, 2007, p

9 016 schijnwereld - schijn als droom / schijn als spektakel 017 Éen van de memorabele scènes uit Un Chien Andalou. een eigen (filmische) logica. Ze waren geïnteresseerd in de kunst van mon tage en de manier waarop beelden konden worden toegepast. Het ging om de kracht van schokkende en fantastische associaties en daarmee een andere werkelijkheid op te roepen. Ze zochten naar het creëren van een emotionele respons, één die de beschouwer uitdaagt om de wereld van het ongelooflijke binnen te treden. De film als geestestoestand, de wereld van de droom, het irrationele. Het was een visuele zoektocht naar het onderbewustzijn. 2.2.Situationisten Toen ik naar het begrip schijnwereld en schijn in de kunstgeschiedenis zocht, kwam ik vaak de voor mij toen nog onbekende beweging tegen de schijn tegen: de Situationisten van Guy Debord. De woordvoerder van het Situationisme was de Franse schrijver en filmmaker Guy Debord ( ). Hij schreef in 1967 zijn belangrijkste manifest: La Société du Spectacle (De spektakelmaatschappij). Hierin legt hij uit dat hoe Un Chien Andalou. Een Situationistische strip.

10 018 schijnwereld - schijn als droom / schijn als spektakel 019 we alles ooit hebben ervaren, direct vervangen is door representaties in onze eigentijdse wereld 22. Volgens hem is in de moderne, kapitalistische maatschappij, alles tot een schouwspel verworden. Het leidt er volgens Debord toe dat mensen, op elk gebied, het onderscheid niet meer kunnen of zelfs willen maken tussen werkelijkheid en schijn: De werkelijkheid als spektakel en het spektakel als werkelijkheid 23 zoals hij het verwoordde. Hierin is ook de filosofie van Plato en Baudrillard terug te vinden, de mens zou enkel alleen een schijnwereld zien. Dit voordurende spektakel dat niet alleen in de media, maar ook in de kunst, de politiek en de economie is verweven degradeert mensen tot passieve toeschouwers, terwijl het ware leven achter de horizon verdwijnt 24. Om toch een beeld te krijgen van het Situationisme, zal ik hier een korte omschrijving van geven. De Situationist International (SI) werd in 1957 opgericht en bestond uit een collectief van schrijvers en kunstenaars die de scheiding tussen kunst en het leven wilden opheffen. Deze opvatting deelde de Situationisten met andere kunstgroepen en kunstenaars zoals de Fluxus beweging en John Cage. De Situationisten zochten dit vooral in acties in de steden. Ze wilden de stad bevrijden van haar planmatige, functionele en bureaucratische structuur. De stad moest worden ingericht naar de wensen van haar inwoners en bezoekers. Het moest een avontuurlijk, spannend, inspirerend, opwindend en creatief podium worden. Meer poëzie, meer muziek, meer spel, meer groen! Alleen zo zou de werkelijke stad en daarmee het echte leven zichtbaar worden. De Situationisten deden dit voornamelijk door allerlei manifestaties te organiseren en door middel van Détournement. Détournement of Verdraaiing stond voor het manipuleren van bestaande teksten, beelden en kunstwerken. Hiervoor gebruikten ze vooral middelen als strips, posters, reclame, graffiti, radio en tv. Door woorden om te draaien, te vervangen of elementen toe te voegen aan bestaand materiaal, wilden ze de onderliggende gedachte blootleggen en zo de werkelijke intentie van de media laten zien.of zoals ze het zelf omschreven: De makers te ontmaskeren als burgerlijke conservatieven of als verraders van de kunst of het proletariaat Surrealisme & Situationisme - verschillen en overeenkomsten Binnen het Surrealisme en het Situationisme werd gebruik gemaakt van het begrip schijnwereld, zowel visueel als ideematig. Tussen deze twee stromin siebethissen.net/ Kunst_en_Theorie/1999_Situationisme_bestaat_niet. htm 23 Anna Tilroe, Het blinkende stof, 2001, p nrcboeken.nl/ recensie/wees-altijdontregeld 29 Unconscious imagination is poor, automatic writing is mononotous, and that the whole genre of the unusual, which the changeless Surrealist trend ostentatiously parades, is extremely unsurprising. gen zijn echter een aantal verschillen aan te wijzen. Zowel de Surrealisten als de Situationisten wilden een vorm van revolutie bewerkstelligen, waarbij het begrip schijnwereld een belangrijke plek kreeg toebedeeld om deze revoluties te bereiken en zo de schijnwereld te doorbreken. Het Surrealisme doet dat op de volgende manier. Als reactie op de bestaande wereld en als onvrede met de bestaande maatschappij, wilden ze een verborgen en onderbewuste werkelijkheid creëren. Een revolutie door het onderbewustzijn als het echte leven te zien. Het Situationisme wilde een revolutie die de schijnwereld moest doorbreken en daarmee de spektakelmaatschappij wakker schudden. De Situationisten waren daarbij veel radicaler dan de Surrealisten. De Surrealist André Breton vond dat kunst en politiek ieder hun eigen doel moesten nastreven, terwijl de Situationist Guy Debord vond dat hier geen onderscheid in moest zijn. The poetic revolution must be the political revolution, and visa-versa. It wasn t poetry in the service of revolution, as the old Surrealist slogan, but revolution in the service of poetry. 28 Kunst zou moeten verdwijnen als categorie en moeten worden geïntegreerd in het leven zelf. Er moest ook geen onderscheid meer zijn tussen politiek en kunst, deze moesten één worden. Daarnaast bekritiseerde Debord het Surrealisme voor haar dogmatische geloof in de oneindige rijkdom van de onderbewuste verbeelding 29. Hij zag het Surrealisme als een commerciële kunststroming die ook ten prooi zou zijn gevallen aan het spektakel 30. Toch zijn er ook enkele overeenkomsten te vinden tussen beide stromingen. De tactiek van détournement of verdraaiing, gebruikten beide stromingen vanuit een kritisch oogpunt naar de in hun ogen kapitalistische overmacht. Daarnaast zochten de Situationisten naar een poging om de grenzen tussen leven en kunst op te heffen, een utopisch project om van het dagelijks leven poëzie te maken 31. De Surrealisten waren hen daarbij al voorgegaan. De Situationisten speelden vooral een belangrijke rol tijdens de revolte van mei 68 in Parijs. Hierin gingen vooral studenten massaal de straat op en riepen leuzen zoals l imagination au pouvoir (de verbeelding aan de macht) en sous la pavé est la plage (onder de straat ligt het strand). Ze wilden het echte leven terug, dat door de media en de politiek zou zijn verborgen. De revolutie eindigde echter snel en was in de ogen van Situationisten een mislukking.26 Daarmee werd ook de groep van de Situationisten sterk gereduceerd, totdat die uiteindelijk in 1972 officieel ontbonden werd Surrealisme nu Omdat ik het Surrealisme als de meest invloedrijke stroming op onze huidige beeldende schijnwereld beschouw, is het van belang om te onderzoeken wat er nu nog over is van het gedachtegoed van de Surrealisten. En wat voor invloed hebben zij gehad op de hedendaagse beeldcultuur? Hoewel de kunststroming als zodanig verdween in de jaren zestig, heeft deze zichtbaar haar sporen achtergelaten. André Breton schreef in 1924 in het Manifeste du Surrealisme: I believe in the future resolution of these two states, in appearance so contradictory which are dream and reality, in a kind of absolute reality, surreality, one might call it... pure psychic automatism, by which an attempt is made to express, either verbally, in writing or in any other manner, the true functioning of Het protest stierf uiteindelijk uit na onderdrukking door de overheid. 