Inhoud. IBAN: NL23 RABO , BIC: RABONL2U

Transcriptie

1 Voeding bij kanker

2 Inhoud Voor wie is deze brochure? 3 Voeding bij kanker 5 Gewichtserlies 9 Smaak- en reukeranderingen 11 Misselijkheid en oergeen 13 Vermoeidheid 15 Verstopping 16 Diarree 18 Een droge mond 20 Een pijnlijke mond of keel 22 Ongewenste gewichtstoename 24 Maaltijden maken 26 Speciale oedingsproducten en oedingstoffen 30 Speciale dieetoeding 32 Voor partner, familieleden en rienden 34 Diëtisten en andere zorgerleners 35 Contact met lotgenoten 38 Wanneer u niet meer beter wordt 39 Wilt u meer informatie? 40 Bijlage: Veelgestelde ragen oer oeding 44 KWF Kankerbestrijding, 2014 Deze informatie is gebaseerd op door de IKNL gepubliceerde medische richtlijnen. De tekst is tot stand gekomen met medewerking an des kundigen uit dierse beroepsgroepen, waaronder huisartsen, specia listen, diëtisten, mondhygiënisten, logopedisten, erpleegkundigen en ertegenwoordigers an kankerpatiëntenorganisaties. KWF Kankerbestrijding wil kanker zo snel mogelijk terugdringen en onder controle krijgen. We zijn er oor mensen die leen met kanker en de mensen die met hen samenleen. Ons doel is minder kanker, meer genezing en een betere kwaliteit an leen oor kankerpatiënten. KWF Kanker Infolijn: (gratis) Informatie en adies oor kankerpatiënten en hun naasten Informatieplatform en sociaal netwerk oor (ex)patiënten en naasten KWF Publieksserice: ( 0,01 p/m) Voor algemene ragen oer KWF en preentie an kanker IBAN: NL23 RABO , BIC: RABONL2U V D b b H z s le S e n b li c w O g G d z E d A k o w O b e m C c g Is deze brochure ouder dan 3 jaar, informeer dan of er een nieuwe uitgae bestaat. De meest actuele informatie is op te inden.

3 Voor wie is deze brochure? Deze informatie is bedoeld oor mensen die behandeld (gaan) worden oor kanker of die de behandeling (net) achter de rug hebben. Het is niet altijd makkelijk alle informatie die u an zorgerleners krijgt te begrijpen, te onthouden en te erwerken. Deze brochure is bedoeld als ondersteuning. U kunt deze brochure natuurlijk ook laten lezen aan mensen in uw omgeing. Sommige mensen met kanker krijgen door de ziekte en/of de behandeling problemen met eten. Eten is niet meer anzelfsprekend lekker en leuk. Is uw smaak bijoorbeeld aangetast? Dan smaakt zelfs uw lieelingseten anders. Bent u door de behandeling met chemotherapie misselijk, dan is eten wel het laatste waar u zin in heeft. U kunt dan onbedoeld afallen. Of u kunt juist last hebben an ongewenste gewichtstoename. Ga na wat oor u an toe passing is. De adiezen in deze brochure zijn algemeen an aard. Iedereen heeft zijn eigen oedings gewoonten, oorkeuren en smaak. Experimenteren en oedingsmiddelen uitproberen is dus belangrijk. Adiezen bij problemen die bij een bepaalde soort kanker of behandeling horen, staan in de brochure oer die kankersoort of behandeling. Of kijk op Ook wanneer u geen speciale problemen heeft, is deze brochure informatief. Met een goede oedings toestand en een stabiel lichaamsgewicht kunt u een behandeling mogelijk beter doorstaan en er beter an herstellen. Check oor een goede oeding de KWF Voedingschecklist. Deze checklist is in deze brochure meegehecht en staat op pagina 47. 3

