Naam auteur: André Hammenga Afdeling: Schoon Water Plaats/Datum: Veendam, Zuiveringsstrategie 2030

Transcriptie

1 Naam auteur: André Hammenga Afdeling: Schoon Water Plaats/Datum: Veendam, Zuiveringsstrategie 2030

2 Zuiveringsstrategie 2030.docx 2:25

3 Inhoudsopgave Samenvatting... 4 Inleiding... 4 Ontwikkelingen... 4 De grondstoffenfabriek... 5 Op weg naar de ideale situatie Inleiding Visie voor de ideale situatie Verbeterpunten bij de huidige situatie Visie op de ideale situatie Ideale inrichting Op weg naar de ideale situatie Externe afstemming van de ideale situatie Kosten van de ideale situatie Strategie naar de ideale situatie Productie van grondstoffen De productie van (puur) water De productie van energie De productie van nutriënten Productie van overige producten Demografische en economische ontwikkelingen Het inzamelen van de grondstoffen Het transport van de grondstoffen De afzet van de grondstoffen Kosten Colofoon Bijlage 1.: Overzicht rioolwaterzuiveringen Bijlage 2.: Kaart met rioolwaterzuiveringen Bijlage 3.: Tabel met maatregelen op langere termijn Zuiveringsstrategie 2030.docx 3:25

4 Samenvatting Inleiding In het kader van het bestuursprogramma is afgesproken om in 2010 een zuiveringsstrategie voor de toekomst op te stellen. Met deze strategie kunnen strategische en tactische keuzes worden gemaakt voor de toekomst en kunnen spijtmaatregelen worden voorkomen. Op dit moment is er voor de lange termijn geen duidelijk beeld hoe we willen omgaan met het zuiveren van afvalwater. Het gevolg hiervan is dat het bij renovatieplannen wordt gekozen voor bewezen zuiveringstechnieken. Als we denken dat de behandeling van afvalwater over 20 tot 30 jaar wezenlijk anders gaat, zullen er nu stappen gezet moeten worden. De vraag is echter welke stappen dit dan zijn. Om deze vraag te beantwoorden is een visie en strategie voor zuiveren van afvalwater opgesteld. Hierbij is verdere invulling gegeven aan de notitie duurzaamheid en zijn aspecten zoals vermindering van CO 2 uitstoot, minder energiegebruik, meer energie opwekken en hergebruik van grondstoffen. Om de ideale situatie van het zuiveren te bereiken zijn realistische doelen en maatregelen nodig. In deze notitie is aangegeven hoe we dit denken te bereiken. Ontwikkelingen Met de volgende ontwikkelingen moeten we rekening houden bij het opstellen van onze strategie voor het zuiveren: - Eindigheid van fossiele brandstoffen: het transporteren van afvalwater en het zuiveren ervan vraagt energie; er worden acties ondernomen om zo zuinig mogelijk om te gaan met energie. - Klimaatverandering: de intensiteit en de frequentie van regenbuien worden hoger; hierdoor moet een rwzi meer pieken verwerken. - Fosfaat: de makkelijk winbare fosfaat voorraad is over 60 tot 100 jaar uitgeput; bij het zuiveren binden we fosfaat in het slib, het wordt niet teruggebracht in de kringloop. - Strengere eisen aan gezuiverd water: de verwachting is dat er op termijn strengere eisen op het gebied van geneesmiddelen en hormoonverstorende stoffen aan het gezuiverde afvalwater worden gesteld. Aan al deze ontwikkelingen wordt reeds gewerkt: met de brandstofcel zoeken we naar mogelijkheden om energie te winnen en fosfaat terug te winnen uit afvalwater; met de energiefabriek zoeken we naar mogelijkheden om energieneutraal te zuiveren. Er is echter geen overkoepelend traject, het is zelfs zo dat oplossingen voor deze ontwikkelingen elkaar kunnen frustreren: het voorkomen van water op de straat na een regenbui leidt tot grotere afvoer naar een rwzi en uiteindelijk tot minder goed gezuiverd effluent. Om verdergaand te zuiveren is een geconcentreerde gelijkmatige stroom water naar de rwzi toe een vereiste. Het aanpakken van de verschillende ontwikkelingen per onderwerp leidt zodoende tot suboptimalisaties. Voor een optimale ontwikkeling is een integrale aanpak noodzakelijk: de grondstoffenfabriek. Deze integrale aanpak sluit aan bij de landelijke visie op de zuivering van de toekomst. Zuiveringsstrategie 2030.docx 4:25