27 Na 1968 was er sprake van een 2e S.I. die slechts bestond uit een handje vol leden. 28 Lipstisck Traces, Greil Marcus, 2003, p The Situationist International, A user s Guide van Simon Ford, 2004, p The Situationist International, A user s Guide van Simon Ford, 2004, p.52 31Werktitel: Piet Gerards, grafisch ontwerper, Ben van Melick, Piet Gerards, 2003 p.314

11 020 schijnwereld - schijn als droom / schijn als spektakel 021 thought. The dictation of thougt, in the absence of all control by reason, excluding any aesthetic or moral preoccupation. 32 En Breton in het tweede Manifeste du Surrealisme (1930):... mental vantage-point (point de l espirit) from which life and death, the real and the imaginary, past and future, communicable and incommunicable, high and low, will no longer be perceived as contradictions. 33 Breton noemt hier een opheffing tussen droom en realiteit en een geautomatiseerde vorm van denken zonder controle. Virtual Reality en het RAM (Random Access Memory) geheugen van een computer zouden nu als letterlijke uitwerkingen van zijn manifesten kunnen worden gezien. De Surrealisten zochten naar de totale bevrijding van de geest, om de verbeelding te verlossen van zijn grenzen. In hun tijd zagen zij de film als de meest geschikte en ontwikkelde techniek hiervoor. Met de komst van allerlei nieuwe digitale mediatechnieken is er in dat opzicht nu veel veranderd en met de huidige technologische ontwikkelingen zijn er tal van andere mogelijkheden om een schijnwereld te creëren. Zo was er de uitvinding van de eerste kleurencomputer, de Apple II. Het was zowel een potentiële werkmachine als een gevorderd middel voor het spel. Het feit dat deze in kleur was, sloot aan bij de verwachtingen van de consument, die dat al gewend was door televisie, film en fotografie die elk al in kleur bestonden. Met de lancering van de CD en CD-ROM in 1982 werd het mogelijk om gegevens uit te wisselen tussen computers. Het combineerde het fysieke, de vorm, met het imaginaire, de digitale data. Met de komst van de DVD, die in Japan al in 1996 werd gelanceerd en in 1998 Europa bereikte, werd het medium film op gelijke hoogte gebracht als audio en computer data. Door de huidige manier van film maken, maar ook door de manier van naar film kijken en de massale verspreiding van film (over internet), zijn we wellicht dichter bij het Surrealistische ideaal gekomen dan ooit te voren. Hoe zouden de Surrealistische filmmakers reageren op de interactieve elementen van DVD, waarin het publiek op pauze kan drukken en de film kan bespreken of de makers aan het werk ziet bij de extra s? Of streaming video op het internet, het downloaden van films, het manipuleren van je eigen films of die van anderen dmv digitale montageprogramma s? Tegenwoordig hoor en lees ik vaak dat een film als surreëel wordt beoordeeld. Maar welke Surrealistische filmmakers hebben hier de toon in gezet en wat houdt de term surreëel nu in? The Master of Suspense Één van de meest bekende grootmeesters van de film die de donkere kant van het Surrealisme op zocht, was de Britse regisseur Alfred Hitchcock ( ). Net zoals de Surrealisten was Hitchcock geïnteresseerd in dromen en werkelijkheid en de relatie tussen beide. Door de nieuwe ontwikkelingen van met name de filmcamera werd het goed mogelijk om deze grens te vervagen en op een nog nooit eerder vertoonde manier te laten zien. Hitchcock wilde Surrealism is not simply the striking image, the irrational phrase or the dream-like texture. These are methods. It is essentially concerned with liberating the imagination and with expanding the definiton of reality.» C.W.E. Bigsby het publiek niet waarschuwen wanneer de realiteit in de droom overging. Hij wilde dat de twee begrippen één werden: de nachtmerrie. Hitchcock heeft een belangrijke rol vervuld voor het Surrealistische aspect in de hedendaagse speelfilm met films zoals Vertigo, North by Northwest, Psycho, Spellbound, The Birds en Marnie. Hitchcock dreamed in broad daylight. His razor-sharp, fantastical imagery he himself said he sought to achieve these effects- was Surrealist. 34 Hitchcock s Surrealistische stijl en onderwerpen gingen uit van het klassieke kader van een verhaal met een plot om vervolgens de toeschouwer te shockeren en te desoriënteren. Vertigo, Psycho en The Birds, lieten meer vragen onbeantwoord dan beantwoord. Het schokkende werd vermengd met het alledaagse. Hitchcock wilde het bewustzijn veranderen en zo de toeschouwer zijn donkere kant laten ervaren. Een ander voorbeeld van een hedendaagse Surrealistische filmmaker, die goed naar Alfred Hitchcock heeft gekeken, is de Amerikaan David Lynch (1946). Hij werd vooral bekend met zijn serie Twin Peaks, een Surrealistische whodunit 35. In een boek over David Lynch werd het volgende geschreven: Hij is een Surrealist in de traditie van de grote Spaanse filmer Luis Buñuel. Films zoals Blue Velvet, Wild at Heart en de tv-serie Twin Peaks houden Surrealisme en hallucinatie in een perfecte balans (...) Niemand ziet de wereld zoals David Lynch deze ziet en, wanneer je zijn films eenmaal hebt gezien, zul je de wereld nooit meer op dezelfde manier als daarvoor zien 36.Bij de films van David Lynch staat de realiteit vaak op losse schroeven. Hij gebruikt met name in zijn laatste films Mulholland Drive en Inland Empire droombeelden en hallucinaties, waardoor je als toeschouwer geen idee hebt over wat echt is of wat er daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Hij probeerde de grens tussen werkelijkheid en schijnwerkelijkheid op te heffen. Het woord surreëel wordt nu veelal gebruikt als benoeming voor hedendaagse films, die eigenlijk relatief weinig te doen hebben met de ideeën van het Surrealisme. Hierdoor lijkt de toepassing de overhand te krijgen, het idee dat, ondanks zijn oprichting door een