Koninklijk Hoger Instituut voor Defensie

Transcriptie

1 Koninklijk Hoger Instituut voor Defensie VEILIGHEID & STRATEGIE SÉCURITÉ & STRATÉGIE Nr 101 Juni 2009 De evolutie van het Libanese confessionalisme en een analyse van deconfessionalisering Pieter-Jan Parrein

2

3 ISSN : De evolutie van het Libanese confessionalisme en een analyse van deconfessionalisering Pieter-Jan Parrein Koninklijk Hoger Instituut voor Defensie Studiecentrum voor Veiligheid en Defensie Renaissancelaan Brussel

4

5 Executive Summary Lebanon is a patchwork of communities that are mainly distinguished from each other in the field of religion. These different religious communities came together after the First World War into a new state under the French League of Nations Mandate. It was also the French who introduced confessionsalism, a political system that distributed the power according to religious affiliation. It is this system that is still valid in Lebanon and causes much of the instability. In the first part of this study, the historical evolution of confessionalism is discussed after a brief description of the characteristics of this political system. It makes clear how confessionalism has turned from a system dominated by the Christians towards the current dichotomy in Lebanese politics between a block led by Sunnis, and another by the Shiites. Chronological, there are five periods in the recent Lebanese history that are discussed: the French mandate of 1920 that gave the leadership of Lebanon in the hands of the (Maronite) Christians and the first years of the Lebanese independence (from 1943), the sixties and the first half of the seventies that were marked by the emancipation of the Shiites in Lebanon, the civil war from 1975 to 1990, the Syrian domination of Lebanon ( ) and the period from the withdrawal of Syria until today characterized by a power struggle between a political bloc led by the Shiites and one led by the Sunnis. Since the establishment of confessionalism the Shiites in Lebanon have increasingly gained in influence, even though, proportionally speaking, they were discriminated against by the religious-political system. The departure of Syria from Lebanon in May 2005 made an open confrontation between the two political blocks possible, a confrontation that has been framed in a regional clash between Shiites and Sunnis. In addition, this section highlights also two other points: the Ta'if Agreement that ended the civil war but that in the same time confirmed confessionalism and proposed a process to deconfessionalize, and the Libanonisation of Hezbollah, the way the Shiite organization took its place within the Lebanese political system. This last point is important for confessionalism, to the extent that it led to a strengthening of the struggle between Sunnis and Shiites in Lebanese politics. i

6 In a second part, an analysis is made of deconfessionalization. The first section focuses on the importance of deconfessionalization to get a stabilization of Lebanon to prevent a new national outburst in the future. A political system based on quotas always collides with reality. There are groups in the population that get an advantage while others are disadvantaged in comparison with proportional representation. Confessionalism is anything but a democratic political system and further more it works self-reinforcing. This analysis also makes the connection with the launch that was given to arrive at a deconfessionalization in the Ta'if agreement. This process has never known a startup because it was not in the interest of Damascus that held Lebanon in its grip from 1990 to Subsequently the study casts a look at the near future by questioning whether the parliamentary elections of 2009 can deliver change. In a second section there is a closer examination of the issue of Lebanese confessionalism by reflecting around the question: how can we obtain a deconfessionalization? This part examines the difficulties of the Lebanese confessionalism as seen by the outsider in a practical, balanced view and tries at least to point out that even situations that are perceived as a total deadlock, in fact, never are. The approach towards deconfessionalization is necessarily a comprehensive approach. The many power balances between the various communities compel to an approach which affects both the political and the security framework, and only a sustained effort can lead to social anchorage. There are plenty of opportunities for compromise within Lebanon but the political situation in the cedar state is further hampered by an unstable regional environment. The different factions within Lebanese national politics are closely linked with these regional players who in turn use Lebanon as a political arena. This study was completed in October ii

7 Inhoudstafel INLEIDING 4 1. HET ONSTAAN VAN HET LIBANESE CONFESSIONALISME 6 2. DE CONFESSIONALISTISCHE EMANCIPATIE VAN DE LIBANESE 11 SJIIETEN IN DE JAREN 60 EN DE LIBANESE BURGEROORLOG: VERDEELDHEID BINNEN 16 DE SJIITISCHE GEMEENSCHAP 4. HET TA IF-AKKOORD 20 a. De bevestiging van het confessionalisme 20 b. De inperking van de macht van de maronitische christenen 21 c. Legitimering van een Syrisch Libanon DE LIBANONISERING VAN HEZBOLLAH 26 a. Politieke libanonisering 27 b. Militaire libanonisering DE SOENNITISCH-SJIITISCHE POLARISERING ROND SYRIË 33 a. Het vertrek van Syrië 34 b. Het Hariri-tribunaal: de internationalisering van de Libanese 40 soennitisch-sjiitische polarisering rond Syrië 7. DE STRIJD TUSSEN SOENNIETEN EN SJIIETEN OM DE 45 MACHT IN LIBANON a. De samenwerking tussen Hezbollah en de Aoun-beweging 45 b. De zomeroorlog van 2006 tussen Hezbollah en Israël: 50 de versterking van de positie van Hezbollah 1