5 De grondstoffenfabriek De zuivering van de toekomst is een grondstoffenfabriek. Dit betekent dat rioolwater niet meer wordt gezien als een afvalstof maar als een grondstof voor verschillende producten. Naast het produceren van (puur) water voor gebruik in de industrie, levert de zuivering ook energie, nutriënten (stikstof en fosfaat) en wellicht ook bioplastics, biodiesel, metalen en geneesmiddelen. Hemelwater wordt gezien als grondstof voor oppervlaktewater en komt zodoende ook niet meer in het riool terecht. Uitgangspunt is duurzaam ondernemen: de grondstoffenfabriek moet het milieu niet belasten (planet), het moet de volksgezondheid niet nadelig beïnvloeden (people) en het moet economisch haalbaar zijn (profit). Een nieuw concept is alleen een goede oplossing als het een robuust alternatief is; ook bij onverwachte ontwikkelingen moet het concept toepasbaar blijven. Dit geldt zeker voor de grondstoffenfabriek. Bij bijvoorbeeld de vondst van een nieuwe fosfaatbron is het terugwinnen van fosfaat uit het afvalwater geen verkeerd beleid; het terugwinnen van het fosfaat zorgt er immers nog altijd voor dat er geen fosfaat op het oppervlaktewater wordt gebracht waarmee algenbloei wordt voorkomen. Een soortgelijke afweging geldt ook voor een wijziging in de voorraad fossiele brandstoffen of de veranderingen in het klimaat. Mocht de individuele behandeling van huishoudelijk afvalwater een vlucht nemen, dan is ook het afkoppelen van hemelwater geen spijtbeleid. In de uitwerking van de strategie wordt rekening gehouden met de daling van het aantal inwoners in het oostelijk deel van ons beheergebied. De verwachting is dat het maken van grondstoffen een complexe installatie met zich meebrengt; we weten nu echter nog niet welke technieken uiteindelijk zullen worden geïmplementeerd. Wel is duidelijk dat complexe installaties en smalle bandbreedtes aan de kwaliteit van de te maken producten worden gesteld moeilijk op huisniveau kunnen worden gerealiseerd. Op weg naar de ideale situatie Vanwege de nieuwe denkrichting met de ideale situatie voor ogen is het van belang om keuzes te maken in geplande onderzoeken en investeringen voor de korte termijn. Voorkomen moet worden dat er spijtmaatregelen worden genomen. De lopende en komende activiteiten voor het zuiveren moeten een toegevoegde waarde hebben voor de (puur) water productie, de energieopwekking en de productie van nutriënten. Deze zullen hierop getoetst moeten worden en waar nodig worden aangevuld. Dit betekent dat de volgende acties worden ingezet: Bewustwording en aanpassingen in de woning In het algemeen zal er vanuit de overheid en vanuit de bewustwording bij burgers en bedrijven preventie voor het vermengen van schadelijke stoffen met rioolwater het uitgangspunt zijn. In de woning worden initiatieven tot het beperken van de te lozen hoeveelheden afvalwater en het hergebruik van (hemel)water verder uitgewerkt en ontwikkeld. Dit zal met name in nieuwbouw wijken kansen hebben. De woning zonder de lozing van afvalwater is onderzocht, echter wordt met name ook in het stedelijk gebied niet gezien als een reële optie. Ook voor bedrijven kunnen initiatieven voor het terugwinnen en hergebruik van grondstoffen worden uitgewerkt. Dit kan vanuit vergunningverlening verder worden gemotiveerd. Zuiveringsstrategie 2030.docx 5:25