collectief van schrijvers en dichters, het altijd al een visuele stroming was. Surreëel wordt nu meer geassocieerd met speels en los dan politiek betrokken. De aanname dat het Surrealisme voornamelijk bestond uit visuele kunst en dat het voornamelijk ging om visuele grappen is een misvatting. Films zoals The Big Lebowski (1998), Fight Club (1999), A Beautiful Mind (2001) en Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004) worden allen als surreëel gezien. Het lijkt alsof de definitie van het surreële wordt gekoppeld aan een non-lineair, onlogisch verhaal en wanneer het elementen bevat die uit balans zijn met wat waargenomen realiteit genoemd kan worden. Dit is tegenstrijdig met de Surrealistische gedachte: Surrealism is not simply the striking image, the irrational phrase or the dream-like texture. These are methods. It is essentially concerned with liberating the imagination and with expanding the definiton of reality The Unsilverd Screen, Surrealism on film van Graeme, Harper&Rob Stone, 2007, p The Unsilverd Screen, Surrealism on film van Graeme, Harper&Rob Stone, 2007, p The Unsilverd Screen, Surrealism on film van Graeme, Harper&Rob Stone, 2007, p van Who done it?, verhaal waarin iemand wordt vermoord en op zoek gaat naar de dader The Unsilverd Screen, Surrealism on film van Graeme, Harper&Rob Stone, 2007, p.116

12 022 schijnwereld - schijn als droom / schijn als spektakel 023 Je zou kunnen zeggen dat het ideaal van de Surrealisten om de fantasie en verbeelding aan de macht te brengen, inmiddels werkelijkheid is geworden. Maar er is ook een tegenstrijdig effect ontstaan, omdat de beoogde vrijheid van het denken nu juist niet aanwezig is. Het is namelijk niet alleen onze fantasie die aan de macht is gekomen, maar ook een door economische krachten gestuurde fantasiewereld die onze vrijheid van denken eerder beperkt dan verrijkt. 38 Het in 1930 beoogde Surrealisme au Service de la Revolution (Surrealisme ten dienste van de revolutie) is nu het Surrealisme ten dienste van het visuele geworden. Het gedachtegoed heeft zijn kritische grondbeginselen verloren. Dat wat het Surrealisme als esthetisch beeld beoogde is de dagelijkse praktijk geworden. Wat Buñuel en Dali droomden is nu iedere dag om ons heen waarneembaar. 2.5.Situationisme nu Hoewel het Situationisme als kunststroming relatief onbekend bleef, heeft het veel invloed uitgeoefend op latere groeperingen en kunstenaars. Zo is duidelijk te zien dat de Punkbeweging in de late jaren 70 en met name de Sex Pistols Situationistische ideeën hadden met hun songteksten en concerten onder het motto van Anarchy in the UK 39. In de jaren tachtig is het werk van de Amerikaanse kunstenares Barbara Kruger duidelijk beïnvloed door de Situationisten. Ze gebruikte reclamemiddelen om zelf cynische citaten zoals I shop therefore I am en Your comfort is my silence te creëren. 40 Adbusters Media Foundation is een not-for-profit, anti-consumerist organisatie die in 1989 opgericht werd door Kalle Lasn en Bill Schmalz in Vancouver, British Columbia, Canada. Ze omschrijven zichzelf als a global network of artists, activists, writers, pranksters, students, educators and entrepreneurs who want to advance the new social activist movement of the information age. 41 Naomi Klein beschrijft hoeveel jonge actievoerders gemeen hebben met Debord. nl/2001/0145/ sp_spektakel.html Als kritiek op de hedendaagse spektakelmaatschappij zijn vooral de Canadese schrijfster Naomi Klein met haar boek No Logo en het Canadese tijdschrift Adbusters40 te noemen. No Logo richt zich voornamelijk op het begrip branding en wat hiervan de effecten zijn op onze maatschappij en ons consumentengedrag. Naomi Klein doet dat in vier delen: No Space, No Choice, No Jobs en No Logo. Ze onderzoekt de wereld achter de grote multinationals zoals Disney, McDonald s en Wal-Mart waarbij veel van haar ideeën te vergelijken zijn met die van de Situationisten41. De Adbusters gebruiken ook het Verdraaien (Detournement) onder de naam Culture Jamming, door het parodiëren van reclames. Zo wordt de boodschap van een Nike reclame veranderd naar het feit dat ze daar goedkope arbeidskrachten in Indonesië voor gebruiken. Of de smile van de clown Ronald McDonald waarin het woord Grease (vet) verschijnt. Ook bedachten de Adbusters een jaarlijkse Buy Nothing Day (vlak voor Kerstmis) en een zeven dagen durende TV-Turnoff Week. De Adbusters proberen de schijnwereld van de media te doorbreken en de consument bewust te maken van zijn zap en koopgedrag. Hierdoor willen ze, net zoals de Situationisten, het echte leven bevorderen en ontdoen van zijn façade van schijn. Barbara Kruger 'I shop therefore I am' Het nummer zorgde voor veel ophef in Engeland. Het was een voorbeeld van het protest dat de punkbeweging van de late jaren 70 had tegen discobeweging en de decadentie van de samenleving.

13 024 schijnwereld - hedendaagse schijnwereld 025 HOOFDSTUK 3 hedendaagse schijnwereld Hoe komen de begrippen schijn en schijnwereld nu tot uiting en wie houden zich er tegenwoordig mee bezig? Vandaag de dag zijn beide begrippen ook veel terug te zien als een geheel digitaal bestaande vorm, namelijk Virtual Reality. Deze virtuele wereld van de digitale media is een wereld van de simulatie, een elektronische miniwereld, waarin we kunnen rondlopen of vliegen. In deze schijnwereld hoeven we ons niet aan natuurkundige regels te houden zoals zwaartekracht. Er zijn geen belemmeringen van muren of andere hindernissen, iedereen wordt een hoofdrolspeler in zijn eigen film. Iets waar menig Surrealist van gedroomd zou hebben. 3.1.AR+RFID Lab Tijdens mijn onderzoek heb ik met een aantal mensen gesproken over het begrip schijnwereld. Zo bracht ik een bezoek aan het AR+RFID Lab42 van de KABK en sprak daar met projectleider Yolande Kolstee (1955) en AR ontwikkelaar Melissa Coleman. Augmented Reality (AR) combineert de echte / zichtbare wereld met de virtuele wereld. Het is het toevoegen van virtuele beelden aan de echte wereld. Ik kreeg een boek in handen waarbij iedere keer als ik een pagina omsloeg, een ander 3D object tevoorschijn kwam. Dit is één van de projecten die het Lab voor het museum Boymans van Beuningen had gedaan, getiteld Sgraffito in 3D. Het gaat om een aardewerk collectie uit de periode die tot leven komt. Scherven van het aardewerk werden door een CT scan gehaald en vervolgens werden hiervan 3D modellen gemaakt met een 3D programma. Deze 3D modellen werden uitgeprint en hieraan werden zogenoemde identifiers 43 toegevoegd. Door deze vertaalslag wordt er naast bijvoorbeeld een foto van de afbeelding, ook een 3D object gegenereerd. Hierdoor