8 c. Het einde van de eenheidsregering 52 d. De coup van Hezbollah en het doorbreken van de politieke 55 patstelling door Qatar 8. DE DECONFESSIONALISERING VAN LIBANON: NOODZAKELIJK, 62 MAAR NIET VOOR MORGEN OF OVERMORGEN a. Deconfessionalisering is democratisering 62 b. De mislukte deconfessionalisering na Ta if 65 c. De parlementsverkiezingen van 2009, verandering? HOE KAN MEN KOMEN TOT EEN DECONFESSIONALISERING? 71 a. Safety First 73 b. De grote sprong voorwaarts 76 i. Een nieuwe wetgevende poltieke structuur: het huwelijk tussen een 79 gedeconfessionaliseerd parlement en een gemeenschapssenaat 1. Deconfessionalisering van het parlement De vorming van een gemeenschapsraad 82 ii. De versterking van het Libanese leger via integratie van de 84 Hezbollah-militie 1. De problematiek van een gewapend Hezbollah Geen integratie, enkel coördinatie De versterking van het Libanese leger 90 iii. Afschaffing van gemeenschapsgebonden functies op alle niveaus 92 c. Maatschappelijke verankering 93 i. Een versterking van de nationale dienstverlening 94 ii. Een versterking van de civil society 95 d. De noodzaak om de invloed van de regionale politiek op Libanon 96 te beperken i. De band met de Amerikaans-Iraanse dichotomie in het 97 Midden-Oosten ii. Het al-hariri-tribunaal 104 iii. Nood aan een neutrale mediator 105 iv. Versterking van de territoriale soevereiniteit CONCLUSIE 109 2

9 BIJLAGEN Kaart 1: De religieuze kaart van Libanon Kaart 2: Libanon met UNIFIL en UNDOF Het Ta if akkoord (september 1989, geratificeerd door het Libanese 114 parlement op 4 november 1989) - Het Memorandum van Wederzijds Begrip tussen Hezbollah en 124 de Vrije Patriotische Beweging - Het Doha-akkoord (25 mei 2008) 130 BIBLIOGRAFIE 133 Monografieën 134 Wetenschappelijke artikels 135 Kranten- en tijdschriftenartikels 139 Data 147 Kaarten 149 Conferenties 150 3

10 Inleiding Libanon dat in een niet zo ver verleden het Zwitserland van het Midden- Oosten werd genoemd, staat vandaag op de 18 e plaats in de Failed States Index 2008, tussen Noord-Korea en Jemen. Deze index heeft een indicatie van de (on)stabiliteit van een land. Libanon behoort tot het weinig benijdenswaardige clubje van staten die de aanduiding critical krijgen. 1 De cederstaat is een patchwork van gemeenschappen die zich in hoofdzaak van elkaar onderscheiden op het gebied van religie. Deze verschillende religieuze gemeenschappen kwamen na de Eerste Wereldoorlog samen terecht in een nieuwe staat onder Frans Volkenbondmandaat. Het waren ook de Fransen die het confessionalisme invoerden, een politiek systeem dat de macht verdeelde volgens religieuze affiliatie. Het is dit systeem dat nog steeds in voege is in Libanon en zorgt voor een groot deel van de onstabiliteit waarvan sprake in de Failed States Index. Dit werk bestaat uit twee delen. Het start met een beschrijving van het Libanese confessionalisme. Hierin wordt verduidelijkt hoe dit politieke systeem is uitgegroeid van een systeem gedomineerd door de christenen tot de huidige dichotomie binnen de Libanese politiek tussen een blok dat geleid wordt door de soennieten en een ander door de sjiieten. Chronologisch worden er vijf periodes in de recente Libanese geschiedenis besproken die van belang waren voor de evolutie van het confessionalisme: het Franse mandaat van 1920 en de eerste jaren van de Libanese onafhankelijkheid (vanaf 1943), de jaren 60 en de eerste helft van de jaren zeventig die gekenmerkt werden door de emancipatie van de sjiieten in Libanon, de burgeroorlog van 1975 tot 1990, de Syrische overheersing van Libanon ( ) en de periode vanaf de terugtrekking van Syrië tot vandaag die gekenmerkt wordt door een machtstrijd tussen een door de sjiieten en een door de soennieten geleid politiek blok. Daarnaast worden twee punten van naderbij bekeken: het Ta if-akkoord dat een einde maakte aan de burgeroorlog maar dat tegelijk het confessionalisme bevestigde en een proces tot deconfessionalisering voorstelde, en de Libanonisering van Hezbollah, de manier waarop de sjiitische organisatie zijn plaats innam binnen het Libanese politieke bestel. Dit laatste punt is van belang voor het confessionalisme in die 1 The Failed States Index 2008, bezocht op 11 maart (Via 4

11 mate dat het zorgde voor een versterking van de tweestrijd tussen soennieten en sjiieten in de Libanese politiek. In een tweede deel wordt een analyse gemaakt van deconfessionalisering. In een eerste punt wordt ingegaan op het belang van deconfessionalisering om te komen tot een stabilisering van Libanon. Deze wordt ook teruggekoppeld naar de aanzet die in het Ta if-akkoord werd gegeven om te komen tot deconfessionalisering. Vervolgens wordt er ook een blik geworpen op de nabije toekomst door de vraag te stellen of de parlementsverkiezingen van 2009 kunnen zorgen voor verandering. In een tweede punt wordt dieper ingegaan op de problematiek van het Libanese confessionalisme door de denkoefening te maken rond de vraag: hoe kunnen we een deconfessionalisering verkrijgen? Dit punt bekijkt de moeilijkheden van het Libanese confessionalisme vanuit de praktische, gebalanceerde visie van de buitenstaander en probeert ten minste te wijzen op het feit dat zelfs situaties die gepercipieerd worden als een totale deadlock, dit in feite nooit zijn. De standpunten ingenomen in dit werk reflecteren niet noodzakelijk deze van Defensie. 5