4 Samen eten is een belangrijk sociaal moment. Maar misschien eet u lieer niet meer samen met anderen, omdat eten u eel tijd kost of omdat u bijoorbeeld last heeft an opboeren. Geolg kan zijn dat u zich eenzaam gaat oelen. En dat terwijl het contact met familie en rienden nu juist extra prettig kan zijn. Probeer dit met anderen te bespreken. Misschien heeft u na het lezen an deze brochure nog ragen. Als dat ragen zijn oer uw eigen situatie, stel die dan aan uw huisarts, specialist of erpleegkundige. Zij kunnen u in contact brengen met een diëtist die u een persoonlijk oedingsadies kan geen. Op en in onze brochure Kanker in gesprek met je arts staan ragen die u aan uw arts kunt stellen. U heeft recht op goede en olledige informatie oer uw ziekte en de behandeling. Zodat u zelf kunt mee beslissen. Deze rechten zijn wettelijk astgelegd. Voor meer informatie, kijk achter in deze brochure bij de Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF). Meer informatie oer kanker kunt u inden op Deze site is een initiatief an KWF Kankerbestrijding, de patiëntenbeweging Leenmetkanker en het Integraal Kankercentrum Nederland. Zoekt u informatie oer alternatiee diëten? Op en in onze brochure Alternatiee behandelingen bij kanker staat een aantal organisaties die informatie geen oer alternatiee behandelingen. Wilt u meer weten oer de rol an oeding bij het ontstaan an kanker? Kijk dan op onze website bij het onderdeel Preentie. V U h a G b m e u D E D z k A o H d G n d W D o s g E c G p 4

5 Voeding bij kanker U kunt tijdens of na de behandeling problemen hebben met eten en drinken. In deze brochure staan algemene adiezen om met die problemen om te gaan. Goede oeding en een stabiel lichaamsgewicht zijn belangrijk. Zeker in uw situatie. Het ergroot de mogelijkheid om een behandeling te doorstaan en eran te herstellen. Boendien houdt goede oeding uw weerstand en conditie op peil. Daarbij is nodig: oldoende energie oldoende eiwitten oldoende ocht itamines en mineralen Energie Door de lichamelijk en emotionele geolgen an uw ziekte en de behandeling kunt u minder eetlust krijgen. Eet u minder dan u nodig heeft, dan alt u af. Als u in korte tijd eel bent afgeallen is het belangrijk om extra aandacht aan uw oeding te besteden. Hulpmiddelen hierbij zijn de SNAQ (zie pagina 8) en de KWF Voedingschecklist (zie pagina 47). Gewichtserlies oor of tijdens een behandeling is niet goed oor uw conditie en uw herstel kan langer duren. Weeg uzelf regelmatig, bijoorbeeld 1 keer per week. Doe dat zo eel mogelijk op dezelfde weegschaal en onder dezelfde omstandigheden. Bijoorbeeld altijd s ochtends nadat u naar het toilet bent geweest en oor het aankleden. Kleine schommelingen in het gewicht zijn oerigens heel normaal. Een stabiel gewicht geeft aan dat u oldoende calorieën binnenkrijgt. Probeer op gewicht te blijen. Gebruik zo nodig extra tussendoortjes en calorierijke producten (zie het hoofdstuk Gewichtserlies). 5

6 Wanneer u meer gaat eten of minder beweegt, kan uw gewicht toenemen. Ook als u aan de zware kant bent, kunt u het beste proberen gewoon op gewicht te blijen. Afallen kan beter in een andere periode. Eiwitten U heeft eiwitten nodig oor het herstel an uw lichaam na een behandeling: bijoorbeeld na een grote operatie of een bestraling. Rijk aan eiwit zijn: ei kaas kip melk en melkproducten egetarische leeserangers is lees Vocht Bij de behandelingen an kanker worden lichaamscellen ernietigd. De nieren oeren de afalstoffen af. Daar heeft het lichaam ocht oor nodig. Daarom is het goed 1,5 tot 2 liter ocht per dag te gebruiken. Dit betekent: minimaal 10 glazen of 13 kopjes ocht per dag. Houd de kleur an uw urine in de gaten: hoe lichter, hoe beter. Tips om oldoende te drinken: Verdeel het drinken oer de hele dag. Drink s ochtends, s middags en s aonds minstens een hale liter ocht. Wissel smaak en temperatuur af. Denk ook eens aan drinkontbijt, drinkyoghurt of een milkshake. In soep en room- of waterijs zit ook ocht. Bij sommige behandelingen zal uw arts u ertellen dat extra ocht nodig is om de nieren te beschermen. Zo nodig krijgt u tijdens uw ziekenhuisopname een infuus. V P h V n d O e m m P K h P M S c m H O ru 6