kunnen bezoekers de 3D afbeeldingen bekijken en zelfs in de hand nemen. Een collectie die normaal gesproken veilig en afgesloten in een vitrine ligt opgeborgen, wordt zo veel levendiger. De wereld achter zo n enkele scherf kan zo zichtbaar worden gemaakt. Het biedt tal van mogelijkheden die in de werkelijkheid nooit zouden kunnen bestaan. Hierdoor wordt de virtuele schijnwereld veel rijker en voegt veel toe aan de realiteit. Ik zie hierin een hoop praktische mogelijkheden. Zo zag ik dat studenten architectuur een door hun ontworpen winkel in de AR+RFID techniek lieten zien. Hierbij kreeg je een pak aan en een helm op en liep je als het ware door een 1 op 1 maquette. Het gaf daardoor veel meer inzicht en ik zag zo ook de AR+RFID Lab 42 AR+RFID Lab is a collaboration initiative of the Royal Academy of Art (KABK) in The Hague, Delft University of Technology (TU Delft) and local companies in creative industry focusing on the development of innovative applications of emerging ubiquitous computing technologies in the field of art and design. Funded for the second time by the SIA/ RAAK grant programme in , the AR+RFID Lab works on projects based on Augmented Reality (AR) and Radio Frequency IDentification (RFID) technologies. aboutus.html informatieve mogelijkheden hiervan. Maar juist omdat het de zichtbare/ tastbare wereld met een virtuele wereld combineert is het ook een interessant uitgangspunt voor ontwerpers en kunstenaars. Het zou ook voor menig Surrealist of Situationist perfecte mogelijkheden kunnen bieden om hun visies letterlijk over de werkelijkheid te projecteren. Na het gesprek met Yolande Kolstee sprak ik met Taco Stolk, beeldend kunstenaar en docent ArtScience aan de KABK. Over het AR+RFID lab zei hij: Het heeft een hele praktische invulling, het maakt de wereld inzichtelijker, maar wanneer we het over het begrip schijnwereld hebben, zou je wellicht een stap verder kunnen gaan. Het is technisch interessant, maar het blijft dicht bij real reality. Ik heb zelf de neiging om wilder na te denken over de mogelijkheden. How far can you go? Ik kom hier verderop in mijn scriptie op terug. 3.2.Second Life Een ander bekend voorbeeld van een hedendaagse virtuele wereld is Second Life. Second Life is een driedimensionale, virtuele wereld die bestaat op het internet. Het heeft meer dan 7 miljoen geregistreerde gebruikers en hiervan zijn gemiddeld zo n bewoners tegelijk online aanwezig. Het is eigendom van het in San Francisco gevestigde bedrijf Linden Labs, die in 2003 de eerste basisversie online ter beschikking stelde. Vergeleken met online computerspellen zoals World of Warcraft44 heeft Second Life geen plot, opvolgende levels of een te behalen missie. De bewoners van Second Life hebben de mogelijkheid om hun eigen wereld te bouwen door het ontwerpen en programmeren van objecten. De in-world 3D editor en Linden script 45 geven hier een grote mate van vrijheid aan. De mogelijkheid voor gebruikers om hun eigen inhoud te creëren en het goed functionerende economische aspect dat hier aan verbonden is (met uitbetalende valuta) wordt gezien als hét succes van Second Life. Ik sprak hierover ook met Taco Stolk. Ben je in Second Life en dan ga je weer een spijkerbroek dragen. Men heeft de vrije keus hoe men eruit wil zien, maar je ziet toch weer dat mensen zoeken naar een verbeterde versie van zichzelf, een ideaalbeeld. Iedereen ziet er weer hetzelfde uit en ze doen in feite ook niet zoveel anders dan in het gewone dagelijkse leven. Als uitzondering hierop zouden veel lichamelijk gehandicapten zich niet in een rolstoel vertonen in Second Life. Een virtuele wereld is daarmee ook een platform om te zijn wie je wilt zijn. Second Life blijft dan ook erg dicht bij de bestaande wereld, iets wat ook overeenkomsten vertoont met het Surrealisme. Het blijft dicht bij het origineel, alleen net iets anders, net iets romantischer. Men wil toch iets herkenbaars en kiest voor een mix tussen fantasie en realiteit. Toch vraag ik mij af waarom zoveel mensen gefascineerd zijn door de virtuele wereld van Second Life. Net als The Dude in The Big Lebowski46 vlieg je over een landschap dat eruit ziet als een kruising tussen de schilderijen van Bob Ross en een oud computerspel. En hoewel Second Life een virtuele wereld is, 43 zwart wit patronen die een bepaald signaal doorgeven aan bijvoorbeeld een webcam 44 massively Multiplayer Online Role Playing Game. Dit houdt in dat de speler een eigen personage creëert en in een virtuele wereld vrij kan rondlopen. 45 Software van Second Life om zelf eigen objecten en omgeving te ontwerpen in Second Life 46 Ethan Coen & Joel Coen, 1998

14 026 schijnwereld - hedendaagse schijnwereld 027 kunnen sommige mensen toch niet het onderscheid maken met de echte wereld. Zo las ik over een echtscheiding die het gevolg was van een man die zou zijn vreemd gegaan in Second Life, waardoor zijn vrouw reden zag om in het echte leven te gaan scheiden. De virtuele schijnwereld wordt op deze manier het verlengde van de reële wereld. Zien mensen het verschil nog wel tussen echt en niet echt? In mijn gesprek met Taco noemde hij ook soaps als voorbeeld hiervan. Zo wordt bijvoorbeeld een acteur uit de serie Onderweg naar Morgen die in de Kalverstraat in Amsterdam loopt aangesproken door mensen die tips geven over wat hij in die serie zou moeten doen. Ik zou haar dumpen, want achter je rug om...etc. Men kan het verschil niet meer zien tussen de acteur en de persoon buiten de serie om. 3.3.Taco Stolk Ik vroeg Taco wat voor hem het begrip schijn betekent en wanneer schijn volgens hem ontstaat. Het begrip schijn is gerelateerd aan iets dat we nog als zodanig herkennen. Een illusie als variant op een verondersteld origineel. Het opzoeken van een grensgebied dat niet meer refereert aan de bestaande wereld, maar als nieuwe abstracte en conceptuele omgeving. Het is misschien dan nog interessanter om te kijken naar de rekbaarheid van het begrip schijn. Waar begint het en waar eindigt het. Waar houdt schijn op en waar verandert een schijnwereld in iets anders? Voor mij ontstaat schijn heel snel. Binnen de maatschappij zelf zijn bijvoorbeeld brands al vormen van schijn. Maar ook bijvoorbeeld verkeersregels. Ik ga ervan uit dat wanneer ik voor een zebrapad loop, de auto niet langs of over mij heen rijdt. Je stelt de verkeersregel op als schijngrens. Maar bestaat er nog een schijnloze wereld? Schijn is ook het naadloos overlopen van de winkelstraat, naar commercial, naar site, naast gadgets. Het zijn werelden die in elkaar samenkomen. Als docent en kunstenaar is Taco Stolk veel bezig met gedachte-experimenten. Zo heeft hij in 2003 