12 1. Het ontstaan van het Libanese confessionalisme De Levant is steeds een smeltkroes van verschillende strekkingen van de drie monotheïstische godsdiensten geweest. De bergachtige gebieden van de streek waren een toevluchtsoord voor verschillende sekten. De Jabal Lubnan 2 werd een hoofdzakelijk christelijk gebied met als belangrijkste sekten maronieten en Grieks-orthodoxen. Het kustgebied van Latakia werd alawitisch, de Jabal Amil sjiitisch. De druzen vestigden zich eveneens in een deel van Jabal Lubnan, het anti-libanongebergte, Galilea en de Jabal el-druz. Het gebied maakte deel uit van de dar al-islam sinds de eerste kaliefen het veroverden op Byzantium, maar de regio bleef verbonden met Europa via zijn grote christelijke gemeenschap. De kruistochten zorgden voor een tijdelijke christelijke overheersing gedurende de 12e en 13e eeuw. Begin 16e eeuw kwam het gebied onder Ottomaanse vlag en dat bleef zo tot het vredesverdrag van Sèvres, in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog. In 1920 kreeg Frankrijk in de vredesconferentie van San Remo Syrië als mandaatgebied, in naam van de Volkerenbond. 3 Maar in feite werd het mandaat, ondanks het idealisme van de Volkerenbond, niets anders dan een verkapte vorm van kolonialisme. In de beste koloniale traditie hield Frankrijk als mandataris vooral rekening met zijn eigen politieke belangen en nog in 1920 creëerde het in de religieuze smeltkroes van West-Syrië, een onafhankelijke staat: Libanon. Het was de bedoeling van de Fransen om een christelijke broederstaat te creëren met als kern de maronitisch christelijke regio van Jabal Lubnan uitgebreid met moslimgebieden met een christelijke minderheid. In de nieuwe staat werden de rollen omgedraaid tegenover het oorspronkelijke Franse mandaat Syrië dat een absolute soennitische meerderheid had. De maronitische christenen werden de belangrijkste religieuze groep 4 in Libanon, de soennieten een kleine minderheid. Algemeen vormden de christenen de meerderheid tegenover de moslims. 5 De Fransen, in navolging van hun eerdere geopolitiek geïnspireerde interventies in 2 letterlijk: berg Libanon 3 Luc DE VOS, Internationale tegenstellingen na 1945, Brussel, KMS, 2002, p In de Engelstalige literatuur heeft men het over sects, maar dit begrip werd niet letterlijk vertaald in dit werk aangezien het woord sekte een negatieve connotatie heeft in het Nederlands en wijst op een religieuze extremistische minderheid die niet behoort tot de religieuze mainstream. Het adjectief sektarisch zal wel gebruikt worden om een verdeeldheid volgens religieuze gemeenschappen aan te duiden binnen iets, zoals bijvoorbeeld de maatschappij, het parlement, geweld... De term suprasektarisch wordt gebruikt in de zin van: staand boven de verschillende religieuze groepen. 5 Moojan MOMEN, An Introduction to Shi i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi ism, Yale University Press, New Heaven & London, 1985, p

13 de tweede helft van de 19e eeuw ten voordele van de Libanese christenen 6, zorgden zo voor een tweedeling tussen een christelijk Libanon en een islamitisch Syrië. Maar als je dieper op de zaak ingaat, ging het in feite om een christelijk maronitische en soennitische tweedeling, zowel internationaal tussen het hoofdzakelijk soennitische Syrië en Libanon geleid door de maronitische christenen, als nationaal tussen de maronitische heersers over Libanon tegenover de soennitische minderheid binnen de nieuwe staat. Zoals zo vaak het geval was in de geschiedenis, hielden de koloniale grenzen vooral rekening met de politieke belangen van hun Westerse overheerser en werden ze een bron van bijkomende politieke spanningen eens het koloniale gezag verdween. Maar van nog groter belang is de invoering door de Fransen van het confessionalisme of ta ifiyya als politiek systeem voor Libanon. Het confessionalisme werd officieel ingevoerd als een overgangsregel door de Fransen via artikel 95 van de grondwet van 1926 dat stelde dat voor een - niet verder bepaalde - overgangsperiode alle religieuze groepen proportioneel zouden vertegenwoordigd worden in de overheid en de administratieve posities. 7 Zo werd de politieke macht verbonden met de religieuze gemeenschappen wat zorgde voor een legitimatie van de macht van de christelijke maronitische medestanders van de Fransen en zo een versterking van het christelijke karakter van Libanon, wat de uiteindelijke bedoeling van de Fransen was. 8 De soennieten wilden niet meestappen in dit systeem dat ze zagen als een bevestiging van een onafhankelijk christelijk Libanon en een aanvaarding zou dan een opgave van een hereniging met het soennitische moederland zijn. De sjiieten steunden een onafhankelijk Libanon wel omdat ze zo hoopten erkenning te krijgen als een afzonderlijke religieuze groep, los van de soennieten die hen overheersten binnen de noemer moslims. 9 In de aanloop naar Libanese onafhankelijkheid boycotten de soennieten eerst het constitutionele proces maar kozen toch eieren voor hun geld na een volkstelling in Uit deze bleek immers dat de maronieten duidelijk de grootste religieuze gemeenschap waren van Libanon met 30% 10 van de 6 Paul VAN DE MEERSSCHE, Internationale politiek: : Deel I: , Leuven, Acco, 2006, p Luc DE VOS, Internationale tegenstellingen na 1945, Brussel, KMS, 2002, p De algemene academische term waartoe ook confessionalisme behoort, is consocialisme dat bestaat uit 4 elementen: proportionele toewijzing van politieke functies tussen gemeenschappen volgens hun bevolkingspercentage (Voor Libanon is dit percentage zelf een fictie want een politiek compromis tussen christenen en moslims en nog eens binnen deze categorieën.) ; een grote coalitie tussen gemeenschapsleiders ; communautaire autonomie (rond persoonlijke status in het geval van Libanon) en wederzijdse vetomacht (Zoals het geval is in de Libanese regering en werd geëist door Hezbollah vanaf het vertrek uit de eenheidsregering november 2006.). (Imad HARB, Lebanon s Confessionalism: Problems and Prospects, USIPeace Briefing, maart 2006.) 9 Yitzhak NAKASH, Reaching for Power: The Shi a in the Modern Arab World, Princeton University Press, Princeton & Oxford, 2006, p ; Moojan MOMEN, An Introduction to Shi i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi ism, Yale University Press, New Heaven & London, 1985, p De verzamelde christenen hadden een bijzonder krappe meerderheid tegenover de moslims in de volkstelling van Na deze zou er geen enkele meer volgen aangezien het duidelijk werd dat 7