6 Afkoppelen van regenwater Om het afkoppelen van regenwater verder gestalte te geven zal de samenwerking met de gemeenten geïntensiveerd moeten worden. Dit past prima bij het beleid voor samenwerking in de afvalwaterketen zoals geformuleerd is door de Unie samen met de VNG. Ons beleid over afkoppelen zal nader uitgewerkt moeten worden. Ook zal er op landelijk niveau meer onderzoek moeten worden gedaan naar de effecten op de waterkwaliteit van het vergaand afkoppelen. Hiaten in de kennis in beeld brengen Uit deze notitie blijkt dat we nu weten wat we willen maar nog niet weten hoe we dat gaan doen; we gaan grondstoffen terug winnen, maar we weten nog niet uit welke bouwstenen de fabriek zal bestaan en welke grondstoffen precies geleverd gaan worden. De eerst stap zal dan ook zijn het in beeld brengen van de hiaten in de kennis over de toepassing van nieuwe technieken, maar ook het inventariseren van de afzetmarkt voor de grondstoffen. Voorgesteld wordt om hiervoor het jaarlijks onderzoeksbudget de komende 3 jaar met te verhogen. Actief participeren in passende initiatieven Om kennis uit te breiden is het aansluiten bij lopende initiatieven die passen in ons toekomstbeeld een goede optie. Voorbeelden zijn de energiefabriek en het concentreren van afvalwaterstromen in Meerstad. Samenwerken met andere waterschappen Deze actie ligt dicht tegen het actief participeren in passende initiatieven. Het verschil is dat we andere waterschappen mee proberen te krijgen in een integrale aanpak met als doel het gezamenlijk initiëren van onderzoek bij bijvoorbeeld Stowa. Met waterschap Noorderzijlvest is inmiddels al gesproken over onze visie op de toekomst. Onderzoek Scheve Klap Een praktische actie is het uitvoeren van een gebiedsstudie rond de rwzi Scheve Klap en rwzi Delfzijl, gezamenlijk met waterschap Noorderzijlvest. Mogelijke kansen voor de afzet van (puur) water in het Oosterhorn industriegebied worden hierin meegenomen. Zuiveringsstrategie 2030.docx 6:25

7 1 Inleiding In het kader van het bestuursprogramma is afgesproken om in 2010 een zuiveringsstrategie voor de toekomst op te stellen. Met deze strategie kunnen strategische en tactische keuzes worden gemaakt en kunnen spijtmaatregelen worden voorkomen. Maatschappelijke ontwikkelingen, zoals kostenbewustheid, aandacht voor duurzaamheid, hogere milieueisen en klimaatverandering maken dat er anders tegen het zuiveren wordt aangekeken dan voorheen. Zo n twintig jaar geleden nog vooral om het technisch zuiveren van afvalwater. Nu wordt er ook gekeken naar principes zoals het voorkomen van vervuiling, het scheiden van vervuilende stoffen en het (terug)winnen van grondstoffen en energie. De vooruitgang in techniek maakt zowel op de zuivering als op lokaal niveau een andere aanpak van afvalstromen mogelijk. Op dit moment is er voor de lange termijn geen duidelijk beeld hoe we willen omgaan met het zuiveren van afvalwater. Het maken van duidelijke keuzes in technologische onderzoeken is daardoor lastig. Bij renovatieplannen wordt daarom gekozen voor bewezen zuiveringstechnieken. Als we denken dat de behandeling van afvalwater over 20 jaar wezenlijk anders gaat, zullen er nu stappen gezet moeten worden. De vraag is echter welke stappen dit dan zijn. In bijlage 1. is een overzicht gegeven van een aantal gegevens van onze huidige rioolwaterzuiveringen. In bijlage 2. zijn de zuiveringen in ons gebied op een kaart weergegeven. Om deze vraag te beantwoorden is een visie en strategie voor zuiveren van afvalwater opgesteld. Hierbij is verdere invulling gegeven aan de notitie duurzaamheid en zijn aspecten zoals vermindering van CO 2 uitstoot, minder energiegebruik, meer energie opwekken en hergebruik van grondstoffen als uitgangspunt genomen. Om de ideale situatie van het zuiveren te bereiken zijn realistische doelen en maatregelen nodig. In deze notitie is aangegeven hoe we dit denken te bereiken. Zuiveringsstrategie 2030.docx 7:25