een project gedaan met zijn studenten waarbij hij zogenaamd een nieuwe kunstopleiding had geïntroduceerd: Genetisch Ontwerpen. Dat werd toen een hele media rel, iedereen trapte erin. Er was dan ook veel aandacht besteed aan de geloofwaardigheid van het project. Zo was er een brochure met pilot projecten over het werken met levende organismen, gemanipuleerde dieren, planten, schimmels en bacteriën. Daarnaast hadden ze een website opgezet en een persbericht de deur uit gedaan. Het project was niet als grap bedoeld, maar het moest een discussie op gang brengen. Als er dit soort technieken zijn, kunnen kunstenaars en ontwerpers zich dan daarmee bezighouden? Veel mensen vonden dat eng. Ze zijn bang omdat het dan lijkt alsof we voor god gaan spelen zodat het uit de hand kan lopen. Als kunstenaars de reële wereld naar hun hand zetten, zal dit onge- twijfeld tot ethische bezwaren leiden. Maar daarnaast is er ook de angst, dat wanneer de reële wereld wordt aangepast de vraag luidt: wat is er nog echt? Ook werd er door het project een andere kant blootgelegd. De meeste mensen hebben een houding tegenover kunstenaars en ontwerpers dat alles wat ze doen voor de lol is. Dat kunst en ontwerp als entertainment worden gezien en geen serieuze rol in de maatschappij zou hebben. De meeste journalisten stelden ook vragen als dus jullie gaan voor de lol blauwe olifantjes maken? Door het project in de media op te zetten liet het een andere werkelijkheid zien, dan waar het daadwerkelijk over ging. 3.4.Het mediabeeld We worden nu omringd door tal van mediabeelden, maar wat is het gevolg hiervan en hoe kan men daar mee omgaan? NIEUWE TECHNOLOGIE uur.minuut.seconde medium Geboorte van de mens Spraak Schrift Boekdrukkunst Krant Telegraaf Telefoon en grammofoon Tijdschrift en film Radio Televisie Digitale media Heden Tabel 1: Opkomst van nieuwe technologieën, gerelateerd aan het bestaan van de mens dat is gesteld op 24 uur. Er is nu een beeldtaal ontwikkeld die aan de wensen van het kijkerspubliek tegemoetkomt en daarmee ook niet zuiver objectief meer is. Beeld wordt nu meer gevormd naar hoe wij willen dat de werkelijkheid is, de werkelijkheid moet zich voegen naar ons ideaalbeeld. Een fotograaf, maar ook de film- en documentairemaker zoekt vaak naar een spectaculaire, gedramatiseerde werkelijkheid. Door het kiezen van een bepaalde kadrering, moment en plaats, wordt er visueel gemonteerd. Zo zag ik in het tijdschrift SMAG2 een fotoserie van Barbara Visser. Het betrof een foto waarbij er steeds meer werd uitgezoomd. Hierdoor veranderde de interpretatie van het beeld: van modeshoot naar een portret uit een parfumreclame naar een filmset en als laatste naar een nieuwsfoto van een aangespoelde man met op de voorgrond een zonnebader met krant met daarin een artikel over illegale bootimmigranten. Elke kadrering heeft zijn eigen beleving van de werkelijkheid. Tabel 1: comcom.uvt.nl/driel/publica/aanblik.pdf

15 028 schijnwereld - hedendaagse schijnwereld 029 Naarmate de techniek van digitalisering vordert, kunnen we beelden maken, waaraan we niet kunnen zien en waarvan we ook niet kunnen weten dat ze bewerkt zijn, de zogenaamde simulatiebeelden. Simulatiebeelden lijken op de vertrouwde, geloofwaardige beelden, maar ze bestaan ook uit materiaal dat niet uitsluitend voor de camera heeft plaatsgevonden. Hiermee verliest het beeld zijn essentiële kenmerk: de zekerheid van de kijker dat iets ook daadwerkelijk heeft plaatsgevonden voor de camera, waardoor het beeld geloofwaardig is. Is er sprake van een omkering van beeld en werkelijkheid; het beeld vervangt uiteindelijk de werkelijkheid? De werkelijkheid lijkt dan op een schijnvertoning, waarin fictie en werkelijkheid verstrengeld zijn geraakt, een suggestie van werkelijkheid. Op de site van Holland Doc zag ik een studiogesprek Tussen fake en werkelijkheid. Aan de hand van een aantal fragmenten werd er gediscussieerd over de vraag in hoeverre de documentairemaker de werkelijkheid naar zijn hand mag zetten. Een documentaire wordt toch vaak als echt beschouwd. Maar tegenwoordig wordt er hierbinnen al een onderscheid gemaakt tussen zuiver documentaire, een fake documentaire en een mockumentary. Een fake documentaire wordt gezien als een documentaire die elementen van fictie leent. Een mockumentary vertrekt vanuit fictie en gebruikt elementen van de klassieke documentaire. Door deze subgenres wordt het onderscheid steeds ingewikkelder. Een mooi voorbeeld is de documentaire Modern Leven uit Hierin leeft een gezin te midden van de camera s. Tijdens de opnames besloot het stel om uit elkaar te gaan, alleen besloten ze dit s nachts, een tijdstip waarop er geen camera s aanwezig waren. Daarom werd er de volgende dag aan het stel gevraagd of ze het nog een keer over wilden doen, maar dan voor de camera s. Als kijker heb je het gevoel dat het echt is, maar het is een reconstructie en het zal nooit zo intens zijn geweest als de originele gebeurtenis. Het onderscheid wordt ingewikkelder. Te midden van ruzies bij Expeditie Robinson47 wordt er tijdens een gefilmde ruzie wacht even geroepen, omdat er van tape gewisseld moet worden. Moet je de toeschouwer duidelijk maken dat hij naar een fictieve film zit te kijken of dat datgene waar hij naar kijkt elementen van fictie bevat? Hoe echt zijn documentaires dan nog, als er geen houvast is over of iets daadwerkelijk heeft plaatsgevonden? Mag je de kijker bedriegen? 3.5.Koert van Mensvoort Iemand die momenteel veel projecten doet rondom het begrip schijnwereld is de kunstenaar, ontwerper en onderzoeker Koert van Mensvoort. Hij omschrijft zijn eigen werk als Investigating the strange and the beautiful 48. Hierbij keren er voornamelijk twee thema s terug: de relaties tussen mens en media en tussen realiteit en fictie. Een project van hem wat mij erg aansprak was de documentaire Het bos ruikt naar shampoo, over de spanning tussen werkelijkheid en simulatie. Hierin geeft hij naar mijn mening een paar inzichtelijke veronderstellingen over onze hedendaagse omgeving. De titel van zijn documentaire verwijst naar een situatie waarin een meisje zegt: Papa, het bos ruikt naar shampoo. Er vindt een omgekeerde realiteit plaats. Aan de ene kant kan dit een negatieve reactie opleveren: de vercommercialisatie van natuur. Aan de andere kant ervaart het meisje het zo, dat is haar realiteit en voor haar echt. Wanneer men zal zeggen dat het bos naar bos rook, is dat ook niet echt bepaald spannend. 