14 bevolking en dat ze voldoende hadden aan de steun van de 20% sjiieten zodanig dat hun eigen bevolkingsgroep, die goed was voor 22%, buiten spel zou komen te staan. Voor de maronieten was de steun van de soennieten bijna noodzakelijk. De soennieten hadden immers goede banden met de rest van de Arabische wereld wat Libanon als staat zou ten goede kunnen komen. 11 Daarop gingen de maronieten met de soennieten in zee en lieten ze de Libanese sjiieten politiek gestrand achter. De maronitische en soennitische leiders, respectievelijk president Bishara al-khuri en eerste minister Riad al-sulh, sloten in 1943, aan het einde van het Franse mandaat, een confessionalistisch gentlemen s agreement, het Nationale Pact. 12 De maronieten zouden het Arabische karakter van Libanon, een soennitische visie, onderschrijven 13 en als compensatie zouden de soennieten meegaan in de maronitische zienswijze van een onafhankelijk Libanon als brug tussen de Arabische wereld en het Westen, waarbij het land noch samengaan met Syrië, noch met de Arabische wereld, noch speciale banden met Frankrijk zou nastreven. 14 In de lijn van het in 1926 ingestelde confessionalisme zouden de maronieten de president leveren en de soennieten de eerste minister. De vertegenwoordiging van christenen en moslims in het parlement gebeurde respectievelijk 6 tegen Naast de hogere politieke posten werd ook een hondertal hoge functies in de administratie volgens religie verdeeld. 16 De maronitische president kreeg de ultieme uitvoerende autoriteit want enkel het kabinet en niet hij moest verantwoording afleggen aan het parlement. Daarnaast werden belangrijke functies in sleutelministeries zoals de defensiechef, de president van het Hof van Cassatie, de directeuren-generaal van interne veiligheid en van inlichtingen, de gouverneur van de centrale bank,... gekoppeld aan een maronitische religieuze affiliatie. 17 Toen de politieke structuren van het nieuwe Libanon al vast lagen, kregen de sjiieten in 1947 eveneens een politieke topfunctie toen de voorzitterszetel van het parlement exclusief werd toegewezen aan een sjiiet. Maar in werkelijkheid bleef de sjiitische politieke macht bijzonder beperkt. de christenen de de facto minderheid waren geworden. (Moojan MOMEN, An Introduction to Shi i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi ism, p.265.) 11 Yitzhak NAKASH, Reaching for Power: The Shi a in the Modern Arab World, p Hassan KRAYEM, The Lebanese civil war and the Taif agreement, American University of Beirut, bezocht op 12 maart zonder de emotionele band met christelijk Europa op te geven 14 Yitzhak NAKASH, Reaching for Power: The Shi a in the Modern Arab World, p ; Hassan KRAYEM, The Lebanese civil war and the Taif agreement. Dit proces wordt ook de Arabisering van de maronieten genoemd. 15 Luc DE VOS, Internationale tegenstellingen na 1945, p Philippe DROZ-VINCENT, Quel processus de démocratisation au Liban?, Maghreb- Machrek, Paris, Choiseul, numéro 192, zomer 2007,p Hassan KRAYEM, The Lebanese civil war and the Taif agreement, American University of Beirut, bezocht op 12 maart