8 2 Visie voor de ideale situatie Als uitgangspunt voor de visie willen we toe naar een situatie die duurzaam is, waar we de kosten zo beperkt mogelijk houden en we eenvoudig en flexibel in kunnen spelen op veranderende milieueisen en omgevingsontwikkelingen. 2.1 Verbeterpunten bij de huidige situatie. De huidige situatie is vanuit het oogpunt van duurzaamheid, milieueisen/hygiëne en kosten bekeken niet ideaal. We mengen schoon regenwater en drinkwater met vervuilende stoffen, welke er later met behulp van veel energie en hoge kosten weer uit moeten worden gehaald. Het transport van drinkwater, afvalwater en hemelwater over grote afstanden kost veel energie. Bij regenweer stort een deel van het rioolwater over op vijvers en sloten in stedelijk gebied, hetgeen vanuit milieu hygiënisch oogpunt niet gewenst is. Door de klimaatverandering en de verwachte toename in neerslag zal bij de huidige situatie het aantal overstorten toenemen. Ook is op de zuiveringen veel energie nodig om het afvalwater schoon te maken en er resteren grote hoeveelheden slib en afvalstoffen. Deze worden nu gestort en/of verbrand. Technisch gezien zijn er veel ontwikkelingen gaande die oplossingen voor deze problematiek kunnen bieden, echter de kosten zijn vaak nog te hoog om dit (op grote schaal) toe te passen. Het afvalwater bevat energiehoudende stoffen, meststoffen zoals stikstof en fosfaat, maar ook schadelijke en gevaarlijke stoffen zoals metalen, bestrijdingsmiddelen, hormonen, geneesmiddelen, kankerverwekkende stoffen, virussen en ziekteverwekkers enz.. Tot nu toe worden de energiehoudende afvalstoffen op beperkte schaal omgezet in energie. Hemelwater Grond water Drinkwater productie Woningen Daken en straten Oppervlakte water Zorg centra slib asrest in cement (NENCI) Puur water productie "Natte" Industrie Inzamelen rioolwater Slib verbranden (Limburg) Oppervlakte water Riool overstort Transport rioolwater Slib drogen Swiss Combi Eems delta Effluent Zuiveren rioolwater Slib vergisten Slib ontwateren figuur 2.1. Schema huidige waterketen kringloop De verdere verwerking en afzet van slib wordt uitgevoerd door Swiss Combi. Het zuiveringsslib wordt met aardgas gedroogd en daarna afgevoerd naar de cementindustrie in provincie Limburg. De teruggewonnen energie en het kostenvoordeel is niet voor onze regio. Het terugwinning van Zuiveringsstrategie 2030.docx 8:25

9 meststoffen zoals stikstof en fosfaat wordt landelijk toegepast, echter voor optimalisatie is verdergaand onderzoek nodig. De gevaarlijke stoffen en geneesmiddelen worden niet allemaal verwijderd en komen deels weer in het oppervlaktewater water terecht. Het accumulerend effect en/of de mate van wijziging van geslacht of DNA structuur hierdoor bij plant, organismen, dier of mens is aangetoond, echter het effect daarvan op lange termijn is nog niet bekend. Duurzaamheidprincipes zoals voorkomen van vervuiling, scheiden van schoon en vies water en hergebruik of recyclen worden nog nauwelijks toegepast. Ons waterschap is zeer actief op het gebied van pilots voor meer duurzame methoden, de technische kennis is voorhanden, maar er zijn nog geen concrete keuzes gemaakt om deze technieken te gaan toepassen. 2.2 Visie op de ideale situatie. Op basis van deze overwegingen en met de geraadpleegde literatuur (zie de literatuurlijst in h7) in het achterhoofd, komt de projectgroep tot de volgende ideale situatie: De ideale situatie is dat rioolwater een grondstof is voor verschillende producten, zoals schoon water, energie, nutriënten, metalen, bio-plastics, biodiesel en wellicht ook metalen en geneesmiddelen en dat er een afnemer is voor deze grondstoffen. Het maken en/of terugwinnen van producten is duurzaam en past goed bij het principe dat alle afvalstoffen (na terugwinnen/bewerken) weer te gebruiken zijn als grondstof. De grondstof moet dan zodanig zijn samengesteld dat aan de klantspecificaties kan worden voldaan. Ook zullen de kosten maatschappelijk verantwoord en beheersbaar moeten zijn. Dit houdt in dat er voorwaarden moeten worden gesteld aan de leveranciers en samenstellers van de grondstof. Voor het waterschap betekent dit dat bij het inzamelen van rioolwater de volgende uitgangspunten gaan gelden: - Het zoveel mogelijk gescheiden houden van verontreinigende stoffen en schoon water. Bijvoorbeeld geen geneesmiddelen en doekjes door het toilet spoelen en milieuvriendelijke cosmetica en zepen gebruiken. - Drinkwater gebruik voor het doorspoelen van het toilet is niet logisch. Hemelwater gebruik voor toilet en de (vaat)was machine heeft voordelen, zoals het verminderen van wasmiddel gebruik. - Vuil water zo geconcentreerd mogelijk houden, zodat de producten eenvoudiger en tegen minder kosten zijn terug te winnen. Dat betekent vergaand afkoppelen van hemelwater. - Water is geen transport medium voor verontreinigende stoffen, tenzij uiteindelijke scheiding van water en verontreinigende stoffen 100% is gegarandeerd en de transportenergie volledig is terug te verdienen. - Volksgezondheid, veiligheid en milieu blijven basis randvoorwaarden voor het inrichten van de inzamelingen en het transport van rioolwater. Een groot voordeel van deze visie is dat, los van het terugwinnen en het hergebruik van grondstoffen, op termijn het oppervlaktewater niet meer met milieuvreemde stoffen wordt belast en dat de afhankelijkheid van normgeving voor het lozen van effluent op oppervlaktewater niet meer aanwezig is. Zuiveringsstrategie 2030.docx 9:25