7 Vitamines en mineralen Probeer tijdens en na uw behandeling extra hoeeelheden an de aanbeolen producten uit de KWF- Voedingschecklist te gebruiken. Zo krijgt u ook de noodzakelijke itamines en mineralen binnen. Kunt u door de behandeling niet of niet oldoende eten? Oerleg dan met uw arts of diëtist of aanulling met een oedingssupplement zinol is. Voedingssupplementen zijn bijoorbeeld tabletten met itamines en mineralen. Problemen met eten en drinken Kanker en de behandelingen kunnen grote inloed hebben op het gebied an eten en drinken. Problemen waar u mee te maken kunt krijgen: gewichtserlies smaak- en reukeranderingen misselijkheid en oergeen ermoeidheid erstopping diarree een droge mond een pijnlijke mond, keel of slokdarm ongewenste gewichtstoename Medicinale cannabis Sommige mensen kunnen baat hebben bij medicinale cannabis. Andere namen oor cannabis zijn marihuana of wiet. Het doel an het gebruik is: pijn bestrijden misselijkheid en braken erminderen eetlust erbeteren gewichtserlies erminderen slaap erbeteren Ook is bekend dat cannabis een ontspannend en rustgeend effect kan geen. 7

8 Medicinale cannabis is bij de apotheek te erkrijgen. Meer informatie oer medicinale cannabis staat op de website an het Bureau oor Medicinale Cannabis (Ministerie an VWS): Test uw oedingstoestand De SNAQ (Short Nutritional Assessment Questionnaire) is een hulpmiddel om snel en eenoudig uw oedingstoestand te beoordelen. SNAQ (Short Nutritional Assessment Questionnaire) Bent u onbedoeld afgeallen? Meer dan 6 kg in de laatste 6 maanden Meer dan 3 kg in de afgelopen maand Had u afgelopen maand een erminderde eetlust? Heeft u de afgelopen maand drinkoeding of sondeoeding gebruikt? geen actie 2 x per dag een tussenmaaltijd 2 x per dag een tussenmaaltijd en behandeling an een diëtist Heeft u 3 punten of heeft u ragen? Ga dan praten met uw arts of erpleegkundige. Zij kunnen u in contact brengen met een diëtist. Heeft u 2 punten? Kijk dan bij het hoofdstuk Gewichtserlies. Uw situatie kan eranderen. Doe deze test daarom eens per maand. De test staat ook op de KWF- Voedings checklist. Bron: Afdeling Dietetiek en Voedingswetenschappen VUmc G M g e H h t h n O li h k V O (m w w A 8

9 Gewichtserlies Mensen met kanker hebben aak te maken met gewichtserlies, soms al in het begin an de ziekte. In een latere fase allen rijwel álle kankerpatiënten af. - Bron: Afdeling Dietetiek en Voedingswetenschappen VUmc Het hebben an kanker kost eel energie. Een tumor heeft energie nodig om te groeien. Bij een grote tumor of meerdere tumoren/uitzaaiingen gebruikt het lichaam de oedingstoffen die de patiënt oor zijn normale functioneren nodig heeft. Om te herstellen an een behandeling heeft het lichaam extra energie nodig. Als iemand dezelfde hoeeelheden eet en drinkt als toen hij nog geen kanker had, alt hij af. Vaak hebben mensen met kanker minder trek in eten. Ook door erandering an de dagelijkse actiiteiten (meer slapen, minder sociale contacten en uitjes waarbij gegeten wordt) eten mensen soms minder, waardoor ze afallen. Adiezen Gebruik gezonde oeding. Verdeel uw oeding oer de hele dag. Eet aker (kleinere) porties, bijoorbeeld elke 2 uur. Neem tussendoor iets bij de koffie of thee. Of drink melk, drinkyoghurt of ruchtensap. Gebruik, als u het kunt erdragen, olette producten in plaats an magere of lightproducten. Volette producten zijn bijoorbeeld olle melk, olle yoghurt en 48+ kaas. Smeer ruim boter of margarine op brood en (ontbijt)- koek, beleg uw brood royaal en smelt een klontje boter door de groente, aardappelpuree of pap. Schenk een scheutje ongeklopte slagroom, zure room of crème fraîche in de koffie, la, pap, yoghurt, ruchtenmoes, soep en saus. Voeg suiker toe aan thee, koffie, yoghurt en pap. 9

10 M A Probeer tussendoor eens een schaaltje pap, la, ruchten op sap, een stukje (Franse) kaas, een stukje worst, een krentenbol of een slaatje. Of kies oor ruchtensappen, drinkyoghurt, chocolademelk, een (room)toetje, (room)ijs of ontbijtkoek. Neem geen grote hoeeelheden rauwkost. Rauwkost geeft snel een ol geoel. Kies lieer gekookte groente (met boter), ruchtensap of -moes. Ook bouillon en soep geen snel een ol geoel, maar leeren geen of weinig calorieën. Om oldoende ocht binnen te krijgen kunt u natuurlijk wel bouillon of soep gebruiken. Als u gewicht blijft erliezen, kunt u aan uw oeding extra oedingsstoffen toeoegen of oeding gebruiken die eel energie opleert. S V d le m la M 10