15 Het Libanese confessionalisme is niet zomaar ingevoerd door de Franse mandataris, het had zeker een populaire basis in de zin dat de verschillende religieuze bevolkingsgroepen onafhankelijk van elkaar hun zaken wilden regelen. Historisch gezien hadden de bevolkingsgroepen steeds naast elkaar geleefd en was er tijdens het Ottomaanse Rijk een toestand van confessionalistische scheiding en autonomie. De invoering van het Libanese nationalisme door de Fransen creëerde voor de eerste maal een band tussen de bevolkingsgroepen en maakte het noodzakelijk dat het centrale gezag eveneens diende verdeeld te worden over de autonome religieuze bevolkingsgroepen, zoals voor zaken handelend over de persoonlijke status al altijd het geval was geweest. Onder het Franse mandaat over Syrië zorgde de creatie van Libanon er voor dat voor de eerste maal religieus verschillende bevolkingsgroepen dienden samen te leven in dit multiconfessionele gebied. Binnen de verschillende autonome religieuze gemeenschappen werd de macht meestal verdeeld tussen enkele machtige families. Bij het creëren van Libanon verdeelden diezelfde families terug op het nationale niveau de macht en zorgden er tegelijk voor dat de centrale staat voldoende zwak was, zodanig dat deze hun eigen gezag niet kon bedreigen. Het Libanese confessionalisme werd een officieus vehikel voor clanpolitiek waarin de macht van deze families onaangetast bleef. Families zoals de maronitische Gemayels, de druzische Jumblatts en de soennitische al-hariri s doen aan een soort van dynastieke politiek met de daarbij horende troonsopvolging en binding van hun onderdanen. Het Libanese confessionalisme wordt wettelijk gelegitimeerd met de wet over het Libanese staatsburgerschap 18, de verkiezingswet en de administratieve verdeling van het land. 19 Zoals hierna zal duidelijk worden zorgde het Ta ifakkoord na de Libanese burgeroorlog voor het zwart-op-wit neerschrijven - zij het met een lichte aanpassing van quota - van het officieuze Nationale Pact in navolging van artikel 95 van de grondwet van Momenteel wordt de macht in Libanon verdeeld volgens een vaststaande sleutel tussen de belangrijkste religieuze minderheden van de in totaal 18 erkende religies. 20 Het door de Fransen ingestelde confessionalisme evolueerde via Ta if naar een deling van de macht tussen christenen en moslims in plaats van een absolute overheersing door de christenen maar daarvoor was eerst een vijftien jaar durende burgeroorlog nodig, van 1975 tot Toch blijven ook vandaag de dag de christenen relatief 18 Bij Libanezen staat hun religie op hun identiteitskaart vermeld. 19 Philippe DROZ-VINCENT, Quel processus de démocratisation au Liban?, p Esther PAN, Lebanon: Election Results, Council on Foreign relations, 20 juni Deze 18 erkende religieuze groepen bestaan uit - telkens volgens grootte - 4 islamstrekkingen: de sjiieten, soennieten, alawieten en een zeer kleine groep ismaïlieten, 12 christelijke strekkingen: de maronieten, vervolgens Grieks-orthodoxen, Grieks-katholieken, Armeense orthodoxen, Armeense katholieken, Syrische orthodoxen (Jacobieten), Syrische katholieken, Assyriërs (Nestorianen), chaldeïsche christenen (veel chaldeïsche vluchtelingen uit Irak), kopten, evangelische christenen, Latijnen (rooms-katholieken) en daarnaast zijn er nog de druzen en de joden. (State department: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, Lebanon, International Religious Freedom Report 2007, 14 september 2007) 9

16 gezien meer macht in handen houden dan de moslims. De sjiieten, soennieten, maronieten, druzen, Grieks-orthodoxen, Armeense christenen en Griekskatholieke christenen zijn demografisch de belangrijkste religieuze groepen met ongeveer 1,36 miljoen, , , , , en aanhangers op een totale bevolking van ongeveer 4 miljoen Libanezen in Libanon. 21 Maar de politieke machtsverhoudingen - die deels wanverhoudingen zijn door het confessionalisme - zijn het duidelijkst zichtbaar in het aantal parlementszetels die respectievelijk voor deze verschillende religieuze groepen vastgelegd zijn: 27 voor de sjiieten, 27 voor de soennieten, 34 voor de maronieten, 8 voor de druzen, 14 voor de Grieks-orthodoxen, 6 voor de Armeense christenen en 8 voor de Grieks-katholieken. 22 Het confessionalisme maakt dat enkel erkende religieuze groeperingen politieke macht hebben en autoriteit mogen uitoefenen over zaken rond de persoonlijke status zoals het huwelijk, echtscheiding en erfrecht. 23 Dit neemt niet weg dat er godsdienstvrijheid bestaat, maar niet erkende religieuze groeperingen zoals bijvoorbeeld baha is worden in de praktijk politiek gediscrimineerd. 24 De christelijke overheersing van Libanon die voortkwam uit het tekenen van de grenzen van de nieuwe staat en door het invoeren van het confessionalisme door de Fransen met de maronieten als leidende religieuze groepering, blijft tot op vandaag doorzinderen in de politiek en Libanese samenleving. De absolute maronitische overheersing van Libanon zou pas eindigen na de Libanese burgeroorlog, in Maar tot vandaag zijn de christenen en in het bijzonder de maronieten nog steeds oververtegenwoordigd in de politiek en in topfuncties bij de overheid. De feitelijke macht heeft zich echter wel verplaatst naar de soennieten en sjiieten. 21 Alfred B.PRADOS, Lebanon, CRS Report for Congress, 24 juli 2006, p.3. (totaal aantal Libanezen is ongeveer 4 miljoen en de Amerikaanse overheid schat de verdeling tussen moslims (waartoe ze eveneens de alawieten en de druzen rekenen) en christenen op respectievelijk 59,7% en 39% van de Libanese bevolking. (CIA factbook, Lebanon, bezocht op 13 maart 2008 (via ; Alfred B.PRADOS, Lebanon, p.2.) Zie ook Kaart 1: De religieuze kaart van Libanon 22 Daarnaast zijn er nog langs christelijke kant 1 zetel voorbehouden voor de protestanten en 1 voor andere christenen en langs moslimkant zijn er nog 2 zetels voor de alawieten.(carnegie Endowment for International Peace, Lebanon, Arab Political Systems, bezocht op 30 maart 2008.) 23 De Twaalversjiieten, soennieten, christenen en druzen hebben door de staat aangeduide en gesubsidieerde religieuze rechtbanken die oordelen over de familiewet en de wet voor de persoonlijke status. (State department: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, Lebanon.) 24 State department: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, Lebanon. Niet-erkende godsdiensten zoals bijv. de baha is laten zich dikwijls registreren onder een andere religieuze strekking om politiek te kunnen meespelen. (State department: Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, Lebanon.) 10