10 2.3 Ideale inrichting Indien we de gehele infrastructuur opnieuw zouden inrichten zouden we het zeker anders doen. Figuur 3.2. geeft daar een voorbeeld van. - Al het verharde oppervlak in stedelijk gebied is afgekoppeld van de riolering. Gemengde rioolstelsels zijn gewijzigd in gescheiden stelsels, waardoor overstorten op oppervlakte water niet meer voorkomt en de riolen door toename van regenval als gevolg van de klimaatverandering niet meer worden belast. - In woningen, bedrijven en industrieën wordt een deel van het hemelwater opgevangen en direct gebruikt. - De hoeveelheid afvalwater van woningen en bedrijven wordt zoveel mogelijk beperkt en geconcentreerd. - Vanwege de hogere concentraties aan geneesmiddelen en stikstof in urine van zorgcentra wordt dit gescheiden opgevangen en (centraal) verwerkt. - Een hoogwaardige technologie toepassen welke in staat is om alle afvalstoffen om te zetten in grondstoffen voor hergebruik. Zuiver water, Energie en bruikbare grondstoffen zoals fosfaat, metalen e.d. Oppervlakte water Daken en straten Hemelwater Grond water Drinkwater productie Zorg centra Urine urine zuivering Stikstof en fosfaat Woningen Oppervlakte water "Natte" Industrie Inzamelen product slib asrest in cement of asfalt Energie verbranden Warmte Oppervlakte water Puur water Transport product Warmte drogen Eems delta Waddenzee Puur water fabriek Energie fabriek ontwateren figuur 2.2. Schema ideale waterketen kringloop Overige producten Energie Stikstof en fosfaat Zuiveringsstrategie 2030.docx 10:25

11 In deze ideale situatie er een compleet hergebruik van grondstoffen, decentraal waar het kan en centraal waar het moet, met als gevolg dat het oppervlaktewater niet meer met milieuvreemde stoffen belast. Zuiveringsstrategie 2030.docx 11:25