11 Smaak- en reukeranderingen Veel mensen met kanker hebben last an een eranderde smaak en reuk. Het eten ruikt en smaakt niet lekker meer en daardoor wordt het plezier in eten minder. Dit is meestal tijdelijk, maar het kan ook langer duren en soms zelfs blijend zijn. Mogelijke smaakproblemen: Het eten of drinken smaakt heel anders. Het eten of drinken heeft geen smaak meer. Eten of drinken dat lekker smaakte, smaakt nu ies. Een afkeer an bepaalde oedingsmiddelen, ooral met een uitgesproken smaak. Mogelijke oorzaken an smaak- en reukeranderingen: de ziekte kanker chemotherapie bestraling in het hoofd-halsgebied mondproblemen koorts uitdroging medicijnen Adiezen Reuk en smaak gaan samen. U kunt uw smaak erbeteren door goed te kauwen. Zo komen er oedseldeeltjes achter op uw tong. De smaak an het eten kan zich dan beter erspreiden in uw mond en keel. Probeer eel erschillende producten uit. Bedenk dat uw eetlust en smaakoorkeur per dag kunnen wisselen. Dat geldt ook oor uw reuk. Wat de ene keer geen succes is, kan de andere keer wel in de smaak allen en omgekeerd. Ook kunnen gerechten die u roeger niet zo lekker ond, nu wel smaken. Het is extra belangrijk dat het eten er aantrekkelijk uitziet. 11

12 A Producten die u tegenstaan, kunt u beter niet gebruiken. Vaak zijn dat gerechten met een sterke geur zoals gebraden/gebakken lees en koffie. Vlees kunt u erangen door is, kip, leeswaren, kaas, een eigerecht of een egetarisch product. Ook kunt u lees in een saus doen. Probeer neutraal smakende oedingsmiddelen als pasta, rijst of pap. Temperatuur beïnloedt de smaak. Kijk op welke temperatuur gerechten het beste smaken. Vaak staan warme gerechten tegen. Eet dan een extra broodmaaltijd of salade. Blijf uit de keuken als er wordt gekookt. Als u zelf kookt: gebruik de magnetron. Dan heeft u minder last an etensgeuren. Een ieze smaak in de mond kan worden eroorzaakt door te weinig drinken. Drink daarom oldoende. Soms erdwijnt een ieze smaak een door iets met een sterke smaak te eten, bijoorbeeld een pepermuntje. Friszure oedingsmiddelen smaken aak goed, zoals fruit, yoghurt, komkommer, haring of een salade. Een goede monderzorging kan (tijdelijk) een ieze smaak erminderen. Soms smaakt niets. Probeer dan toch iets te eten. Bedenk dat het nodig is oor uw herstel of om uw conditie op peil te houden. M D a m o le V o g H B m o A e m 12

13 Misselijkheid en oergeen Door kanker of de behandelingen kunt u last hebben an misselijkheid en oergeen. Het kan samen of apart oorkomen. Oergeen of misselijkheid kan te maken hebben met eten of drinken. Er zijn ook andere oorzaken mogelijk, zoals passageproblemen an oedsel door de slokdarm of dikke arm. De erschillende oorzaken kunnen elkaar ersterken. Voor de behandeling is het belangrijk om te weten oer welke orm an misselijkheid en oergeen het gaat. Dit zegt namelijk iets oer de oorzaak. Het is daarom erstandig om bij te houden: Op welk tijdstip u last an misselijkheid en/of oergeen heeft. Of er een erband is met eten of drinken. Of u eel of weinig oergeeft. Hoe het braaksel eruit ziet. Of de misselijkheid en/of het oergeen met uw houding samenhangt. Welke andere erschijnselen oorkomen, bijoorbeeld dorst, hoofdpijn, een dikker wordende buik. Bespreek dit met uw arts. Hij kan u adiezen of medicijnen geen om de misselijkheid en/of het oergeen tegen te gaan. Als u een behandeling krijgt waaran bekend is dat u er waarschijnlijk misselijk an wordt, krijgt u er al meteen medicijnen. Adiezen Medicijnen helpen aak goed tegen misselijkheid. Oerleg met uw arts of (oncologie)erpleegkundige. Een tekort aan ocht erergert de misselijkheid. Probeer daarom elke dag oldoende te drinken. Vermijd de aanblik en de geur an eten. Zet eten wat niet opgegeten wordt meteen weg. 13