17 2. De confessionalistische emancipatie van de Libanese sjiieten in de jaren 60 en 70 De sjiieten waren al vertegenwoordigd in het gebied van het huidige Libanon sinds de scheiding tussen soennieten en sjiieten in de beginperiode van de islam. De twaalversjiitische bevolking van de Jabal Amil kwam voor de eerste maal naar voor in de wereldgeschiedenis toen de Safawidische heersers beroep deden op hun oelema om in de 16 e eeuw hun legitimiteit als heersers over Perzië te ondersteunen. Eind 18 e, begin 19 e eeuw kregen de sjiitische gebieden van Libanon hun vaste vorm, namelijk de Bekaa-vallei en de Jabal Amil, in het huidige zuiden. Aan het begin van de 20 e eeuw was de sociale situatie van de sjiieten één van enkele families van grootgrondbezitters terwijl de rest arme boeren waren. 25 De sjiieten van de Jabal Amil kwamen in 1920 in opstand tegen de nieuwe Franse kolonisator die hen militair verpletterde. Met de invoering van het confessionalisme door de mandataris en de entente tussen soennieten en maronieten ging een belangrijk aandeel in overheidsfuncties en overheidsdiensten aan de neus van de sjiitische gemeenschap voorbij met als gevolg een mindere politieke en economische ontwikkeling. 26 Pas in 1947, 4 jaar na de onafhankelijkheid, toen de politieke structuren van het nieuwe Libanon al vast lagen, kregen de sjiieten eveneens een politieke topfunctie, het voorzitterschap van het parlement. Toch bleven ze een gemarginaliseerde religieuze gemeenschap zowel nationaal door de maronieten en soennieten als binnen de moslimgemeenschap waar de soennieten het voor het zeggen hadden. Ze bleven gebukt gaan onder een verwaarlozing en marginalisering door de overheid op alle gebieden: economisch, politiek, educationeel, gezondheidszorg en diensten, waardoor ze vervreemden van de staat. 27 In de jaren vijftig migreerden verarmde sjiieten vanuit het door een burgeroorlog verscheurde Jabal Amil in Zuid-Libanon 28, maar ook vanuit de 25 Moojan MOMEN, An Introduction to Shi i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi ism, Yale University Press, New Heaven & London, 1985, p , 144, Juan COLE, Sacred Space and Holy War: The Politics, Culture and History of Shi ite Islam, I.B.Tauris Publishers, London & New York, 2002, p Yitzhak NAKASH, Reaching for Power: The Shi a in the Modern Arab World, Princeton University Press, Princeton & Oxford, 2006, p Vali NASR, The shia revival: how conflicts within Islam will shape the future, W.W. Norton & Company, London & New York, 2006, p