49 Van Mensvoort richt zich vooral op twee uitgangspunten, de ervaring en de representatie van de werkelijkheid. De ervaringswerkelijkheid van een eend is anders dan die van een vlieg of mens, omdat zijn ogen aan de zijkant van zijn kop zitten. De mens ervaart de wereld door bepaalde filters, denk aan bijvoorbeeld een gehoorapparaat, een roze bril maar ook lsd. 50 Van Mensvoort deed mee aan een experiment: Hij verbleef een uur lang in een geheel groene ruimte. Aan het begin was alles heel groen, maar al snel werd alles grijs. Je denkt niet telkens van oh, wat groen, dat is niet meer efficiënt, je past je aan. Wanneer hij daarna de ruimte verliet was buiten alles rood, de complementaire kleur van groen. Hij noemt dit een vorm van perceptuele illusie. Van Mensvoort trekt hiermee een verband naar de media: We zitten in een mediakamer, we hebben ons aangepast en gelukkig maar, want we gaan er niet meer uit. 51 Hierin is direct een verband te leggen met de filosofie van Plato, alleen is hier de grot een mediakamer, onze zichtbare werkelijkheid. Tegelijk is daarmee de strijd die de Situationisten voor ogen hadden verloren; de schijnrealiteit van het spektakel is de realiteit geworden. Volgens Van Mensvoort is het niet langer mogelijk ervaringen te hebben zonder te refereren aan media-ervaringen. De mens heeft altijd al representaties gemaakt, wat begon bij grotschilderingen en later schilderen met perspectief, de komst van de drukpers, langs fotografie, televisie in de virtuele interactieve realiteitsmachine grot. (...) Media representaties zijn echter geworden dan de eigenlijke dingen. Ze zijn echter geworden dan de dingen die ze representeren en vaak zijn media ervaringen meer bevredigend dan echte ervaringen 52. Hierin is ook de filosofie van Baudrillard terug te zien; er bestaat geen origineel meer, enkel nog de kopie. In de zomer skiën en snowboarden we indoors, in de winter spuiten we sneeuw op de pistes. We drinken sportdranken met niet-bestaande smaken zoals Wild Ice Zest Berry. We doen aan plastische chirurgie om de geretoucheerde beelden in glossy tijdschriften te evenaren 53. Kortom, we doen er van alles aan om ons te vormen naar een niet bestaande wereld. Next Nature Een ander interessant project van Koert van Mensvoort is Next Nature. Volgens hem is de betekenis van het woord natuur sterk veranderd. 47 een realitysoap waarin 16 mensen proberen te overleven op een onbewoond eiland ,50,51,52,53 uit: The Woods Smell of Shampoo, Koert van Mensvoort, documentaire.

16 030 schijnwereld - hedendaagse schijnwereld 031 Het woord natuur roept associaties op zoals wild, onvoorspelbaar, ontoegankelijk, overdonderend en zelfs angstaanjagend. Maar bomen, planten, dieren, atomen en het klimaat worden steeds meer door mensen bepaald en verliezen daarmee steeds meer hun natuurlijke karakter. In Nederland zou volgens Van Mensvoort geen originele natuur meer te vinden zijn. Voltaire zei in de 18 e eeuw: God created the world, with the exception of the Netherlands. The Dutch created themselves 54. Van Mensvoort noemt dit fenomeen een recreatie simulatie. Zo worden Schotse Hooglanders (koeien) ingezet (bij gebrek aan de originele wilde ossen die in 1627 uitstierven) om te zorgen dat de natuur niet overwoekerd zou raken 55. Het landschap doet hierdoor denken aan schilderijen uit de 17 e eeuw. In theorie zouden de Hooglanders voor zichzelf moeten zorgen, maar in de winter worden ze wat bijgevoerd door de opzichters. Ze verwijderen ook de dode dieren, waardoor wandelaars niet onverwacht worden geconfronteerd met rottende kadavers. Onze ervaring van natuur is daarmee niet alleen recreatief. De natuur is een illusienatuur. En eigenlijk daarmee een schijnnatuur, die weliswaar uit natuurlijke elementen bestaat, maar geheel gecreëerd is en daarmee niet reëel. Zoals Van Mensvoort het noemt, een zondagmiddag landschap ; Disneyland voor volwassen. En er wordt een hoop geld voor uit getrokken om die illusie in stand te houden. 56 Maar niet alleen de natuur zelf wordt gevormd. Er vindt ook een omkering plaats, iets laten lijken op natuur of natuurlijkheid. Van Mensvoort merkt op dat er in zijn wijk steeds meer SUV s (jeeps/terreinwagens) te vinden zijn met modellen als Explorer of Conquerer. Omdat er in Nederland geen off-road gebieden zijn is er nog altijd modderspray te koop om op je wielen en velgen te spuiten om dat effect nog een beetje te behouden. Wanneer ik zelf aan een vorm van next-nature denk, denk ik direct aan mijn vele fietstochten vanaf mijn ouderlijk huis, richting het Bloemendaalse strand. Op deze route kom ik langs een grote telefoonmast die eruit ziet als een dennenboom. Door het op een dennenboom te laten lijken, past het uiteraard beter in de natuurlijke omgeving, maar ik blijf een kunstmatig gevoel houden. Ook omdat er andere kunstmatige invloeden zoals wegen en bushaltes aanwezig zijn, blijf ik verbaasd over deze keuze. Maar wat verstaat Koert van Mensvoort nog onder natuur? Echte, onaangetaste natuur bestaat volgens hem enkel nog op Antarctica en grote delen van de oceanen. Van Mensvoort maakt het onderscheid tussen natuur en zogenaamde natuur. Hij omschrijft het nu als hypernatuur. Een simulatie van natuur die nooit bestaan heeft. Het is vaak ook beter dan in het echt: hypernatuurlijke natuur is altijd net wat mooier en veiliger dan de oude soort. In het boek Het Blinkende Stof van Anna Tilroe wordt hier ook door de architect Rem Koolhaas op in gegaan. Hij omschrijft de fakenatuur in shoppingcentra: palmen worden gebalsemd zodat ze niet doodgaan en ze worden voorzien van een ijzeren ruggengraat om zo in allerlei vormen te worden gebogen. Onze leefomgeving wordt steeds meer omgevormd tot decor, waarbij de afstand met de realiteit alsmaar groter wordt of er niet meer toe doet. Zo werd een klein deel van de Berlijnse muur herbouwd. Alleen staat dit historisch gezien op de verkeerde plek en heeft het de verkeerde kleur. Maar dat geeft niet, voor de toerist is er zo een stukje geschiedenis tastbaar. Een ander mooi voorbeeld hiervan is de Lascaux grot in Frankrijk. De grot bevat één van de eerste beelden die door de mensheid is vervaardigd (rond v.chr.) Sinds zijn ontdekking in 1940 bezochten zo n 1200 mensen per dag de grot. In 1963, nadat er werd ontdekt dat de grotschilderingen werden aangetast door het CO 2 gehalte van de adem van de toeristen, werd Lascaux gesloten voor het publiek. Om deze schilderingen alsnog te kunnen bewonderen, werd er 200 meter verderop een exacte replica gebouwd. Lascaux II werd in 1983 geopend en is nog tot de dag van vandaag een populaire attractie. Toch zullen de meeste toeristen dit niet als kopie ervaren, voor hen is het de originele grot. De gsm-mast langs de weg richting Bloemendaal strand. 54,55,56 Real Nature is not Green, Koert van Mensvoort.