14 A Misselijkheid kan worden eroorzaakt of erger worden door een lege maag. In dat geal kan misselijkheid worden weggegeten. Gebruik per dag erschillende kleine maaltijden. Ochtendmisselijkheid ermindert soms na het eten an een toastje of beschuit oor het opstaan. Probeer of het drinken an niet te koude cola helpt. V V e h M c s e 14

15 Vermoeidheid Voeding en ermoeidheid hebben aak inloed op elkaar. Omdat u moe bent, kost het maken en eten an een maaltijd eel energie. En een slechte oedingstoestand kan juist ermoeidheid tot geolg hebben. Mensen met kanker hebben aak extra eiwitten en calorieën nodig om in conditie te blijen. Eiwitten spelen een rol bij de spieropbouw. Door het aanpassen an uw oeding kunt u eroor zorgen dat u extra eiwitten en calorieën binnenkrijgt. Adiezen Als het klaarmaken an de maaltijd u eel energie kost, gebruik dan kant-en-klaar producten, diepriesmaaltijden of producten uit blik, pak of glas. De oedingswaarde is bijna gelijk aan die an erse producten. Voor fruit geldt wel dat ers gezonder is. Vraag of iemand oor u boodschappen doet en kookt. Of maak gebruik an een maaltijdserice die maaltijden bij u thuis brengt. Verdeel het eten oer de dag. Vaak een klein beetje eten is minder ermoeiend dan een uitgebreide maaltijd. Neem aker loeibare oeding. Een schaaltje pap, la, ontbijtdrank of yoghurt eet makkelijker dan een boterham. Bereid wanneer u zich wat fitter oelt, grotere porties. De extra porties kunt u 1 tot 2 dagen in de koelkast bewaren of inriezen. Houd er rekening mee dat ermoeidheid na de behandeling lang kan aanhouden. 15

16 Verstopping Met erstopping wordt bedoeld dat iemand minder aak ontlasting heeft dan normaal. De poep is hard en poepen is moeizaam en/of pijnlijk. U heeft last an buikpijn of een ol geoel in de buik. Andere woorden oor erstopping zijn moeilijke stoelgang en obstipatie. Verstopping ontstaat aak door: Voeding met te weinig ezels: ezels zijn belangrijk oor de werking an de darmen. Te weinig eten: oedsel is belangrijk oor de werking an de darmen. Te weinig drinken: oor een normale ontlasting is ocht nodig. Te weinig bewegen: beweging is belangrijk oor de werking an de darmen. Een tumor in het spijserteringskanaal, bijoorbeeld in de darm. Het gebruik an medicijnen, ooral bepaalde pijnstillers. Voor de behandeling an erstopping is het belangrijk om te weten wat de oorzaak is. Adiezen Oerleg met uw arts oer een laxeermiddel als u minder dan 1 keer per 3 dagen ontlasting heeft. Of als de poep hard is en het poepen pijnlijk. Gebruikt u opiaten, bespreek dan altijd met uw arts of een laxeermiddel zinol is. Opiaten zijn bepaalde pijnstillers. Voor makkelijker poepen is oldoende ocht nodig. Drink per dag minimaal 2 liter ocht. Dit betekent 13 glazen of 16 kopjes ocht per dag. Ook soep, la, yoghurt en dergelijke tellen mee. Als u door uw arts ezels krijgt oorgeschreen, is het belangrijk dat u oldoende ocht gebruikt. Bij onoldoende ocht kunnen ezels namelijk juist leiden tot erstopping an de darm. U kunt contro- 16

17 leren of u oldoende ocht gebruikt door dit eens een dag bij te houden. Ook kunt u het zien aan de kleur an uw urine: hoe lichter, hoe beter. Kies oedingsmiddelen met eel oedingsezels zoals: bruin- en fijn olkorenbrood, olkorenbeschuit en olkoren ontbijtkoek graanproducten zoals haermout, muesli en drinkontbijt met oedingsezels ers fruit, ruchtenmoes, ruchtendrank met extra oedingsezels, pruimen en ruchtensap met ruchtlees groente, zowel gekookt als rauw aardappelen, (olkoren)pasta en (zilerlies)rijst peulruchtensoepen zoals erwtensoep en bruine bonensoep, eentueel gepureerd speciale pruimensiropen met een laxerende werking dieetpreparaten met ezels Stoppende oedingsmiddelen bestaan niet. Een banaan bijoorbeeld beat juist ezels. 17