18 sjiitische Bekaa-vallei in Noordoost- en Oostelijk Libanon, massaal naar Zuid- Beiroet waar een sjiitische bidonville ontstond. Door hun slechte economische, sociale en politieke situatie stonden de Libanese sjiieten heel open voor de nieuwe egalitaire ideologieën vanaf de jaren vijftig zoals het Arabische nationalisme, socialisme en communisme. Ze hoopten om via deze toch nog hun zeg te kunnen krijgen binnen de Libanese politiek. Het socialisme en communisme zetten zich af tegen religie omdat deze niet in overeenstemming was met deze gelijkheidsideaal. Voor de sjiieten betekende dit dat er geen onderscheid zou bestaan tussen hen en de soennieten en christenen. Het rechtvaardige karakter van het bestuur dat vervat zat in de linkse ideologieën was bijzonder aantrekkelijk voor de sjiieten waar de strijd tegen het onrechtvaardige bestuur en voor sociale rechtvaardigheid een belangrijk Leidmotief was en trouwens nog steeds is. Zo komt het dat linkse bewegingen - niet enkel in Libanon maar ook o.a. in Irak en de Golfstaten - na een tijdje vereenzelvigd werden met de sjiitische gemeenschap waardoor het gelijkheidsbeginsel die de linkse bewegingen predikten, werd ondergraven. 29 Het Arabische nationalisme stelde een etnische - en de daaraan gekoppelde culturele en linguïstische - identiteit centraal. In theorie betekende dit gelijkheid tussen Arabische soennieten, sjiieten en christenen. De band met de linkse ideologie werd zelfs gemaakt via het Arabische nationalisme van Nasser en de Baathpartij en het ultieme doel was het creëren van één pan- Arabische natiestaat. Maar ook deze ideologische beweging zou niet de door de sjiieten verhoopte overstijging van het islamsektarisme opleveren en verzanden in een door soennieten beheerste ideologie. 30 De emancipatie van de sjiieten zou - perfect passend binnen het Libanese confessionalisme - hoofdzakelijk gebeuren door sjiitische religieuze leiders. In 1959 stuurde ayatollah Muhsin al-hakim, de hoogste sjiitische geestelijke in Najaf, de jonge Iraanse clericus sayyid 31 Musa al-sadr naar 29 Moojan MOMEN, An Introduction to Shi i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi ism, p cf. de Libanese soennieten, maar sterker nog de Baathpartij in Irak. De Baathpartij in Syrië zou via autoritaire middelen wel de eenheid bewaren maar ook daar is er een religieuze oververtegenwoordiging, zij het van de alawieten tegenover de soennieten. 31 De titel van sayyid - voor vrouwen wordt de vrouwelijk vorm sayyida gebruikt - wordt gevoerd door moslims die afstammen - of stellen af te stammen - van Mohammed en wordt beschouwd als een kenmerk van voornaamheid. Aangezien de sjiitische imams eveneens afstammen van Mohammed via zijn neef Ali die gehuwd was met Fatima, zijn dochter, is het sayyid of sayyida zijn voor de sjiieten een teken van afstamming van de imams. Sjiitische clerici die sayyid zijn, dragen een zwarte tulband. Khomeini was een sayyid, evenals zijn opvolger Khamenei. Grootayatollah Ali Sistani, de al-hakims en de al-sadrs zijn eveneens sayyids. (Vali NASR, The shia revival: how conflicts within Islam will shape the future, W.W. Norton & Company, London & New York, 2006, p.43-44; Christoph MARCINKOWSKI, Twelver Shi ite Islam: Conceptual and Practical Aspects, No.114 Institute of Defence and Strategic Studies, juli 2006, p.4 ; Johan TER HAAR, Volgelingen van de Imam: Een kennismaking met de sji itische islam, Amsterdam, Uitgeverij Bulaaq, 1995, p.30.) 12

19 Libanon als zijn vertegenwoordiger. Libanon had net een burgeroorlog achter de rug en was het strijdtoneel voor verschillende Arabisch-nationalistische facties en de Libanese sjiieten hadden geen eigen politieke vertegenwoordiging. 32 De soennieten en druzen hadden wel al een nationale overkoepelende instelling en in 1967 zorgde Sadr voor de oprichting van de Hoge Islamitische Sjiitische Raad, waarvan hij in 1969 het hoofd werd. Deze moest zorgen voor een betere band tussen de sjiitische gemeenschap en de Libanese overheid. Zo versterkten de sjiitische oelema hun positie als leiders van de sjiitische gemeenschap tegenover de feodale heersers. 33 Sadr zorgde voor de verbinding van de sjiitische religieuze identiteit met de nationale Libanese en streefde naar een grotere erkenning van de sjiitische sociale, religieuze en economische noden door de Libanese overheid. Hij verweet dat deze onvoldoende deed voor de ontwikkeling van de sjiitische gebieden en de bevolking van Jabal Amil niet beschermde tegen Israëlische invallen. 34 Door Sadr verminderde de invloed van de seculiere linkse bewegingen enorm onder de sjiieten. 35 Hij zette een sociaal stelsel op en zorgde voor toenadering tussen de sjiitische gemeenschap in het zuiden en die van de Bekaa-vallei. In 1970 richtte hij de Raad van het Zuiden op om de Jabal Amil te ontwikkelen via overheidssteun, maar deze bleef uit. Daarop probeerde hij in 1974 via massabijeenkomsten 36 van de sjiieten in Zuid-Libanon en de Bekaa-vallei de overheid onder druk te zetten. Hij bepleitte in deze een nieuwe suprasektarische aanpak waarbij hij zich richtte tot de christenen als gesprekspartner aangezien zij nog steeds de touwtjes in handen hadden in Libanon. 37 De protesten van de sjiieten in de Bekaa en de Jabal Amil mondden uit in een gezamenlijke politieke organisatie in 1974, de Harakat al- Mahrumien 38 die de sjiieten een stem gaf in de Libanese politiek en verder de feodale opbouw van de sjiitische gemeenschap ondergraafde. 39 In 1975, aan de vooravond van de Libanese burgeroorlog, organiseerde al-sadr nog sjiitische massabetogingen en werd een politieke organisatie en militie opgericht door zijn volgelingen, Amal Amal steunde openlijk de Palestijnse milities die onder de 32 Vali NASR, The shia revival: how conflicts within Islam will shape the future, p Yitzhak NAKASH, Reaching for Power: The Shi a in the Modern Arab World, Princeton University Press, Princeton & Oxford, 2006, p ; Yann RICHARD, Shi ite Islam: Polity, Ideology, and Creed, trans. Antonia Nevill, Blackwell, Oxford & Cambridge, 1995, p Moojan MOMEN, An Introduction to Shi i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi ism, Yale University Press, New Heaven & London, 1985, p Yitzhak NAKASH, Reaching for Power: The Shi a in the Modern Arab World, p Een nog steeds bijzonder actuele techniek die vaak toegepast wordt in de confessionalistische Libanese maatschappij die toelaat om gemakkelijk de religieuze achterban te mobiliseren. 37 Moojan MOMEN, An Introduction to Shi i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi ism, p letterlijk: beweging van de achtergestelden/onteigenden, in de lijn van het sjiitische gedachtegoed (Peter SPEETJENS, Sjiieten vormen front in Libanon, De Standaard Online, 26 juli 2006.) 39 Vali NASR, The shia revival: how conflicts within Islam will shape the future, W.W. Norton & Company, London & New York, 2006, p.85 ; Yann RICHARD, Shi ite Islam: Polity, Ideology, and Creed, trans. Antonia Nevill, Blackwell, Oxford & Cambridge, 1995, p Letterwoord dat staat voor Afwaj al-muqawamat al-lubnaniyya: bataljons van Libanees verzet. Op zichzelf betekent het letterwoord hoop. (Yann RICHARD, Shi ite Islam: Polity, Ideology, and Creed, p.130.) 13