17 032 schijnwereld - conclusie 033 CONCLUSIE CONCLUSIE In de schijn gaat een grote kracht schuil, dat we schijn zelfs nodig hebben om enig idee te krijgen van wat de werkelijkheid inhoudt. 57 Het web van de schijn en het begrip schijnwereld zijn wellicht ingewikkelder dan ooit. Je zou kunnen zeggen dat de Grot van Plato inmiddels alleen maar groter is geworden. En dat de muren van Plato s Grot inmiddels zo vol met beamers en plasmaschermen zijn, dat we niet eens meer de schaduwen zien. Waarmee de Surrealisten zo n 90 jaar geleden begonnen zijn, is nu alom tegenwoordig. Op tv en internet is elke vorm van schijn te zien en te verkrijgen. Droom en werkelijkheid, schijn en wezen, zijn niet meer van elkaar te onderscheiden. Het Surrealistische denkbeeld is daarmee werkelijkheid geworden, alleen is de vraag of dat op manier is zoals zij dat graag hadden gewild. De Situationisten staan hier kritisch tegenover. We leven tegenwoordig in een wereld die al sinds de jaren vijftig wordt bekritiseerd als een wereld waarin alles tot schijn is geworden. Waarin de werkelijkheid verdwijnt, of al verdwenen is achter een allesomvattend spektakel. 58 Ook kunstenaars zijn hier debet aan volgens Guy Debord, omdat ze zich net als de Surrealisten al te gemakkelijk door de consumptie- en spektakelmaatschappij laten inkapselen. Zouden er tegenwoordig geen referenties meer zijn, enkel nog effecten en spektakels zoals de Situationisten en Baudrillard beweerden? Ik zie hier wel een kern van waarheid in. Zo wordt het vertrouwen in een volksvertegenwoordiger niet meer gewonnen door een lijstje met programmatische opvattingen, maar door een stralende portretfoto. Het effect van het visuele bombardement van de media is daarmee geen feitelijke informatie, maar een gevoel, iets wat Debord en Baudrillard ook al beweerden. Op den duur zal het regisseren van belevenissen net zo n onderdeel van het zakendoen worden als momenteel productontwikkeling dat is, schrijven Joseph Pine en James H. Gilmore in The Experience Economy59. Aanwijzingen hiervoor zouden overal om ons heen te vinden zijn. In restaurants, winkels, leslokalen en parkeergarages, overal zijn toonaangevende bedrijven bezig alvast het podium in te richten voor wat ons te wachten staat: Een belevenis op maat aanbieden. 60 Zij gebruiken hiervoor de filosofie van Baudrillard: Men verkoopt niet zozeer producten, maar ervaringen. Het is een imaginaire, volledig door de commercie geschapen wereld, vol merknamen en schijnbare saamhorigheidsgevoelens. De mens als schepper van zichzelf en van de wereld. Het ideaal waarin de gehele westerse beschaving dreigt te vervallen. Van volledig ontworpen steden en aangelegde wildparken tot facelifts en genetische manipulatie. 61 Hebben we nog echte ervaringen, of leven we in een fantasiewereld? De in beeld gebrachte werkelijkheid beïnvloedt ook de werkelijkheid zelf. Door middel van tv, internet en virtual reality, wordt de in beeld gebrachte werkelijkheid echter dan de werkelijkheid zelf. Zoals Baudrillard s theorie zei: de kopie wordt echter dan het origineel, het beeld wordt de werkelijkheid. In haar boek Het Blinkende Stof bezoekt Anna Tilroe onder andere Los Angeles, waar ze schrijft dat daar het stadium van de schijn het meest ontwikkeld is. Ook Baudrillard schreef dat de schijnwerkelijkheid alom aanwezig was. Hij nam tevens als voorbeeld Disney World, waarvan hij zegt dat het een attractiepark is dat zich profileert als sprookjeswereld, maar dit in feite niet is. De bezoekers ontvluchten de realiteit en brengen de dag door met helden zoals Donald Duck en Mickey Mouse. Maar in feite vertegenwoordigen deze kindervrienden het ideale Amerikaanse stereotype. Donald en Mickey zijn zogezegd inwisselbare individuen die The American Dream hebben verwezenlijkt. 62 De eend en de muis worden bijzaak en de fantasiewereld van het attractiepark vertegenwoordigt de Amerikaanse werkelijkheid. De grens tussen schijn en werkelijkheid is minimaal, maar de Amerikanen weigeren hier afstand van te doen. Zoals Baudrillard zei: De illusie van The American Dream moet in stand blijven. Niemand mag ontwaken uit de heerlijke schijnwereld. 63 Leven we nu zoals Baudrillard s simulacra-theorie: een werkelijkheid die bestaat uit een zichzelf genererend beeld, dat enkel nog eindeloos naar zichzelf verwijst en los staat van enige oorspronkelijke werkelijkheid? Een stadium van schijnvertoning, waarin fictie en werkelijkheid, informatie en entertainment, definitief verstrengeld zijn geraakt, zoals in Disneyland? Echtheid is in het technologische tijdperk zelfs helemaal geen punt van aandacht meer 64, schrijft Anna Tilroe. Wat ons nu fascineert is de onechtheid waarin wij leven, hoe die is opgebouwd, samengesteld en in het dagelijkse leven geïntegreerd. Die integratie is zo intensief dat de werkelijkheid voor velen samenvalt met de spectaculaire beelden die massamedia, film en reclame continu aanleveren. 65 Schijn is een onderdeel van ons leven. Kijk maar naar de mode en reclame wereld. Zo wordt branding beschreven als het bouwen van een illusionaire wereld rondom een product. Met branding draait er zelfs een gigantisch economisch proces volledig rondom schijngestaltes van de verbeelding. In de mode gaat het ook om gevoel, een stemming, niet om de realiteit. De kleding van Victor & Rolf en de tassen van Gucci zijn events, belevenissen. Ze zijn beladen met waarden en ideeën die niet direct aan het product zelf te ontlenen zijn, maar waarover wij geïnformeerd worden door grootschalige reclamecampagnes, theatrale modefoto s en museale presentaties in de winkels. Het komt overeen met de theorie van Guy Debord. Producten zijn abstract geworden, een voorstelling. Dorstlessen wordt vervangen door het uitdrukken van een frisdrankimago. Met je jeansmerk trek je geen broek aan, maar een imago. 57 Sloveense filosoof Slavoy Zizek, Het Blinkende Stof, Anna Tilroe, 2001, p ,60,61 Het Blinkende Stof, Anna Tilroe, , ,65 Het Blinkende Stof, Anna Tilroe, 2001, p.280