18 Diarree Diarree betekent dat iemand meerdere keren per dag dunne ontlasting heeft. Er bestaan erschillende ormen an diarree: Acute diarree: gaat zonder behandeling binnen 1 week oer. Chronische diarree: duurt langer dan 2 weken. Oerloopdiarree: iemand heeft een erstopping waar dunne ontlasting langs lekt. Diarree kan door de ziekte komen, bijoorbeeld als er een tumor in de darm zit. Maar het kan ook komen door de behandeling. Bijoorbeeld door chemotherapie of bestraling an de darm. Adiezen Drink 2 tot 2,5 liter ocht per dag. Dit betekent minimaal 13 glazen of 16 kopjes ocht per dag. Ook soep, la, yoghurt en dergelijke tellen mee. Door diarree kunt u eel zouten erliezen. Met bijoorbeeld bouillon kunt u het erlies an zouten aanullen. Gebruik koffie met mate. Zorg dat de koffie in elk geal niet te sterk is. Vermijd koolzuurhoudende dranken. Zure melkproducten, zoals karnemelk, zijn beter dan zoete melkproducten. Gebruik an zoete melkproducten maximaal 3 glazen en/of porties per dag. Eet regelmatig en rustig, kauw goed en gebruik aker kleine maaltijden. Stoppende oedingsmiddelen bestaan niet. Banaan, witbrood, beschuit en geraspte appel zijn dus geen stoppende oedingsmiddelen. Vezels binden enigszins het oertollige ocht in de ontlasting. Gebruik dus bruinbrood, fijn olkorenbrood, aardappelen en fruit, maar oerdrijf het gebruik an ezels niet. Neem geen oedingsmiddelen met groe ezels zoals donker roggebrood, grof olkorenbrood, brood A d s e R a 18

19 met zaden en pitten, muesli, rauwkost en ezelig fruit zoals citrusfruit, pruimen en ananas. Groe ezels prikkelen de darmen extra. Neem geen: grote, etrijke maaltijden gasormende producten zoals prei, kool, peul - ruchten en ui. Bloemkool, kleingesneden zuurkool en Chinese kool kunnen wel. scherpe kruiden Dit prikkelt namelijk uw darmen extra. Als u toch ernstige diarree blijft houden, bespreek dit dan met uw diëtist. Uw arts kan medicijnen oorschrijen waardoor de oeding beter wordt erteerd en opgenomen. Raadpleeg bij aanhoudende waterdunne diarree uw arts. 19

20 Een droge mond Een droge mond komt doordat er te weinig speeksel is. Hierdoor gaat praten, kauwen en slikken moeilijker. Ook de smaak ermindert, want om goed te kunnen proeen en ruiken moet het oedsel in de mond met speeksel ermengd worden. Speeksel beschermt ook tegen gaatjes in tanden en kiezen en ontstekingen in de mond. Speeksel wordt gemaakt in de speekselklieren. Bij mensen met een droge mond kan die hoeeelheid minder zijn: slechts een kwart an de normale hoeeelheid. Een droge mond kan erschillende oorzaken hebben: Een behandeling: bijoorbeeld bestraling an het hoofd-halsgebied, bepaalde chemotherapie. Uitdroging: bijoorbeeld door eel oergeen of diarree. Weinig of niet eten en drinken. Bijwerkingen an medicijnen. Zaken die niet direct met kanker te maken hebben, bijoorbeeld roken. Adiezen Neem bij het eten steeds kleine slokjes water of een andere drank. Zo wordt ast oedsel bij het kauwen ochtig en kunt u het eten makkelijker doorslikken. Neem bij de warme maaltijd eel jus, saus of bouillon. Probeer pasta met saus, ragout of een maaltijdsoep. Besmeer brood met smeuïg beleg, zoals smeerkaas, roerei, paté, leerpastei, lees- of issalade, fijngemaakt fruit, jam of honing. Gebruik eel boter/ margarine. Dip brood in melk, thee of niet te zoute bouillon. Verang brood door pap, la of yoghurt. Kies ook eens oor ontbijtproducten als muesli of cornflakes met yoghurt of melk, of een drinkontbijt. V h p b o 20