20 PLO-koepel sinds 1970 vanuit het zuiden van Libanon opereerden in Israël. Dit met als bedoeling de positie van de feodale sjiitische leiders ook op militair vlak onderuit te halen en op militaire steun te kunnen rekenen van de Palestijnen. Het officiële doel van Amal was de ondersteuning van het Libanese leger tegen Israëlische invallen waarmee de organisatie probeerde een deel van de antizionistische wervende kracht te recupereren op de Palestijnen. Musa al-sadr zou na het uitbreken van de Libanese burgeroorlog heel wat afwijzender worden tegenover de Palestijnse organisaties die zorgden voor veel leed bij de sjiitische bevolking in Zuid-Libanon. In augustus 1978 vertrok de intussen met de titel Imam bedachte sjiitische leider naar Libië en zoals het een echte sjiitische Imam past, verdween hij op mysterieuze wijze. 42 Al-Sadr was misschien wel de belangrijkste vaandeldrager van de sjiitische emancipatie, hij was zeker niet de enige religieuze leider die zich inzette voor de sjiitische zaak in Libanon. In 1966 kwam een andere geestelijke uit Najaf naar Beiroet, Muhammad Hoessein Fadlallah. Hij sloot zich niet aan bij de sjiitische raad van Sadr maar richtte het Islamitisch Recht-instituut op dat opleiding gaf aan geestelijken in het licht van een toekomstige rol als gemeenschapsleider. Fadlallah startte in Libanon met de uitbouw van een sociaal netwerk van bibliotheken, culturele centra, ziekenhuizen, en zorgde zo voor de nodige concurrentie voor de Sadr-strekking. De strekking rond Fadlallah zou samen met radicalere elementen van Amal dat steeds seculierder werd onder de leiding van Nabih Berri, uitgroeien tot Hezbollah, na steun van de Iraanse theocratie in het licht van de Islamitische Revolutie. Fadlallah zou ondanks zijn afwijzen van Khamenei als marja 44 na de dood van Khomeini en de blijvende 41 Yitzhak NAKASH, Reaching for Power: The Shi a in the Modern Arab World, Princeton University Press, Princeton & Oxford, 2006, p Moojan MOMEN, An Introduction to Shi i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi ism, Yale University Press, New Heaven & London, 1985, p.266 ; Daniel BYMAN, Deadly Connections: States that Sponsor Terrorism, Cambridge University Press, New York, 2005, p.82. Na de verdwijning van Musa al-sadr werd zijn rechterhand, Muhammad Mahdi Shams al- Din, zijn opvolger aan het hoofd van de Hoge Sjiitische Raad. In 1969 was Shams al-din naar Libanon gekomen om Musa al-sadr te helpen met het opzetten van deze raad. Shams al-din zou naast Fadlallah de belangrijkste sjiitische oelema van Libanon worden. Hij stierf in (Rola EL-HUSSEINI, Resistance, Jihad, and Martyrdom in Contemporary Lebanese Shi a Discourse, Middle East Journal, Volume 62, No.3, zomer 2008, p.1) 43 Yitzhak NAKASH, Reaching for Power: The Shi a in the Modern Arab World, p.121 ; Biografie van sayyid Muhammad Hoessein Fadlallah, bezocht januari (via 44 De Twaalversjiieten hebben geen strikte structuren zoals in de Rooms-katholieke kerk. Wel is het zo dat iedere sjiiet een marja al-taqlid moet kiezen, een sjiitische geestelijke die een hoge graad van religieuze zeggingskracht bereikt heeft en die moet dienen als voorbeeld en referentiepunt. De volgelingen van de marja dienen deze te gehoorzamen en bijvoorbeeld zijn religieuze bepalingen, de fatwa s te volgen. De marja is bijzonder machtig aangezien zijn volgelingen religieuze taksen betalen rechtstreeks aan hem, in tegenstelling tot de soennieten waar alles meestal in goede banen wordt geleid door de overheid. De marja staat aan het hoofd van een heel netwerk van vertegenwoordigers (wakils) in verschillende sjiitische gemeenschappen die sociale activiteiten organiseren met dit geld en de band vormen tussen marja en de gemeenschap ook op religieus doctrinair gebied. Momenteel zijn de belangrijkste marja s: de Iraanse groot-ayatollah al-sistani die de leider is van de opperste raad van sjiitische hoge geestelijken, de Hawza van Najaf, andere belangrijke groot-ayatollahs in Najaf zijn: de 14