18 034 schijnwereld - conclusie 035 We leven te midden van kopieën, omdat we die zelf maken. Een voor de hand liggend voorbeeld hiervan is Madame Tussaud. We gaan het wassen beeldenmuseum binnen om mensen die we van televisie en uit krantenfoto s kennen, te bekijken, maar dan afgebeeld in een nieuwe driedimensionale vorm. De kwaliteit van het wassen beeld meten we af aan de waarachtige herschepping van het origineel. Maar we gaan eigenlijk verder dan de kopie als wassen beeld. We maken gebruik van genetische manipulatie, plastische chirurgie en klonen. De werkelijkheid zetten we naar onze hand en hij moet voldoen aan onze eisen. Daarmee wordt de werkelijkheid ook steeds eenzijdiger. Centra van grote steden gaan met hun Kruitvatten, Hema s en Blokker's steeds meer op elkaar lijken. Hetzelfde kan gaan gelden voor luchthavens en straks ook de natuur en de mens. 66 Ze worden inwisselbaar. Toch zie ik schijn ook als iets positiefs. Een virtuele schijnwereld waar bijvoorbeeld het AR+RFID LAB gebruikt van maakt, kan essentiële toevoegingen op de werkelijk bieden. Hierbij heeft schijn een dienende functie en biedt het de mogelijkheid om de zichtbare realiteit positief te beïnvloeden. Het kan een nieuwe en wellicht echtere realiteit aan het licht brengen. Daarnaast kent schijn als vorm of als imitatie van de werkelijkheid al een eeuwenoude traditie. Aristoteles, de leerling van Plato, geloofde dat imitatie een natuurlijk onderdeel van ons leven was. Realiteit bereikt ons door imitatie, dat is hoe we de wereld leren te begrijpen. Imitatie zit in de natuur, in planten en dieren. Vermommingen en misleidende verschijningsvormen vergroten de kans op overleving, denk bijvoorbeeld aan een wandelde tak.67 Zijn er ook mogelijkheden om de schijn te doorzien? Misschien is de missie van de Situationisten om dit te bereiken niet geheel geslaagd, maar ze hebben in ieder geval de façade van de schijn onder de aandacht gebracht. Het is net zoals het broodbeleg van De Ruijter. Je moet de informatie kennen om de wereld achter het product te kunnen zien. Het biedt zo de mogelijkheid om onze eigen wereld opnieuw te ontdekken. Het idee dat ten grondslag ligt voor mijn afstudeerproject, komt voort uit een droom die ik had toen ik de afgelopen zomervakantie in Chisinau, Moldavië was. Het gaat over de wereld van de insecten in relatie tot onze eigen persoonlijke leefomgeving. De insecten als voyeurs van ons dagelijks bestaan en door de ogen van de insecten het menselijke handelen en privé leven bestuderen. Ik vind het interessant om vanuit een droom te werken. Dit scriptie onderzoek gaat ook over de droomwereld als schijnwereld. Het anders kijken naar de werkelijkheid en daarmee spelen zullen belangrijke elementen van mijn afstudeerproject worden. Daarbij wil ik ook proberen de filosofie en kritische benadering van het begrip schijnwereld te integreren. Maar de wereld der insecten zal zich voornamelijk als een Surrealistische reis naar een nieuwe werkelijkheid profileren. 66 uit: The Woods Smell of Shampoo, Koert van Mensvoort, documentaire. 67

19 036 schijnwereld - bronvermelding 037 bronvermelding bronvermelding Boeken» Anna Tilroe, Het blinkende stof. Op zoek naar een nieuw visioen, Amsterdam, 2002» Graeme Harper&Rob Stone, The Unsilverd Screen, Surrealism on film, Londen, 2007» Simon Ford, The Situationist International, A user s Guide, Londen, 2004» Greil Marcus, Lipstisck Traces, Londen, 2003» Hatje Cantz, Goodbye Privacy, ARS Electronica 2007, Berlijn, 2007» Wouter de Boer - Het leek wel een film: een onderzoek naar de invloed van beeld op» de werkelijkheid, scriptie afdeling fotografie Kabk, 2005» Ben van Melick, Piet Gerards, Werktitel: Piet Gerards, grafisch ontwerper, Amsterdam, 2003 Artikelen» De utopie lonkt, Situationistische idealen in Utrecht, Metropolis M, 2007 no1 Film» Holland Doc, studio gesprek, tussen fake en werkelijkheid, o.l.v. Karin de Bok (50 min.) 2006» The Woods Smell of Shampoo, Koert van Mensvoort, VPRO 2001 Internet» Real Nature is not Green, Koert van Mensvoort comcom.uvt.nl/driel/publica/aanblik.pdf» Gebruikte beeldmateriaal:

20 038 schijnwereld - personenlijst 039 personenlijst personenlijst Hieronder een lijst met genoemde personen: Plato (428 v.chr v.chr.)» Griekse filosoof Jean Baudrillard ( )» Franse filosoof Lewis Carroll ( )» Engelse schrijver Philippe Soupault ( )» Franse schrijver, dichter, criticus en politiek activist Salvador Dali ( )» Spaanse Surrealistische schilder Max Ernst ( )» Duitse kunstenaar en dichter René Magritte ( )» Belgische Surrealist Luis Buñuel ( )» Spaanse filmmaker Guy Debord ( )» Franse schrijver en filmmaker John Cage ( )» Amerikaanse componist André Breton ( )» Franse schrijver, dichter en grondlegger Surrealisme Alfred Hitchcock ( )» Britse regisseur C.W.E. Bigsby» Britse literaire analyticus en schrijver David Lynch (1946)» Amerikaanse filmmaker Barbara Kruger (1945)» Amerikaanse conceptueel kunstenaar Naomi Klein (1970)» Canadese journalist, auteur en activist Yolande Kolstee (1955)» Nederlandse stafmedewerker onderwijs en innovatie aan de KABK Taco Stolk (1967)» Nederlands beeldend kunstenaar en docent ArtScience aan de KABK Barbara Visser (1966)» Nederlands beeldend kunstenaar Koert van Mensvoort (1974)» Nederlands beeldend kunstenaar, ontwerper en onderzoeker Voltaire ( )» Franse schrijver en filosoof Anna Tilroe (1946)» Nederlandse kunst historicus, criticus en schrijver Rem Koolhaas (1944)»Nederlandse architect Slavoj Žižek (1949)» Sloveense marxistische socioloog, filosoof, psychoanalyticus en cultuurcriticus Joseph Pine» Amerikaanse schrijver James H. Gilmore (1959)» Amerikaanse schrijver