21 Zuig op ijsblokjes, waterijs, pepermunt of kauw op kauwgom. Daardoor gaan uw speekselklieren beter werken. Neem het liefst suikerrij en zuurrij snoepgoed. Of kauw op friszure producten, zoals komkommer, appel, tomaat, augurk of uitjes in het zuur. Zorg dat u altijd iets te drinken bij de hand heeft, ook s nachts. Een waterflesje met een drinknippel kan daarbij handig zijn, ooral onderweg. Bij de apotheek en drogist zijn sprayflacons (erstuiers) erkrijgbaar die u met water kunt ullen. Oerleg met uw arts of kunstspeeksel oor u zinol kan zijn. Spoel uw mond zorguldig na elke maaltijd en na het gebruik an suikerrijke of zure producten. Spoel of spray uw mond aak tussendoor met een zoutoplossing of een zoutsoda-oplossing. Zorg oor een goede mondhygiëne, want de kans op ontstekingen en gaatjes in tanden en kiezen zijn bij een droge mond groter. Poets na elke maaltijd met een zachte tandenborstel en tandpasta met fluoride. Of gebruik een mentholrije of milde tandpasta. Poets maximaal 4 keer per dag. Voor mensen die geen of maar weinig speeksel hebben zijn speciale producten te koop, zoals tandpasta, mondspoeling, kauwgom en mondbeochtigingsgel. Vraag uw arts, mondhygiënist en/ of apotheek ernaar. 21

22 Een pijnlijke mond of keel Een pijnlijke mond of keel komt door ontstoken slijmliezen. Het slijmlies kan opgezet of rood zijn en er kunnen zweren zijn. Zo n ontsteking is een geolg an de behandeling. Ontstoken mond- of keelslijmlies kan ontstaan door: bestraling an het mond-keelgebied bepaalde chemotherapie stamceltransplantatie Bij een ernstige ontsteking an het mondslijmlies is het extra belangrijk om de mond goed te erzorgen. Adiezen Neem bij het eten steeds kleine slokjes water of een andere drank. Zo wordt ast oedsel bij het kauwen ochtig en kunt u het eten makkelijker doorslikken. Vermijd scherpe kruiden en specerijen, zoals peper, mosterd, sambal en knoflook. Groene kruiden, zoals dille, peterselie, kerel of tijm, zijn meestal niet hinderlijk. Vermijd zoute oedingsmiddelen, zoals gerookte leeswaren (bijoorbeeld rooklees), gerookte is (bijoorbeeld makreel), bouillon, zoutjes, chips, gezouten pinda s en zoute drop. Bij een pijnlijke mond kan het prettig zijn om met een dik, kortgeknipt rietje te drinken en met een kleine (plastic) lepel te eten. Laat warme dranken en gerechten afkoelen tot kamertemperatuur. Soms zijn ijs, ijsklontjes of koude dranken prettig om te gebruiken. Vermijd koolzuurhoudende en (sterk) alcoholische dranken. Sinaasappel(sap) en grapefruit(sap) kunnen te scherp zijn. Kies minder zuur fruit zoals aardbeien, peer, perzik, banaan en meloen of neem een itamine C-rijke limonadesiroop. Fruit en ruchtensap worden erzacht door toeoeging an een 22

23 melkproduct, bijoorbeeld la met fruit of een milkshake an ijs met ruchtensap. Bij geoelige slijmliezen kan fruit te scherp zijn. Vermijd harde producten die de slijmliezen kunnen beschadigen, zoals broodkorstjes, noten, stukjes hard fruit en hard gebakken gerechten. Maak het eten goed fijn of neem bijoorbeeld pap in plaats an brood. Wees extra oorzichtig met botjes en graten. Krokante oedingsmiddelen en harde korsten worden zachter door ze in melk, niet te zoute bouillon of soep te dopen. Misschien is het beter (tijdelijk) oer te gaan op gemalen of loeibare oeding. Spoel uw mond regelmatig met een zoutoplossing of een zout-soda-oplossing. Sommige mensen hebben baat bij salie- of kamillethee zonder suiker. Oerleg met uw arts welke pijnstillers zinol zijn. Ook een goede monderzorging kan bijdragen aan een minder pijnlijke mond en keel. 23

24 Ongewenste gewichtstoename Bij kanker komt een bijzondere orm an oergewicht oor. Hierbij erliest iemand spieren, maar wordt wel meer et geormd. Het is nog niet duidelijk waardoor dit gebeurt. Gewichtstoename kan komen door: Een andere leefstijl met minder lichaamsbeweging. Chemotherapie, eentueel in combinatie met hormoontherapie. De oergang bij rouwen. Hormoontherapie bij mannen. Te eel eten. Bepaalde medicijnen, zoals prednison, die de eetlust stimuleren. Het onderhuids et wordt ooral op de romp en in het gezicht opgeslagen. Vochtophoping onder de huid (oedeem) of in de buik (ascites). A o P m Adiezen Probeer gewichtstoename te oorkomen of te beperken door: Zoete en hartige tussendoortjes zo eel mogelijk te laten staan. Halfolle en magere producten te nemen in plaats an olle producten. Geen suiker toe te oegen en light frisdranken te gebruiken. Meer te bewegen. Probeer de olgende tips bij een ongeremde eetlust: Kies lieer oedingsmiddelen die weinig energie leeren. Bijoorbeeld fruit, magere zuielproducten zonder suiker, een kaakje/biscuitje of een sneetje brood, een toastje met magere kaas of een schaaltje rauwkost met een etarme dressing. 24