12 2.4 Op weg naar de ideale situatie De huidige doelstelling van het zuiveren is om rioolwater zodanig te zuiveren, dat dit minimaal binnen de gestelde wettelijke voorschriften (WVO) tegen aanvaardbare kosten op het oppervlaktewater kan worden geloosd. Op basis van de ideale situatie, de productie van grondstoffen, wordt niet meer gesproken over het zuiveren van rioolwater, maar over de terugwinning en de productie van grondstoffen. Het zuiveringsproces is in dit kader vervangen door een productieproces, met leveranciers, transport en afnemers van het product. Er is geen sprake meer van een zuiveringsinrichting maar van een grondstoffenfabriek. Onderstaand schema maakt dit duidelijk. Inzamelen grondstoffen Transport grondstoffen Productie grondstoffen Afzet grondstoffen De nieuwe doelstelling is om zoveel mogelijk bruikbare grondstoffen uit het (resterende) rioolwater te produceren die tegen aanvaardbare kosten kunnen worden vervaardigd en in de markt tegen een marktconforme prijs kunnen worden afgezet en (her)gebruikt. 2.5 Externe afstemming van de ideale situatie. Waterschap Noorderzijlvest is net gestart met het opstellen van een zuiveringsstrategie In een ambtelijk overleg is geconstateerd dat we met de ideale situatie op dezelfde lijn zitten. Verschil is dat Noorderijlvest nog moet beginnen met nieuwbouw en/of renovatie van verschillende zuiveringen, terwijl wij dit in de afgelopen jaren hebben gerealiseerd. Ook landelijk sluit de ideale situatie goed aan. In STOWA verband is in mei dit jaar een rapport Op weg naar de rwzi 2030 uitgegeven. In deze rapportage gaat men uit van de waterfabriek, de energiefabriek en de nutriënten fabriek. 2.6 Kosten van de ideale situatie. Als we kijken naar de kapitaallasten en afschrijving van de huidige investeringen voor het transport en zuiveren van rioolwater, dan zijn deze in de periode voor een groot deel afgeschreven. Dit betekent dat in deze periode de grotere noodzakelijke investeringen voor het realiseren van de ideale situatie kunnen worden gerealiseerd. Doordat uitgegaan wordt van terugwinning en productie van grondstoffen die op termijn geld opleveren en er minder hemelwater wordt verpompt, is te verwachten dat de maatschappelijke kosten buiten de reguliere inflatiekosten niet zullen toenemen. Zuiveringsstrategie 2030.docx 12:25

13 3 Strategie naar de ideale situatie. In onderstaand blokschema is op hoofdlijnen het huidige zuiveringsproces weergegeven. drogen: m3 aardgas/jaar (Swiss) Inzamelen rioolwater Transport rioolwater Zuiveren Slib verwerken en afzetten Overstort effluent energie Gemeente Waterschap Waterschap Waterschap/SwissCombi Aantal gemeenten: km persleiding 13 rwzi s + 1 ZAWZI* Transport: m3/jaar 2700 km riolering 117 rioolgemalen 3 gistingen + WKK s Filterpersen: 7200 ton ds/j % gescheiden m3/jaar Verbruikt 13.milj. kwh/j Droge stof: 23% (filterp.) 250 rioolgemalen kwh/jaar Opgewekt 2,7 milj. kwh/j Afzet Swiss: 7200 ton ds/j** *ZAWZI: zout afvalwaterzuivering in Delfzijl waarvoor wij het beheer en onderhoud doen. **SWISS = SWISS Combi; slibdroging bij Garmerwolde tot 94 % droge stof. Genoemde getallen zijn van Naast bovengenoemde installaties wordt ca. 1/3 van ons rioolwater gezuiverd op zuiveringen van omliggende waterschappen. Dit zijn Garmerwolde, Delfzijl, Eelde, Beilen en Emmen. Op dit moment zijn de zuiveringen ingericht op het zuiveren van afvalwater met bacteriën. Hiervoor brengen we het rioolwater naar een centrale plek en zuiveren het afvalwater op biologische wijze met bacteriën en het toevoegen van zuurstof. Hierbij wordt koolstof omgezet in CO 2. Met het overtollige bacteriemateriaal wekken we in vergisters op de rwzi s Assen, Scheemda en Veendam energie op. Het uitvergiste slib wordt op de rwzi Garmerwolde ontwaterd en afgevoerd naar de slibdrooginstallatie van Swiss Combi naast de rwzi Garmerwolde. Het slib wordt in deze installatie met ca. 5 miljoen m3/jaar aardgas gedroogd tot korrels en wordt vervolgens bij Maastricht in de cementindustrie verbrandt en als as verwerkt. Op basis van de ideale situatie, de productie van grondstoffen is het denken volledig gericht op het produceren terugwinnen van de grondstoffen. De productie van grondstoffen zal in een dergelijk geval op basis van economische gronden waarschijnlijk het beste op een centrale locatie met een grote fabriek kunnen worden gerealiseerd. Voor de productie is de schaalgrootte en de locatie voor de afzet van de producten bepalend. Inzamelen grondstoffen Transport grondstoffen Productie grondstoffen Afzet grondstoffen (puur) water Energie Stikstof Fosfaat Zuiveringsstrategie 2030.docx 13:25