25 Verdeel de maaltijden oer de dag. Eet niet te grote porties. Drink eel, bijoorbeeld light frisdrank, water, en thee en koffie zonder suiker. Gebruik ruchtensap met mate, aangezien dit ook calorieën beat. Vezelrijke oeding erzadigt snel. Kies daarom olkorenbrood, zilerliesrijst, olkorenpasta en een ruime portie fruit en groente. Ga aan tafel zitten als u wat eet en neem er de tijd oor. Afallen tijdens de behandeling wordt afgeraden, omdat uw lichaam dan extra wordt belast. Probeer na de behandeling op een erantwoorde manier af te allen, bij oorkeur onder begeleiding an een diëtist. 25

26 Maaltijden maken Voor mensen met kanker is het soms noodzakelijk om oedsel op een andere manier klaar te maken. Gemalen of loeibaar oedsel Gemalen of loeibaar oedsel kan een oplossing zijn oor mensen die: moeite hebben met kauwen en slikken zich makkelijk erslikken een pijnlijke mond of keel hebben een droge mond hebben ermoeid zijn Gemalen eten is wat grof, net zoals stamppot. U hoeft niet meer te kauwen, maar omdat het nog rij dik en compact is, moet u nog wel kunnen slikken. Het is meestal niet nodig om de hele maaltijd te malen. Vaak is het oldoende om bijoorbeeld alleen het lees of ezelige groenten te malen. Adiezen U kunt het eten fijn of grof malen. Hoe langer u iets maalt, hoe fijner het wordt. Is het eten nog te dik en ast, erdun het dan tot het loeibaar wordt. U kunt het beste zelf uitproberen welke dikte u het beste bealt. Maal het eten pas na de bereiding, dan blijft de smaak beter. Maal lees niet te fijn, want dan wordt het stijf. Het is dan alleen weg te krijgen met eel jus of saus. Mager lees als tartaar is soms te korrelig om te malen. In plaats an rijst te malen kunt u rijstebloem gebruiken. Meng dit met hete bouillon. Koken is niet nodig. Deegwaren (pasta) zijn minder geschikt om fijn te malen omdat ze dan lijmerig worden. Bonen en andere peulruchten kunnen goed worden gemalen. Kant-en-klare babyoeding en peuteroeding is ook goed te gebruiken. H E m g M G u Z a a T O O o in e 26

27 Hulpmiddelen Een keukenmachine is handig en tijdbesparend als u oor langere tijd eten moet malen of loeibaar moet maken. Staafmixers (met een hakmolentje) zijn een goed alternatief oor keukenmachines. Maaltijden aantrekkelijker maken Gemalen en loeibare maaltijden zien er snel hetzelfde uit. Voedingsmiddelen zijn moeilijk te herkennen. Zeker als uw smaak is erminderd of ontbreekt, is afwisseling nog belangrijker om de maaltijden aantrekkelijk te maken. Tips: Geef kleur aan de maaltijden. Vis en aardappelpuree zien er met tomaten- of paprikasaus en groene groente aantrekkelijker uit. Of roer groene kruiden (bieslook, dille, peterselie of selderie) door de aardappelpuree. Wissel de etenstemperatuur af. Neem bijoorbeeld warme pap geolgd door een beker koude yoghurtdrank of warme soep geolgd door een ijsje. Wissel hartig en zoet af, bijoorbeeld een korstloze boterham met ragout en een schaaltje la toe. Gebruik kruiden en specerijen als u nog smaak heeft en uw mond/keel dit erdraagt. Maal de maaltijdonderdelen apart en schep ze afzonderlijk op het bord. Hierdoor kunt u de smaak an de erschillende onderdelen beter proeen. Boendien ziet het er zo aantrekkelijker uit. Zorg oor een gezellige sfeer. Dek de tafel, steek een kaarsje aan en zet een achtergrondmuziekje op. Opwarmen Opwarmen gaat eenoudig in de magnetron, maar ook in een pannetje. Vloeibare gerechten kunt u direct in een pan doen. Vastere (gemalen of gepureerde) oeding kunt u beter au bain-marie opwarmen: in een kommetje in een pannetje met heet water zetten. 27