14 In onderstaande tabel zijn als voorbeeld een aantal opnieuw te gebruiken grondstoffen weergegeven. Grondstof Jaarproductie Opbrengst op termijn (puur) water m3/j 1,00-1,50 /m3* Energie kwh/j 0,12 /kwh Stikstof kg/j pm Fosfaat kg/j 1,00 /kg Overig pm pm *Afhankelijk van de gewenste kwaliteit. Het is echter ook mogelijk om de productie van grondstoffen of een deel daarvan op een relatief kleinere locatie toe te passen. Dit kan bijvoorbeeld bij zorginstellingen, nieuwe duurzame woonwijken of industrie. Ook geld dit bijvoorbeeld voor IBA s (individuele behandeling afvalwater). De grondstofproductie is in dit geval zuiveringsslib. De transportkosten en lokaal hergebruik zijn met name bepalend voor toepassing van locale grondstofproductie. Inzamelen grondstoffen Productie grondstoffen Transport grondstoffen Productie grondstoffen Stikstof / fosfaat (puur) water Energie Energie Nieuwe producten In het algemeen zal er vanuit de overheid en vanuit de bewustwording bij burgers en bedrijven preventie voor het vermengen van schadelijke stoffen met rioolwater het uitgangspunt zijn. In de woning worden initiatieven tot het beperken van de te lozen hoeveelheden afvalwater en het hergebruik van (hemel)water verder uitgewerkt en ontwikkeld. Dit zal met name in nieuwbouw wijken kansen hebben. De woning zonder de lozing van afvalwater is onderzocht, echter wordt met name ook in het stedelijk gebied niet gezien als een reële optie. Ook voor bedrijven kunnen initiatieven voor het terugwinnen en hergebruik van grondstoffen worden uitgewerkt. Dit kan vanuit vergunningverlening verder worden gemotiveerd. Per procesonderdeel zijn de volgende strategie items van belang. Omdat de productie bepalend is voor de andere blokken is deze het eerst genoemd. In bijlage 1. is een samenvatting gegeven van de te nemen maatregelen. Productie: - grondstoffen in rioolwater omzetten in bruikbare producten (nutriënten, energie, (puur) water, overige producten) - nieuwe technieken toepassen die gericht zijn op de grondstof(terug)winning en hergebruik - rekening houden met demografische en economische ontwikkelingen - optimale omvang en locatie van het productieproces in relatie tot de afzetmarkt Zuiveringsstrategie 2030.docx 14:25

15 Inzamelen : - gescheiden houden van schoon en verontreinigd water, afkoppelen van regenwater - concentreren van de afvalwaterstromen, tot stromen die makkelijker bewerkt kunnen worden - verminderen van de afvalwaterstroom door zuinig te zijn met drinkwater, vooral voor niet consumptieve toepassing - zoveel mogelijk hergebruik van hemelwater Transport: - inspelen op minder te transporteren water - inspelen op een hogere concentratie afvalstoffen in het water - aanpassing van transportstelsels als gevolg van minder transport van hemelwater en bij de keuze voor een beperkt aantal centrale grondstof fabrieken - de transportobjecten opnemen in een integraal bediening- en informatiesysteem Afzet : - bepalen van de afzetmarkt - acquisitie voor de afzet van grondstoffen - bepalen van de kwaliteitseisen voor de grondstoffen - optimale koppeling tussen productielocaties en afzet van de producten - aandacht voor belemmerende wetgeving met betrekking tot de afzet van producten 3.1 Productie van grondstoffen. De belangrijkste grondstoffen die kunnen worden teruggewonnen zijn (puur) water, energie, nutriënten (stikstof en fosfaat) en overige stoffen. Overige stoffen zijn bijvoorbeeld grof zeefgoed uit het ruwe afvalwater, zand en slib. Deze stoffen worden nu al geproduceerd. Op termijn zijn wellicht ook metalen zoals ijzer, zink en/of koper en geneesmiddelen (zoals moeders voor moeder) terug te winnen. Omdat het afkoppelen van hemelwater in de tijd langzaam gaat vanwege de hoge kosten voor gemeenten, zal met hemelwater verdund rioolwater als restproduct als overstort nog incidenteel op het oppervlaktewater worden geloosd. energie onderho 9% ud 13% beheer 14% kapitaall asten 64% Zuiveren figuur 4.1.: Kostenverdeling zuiveren (2009) De productie van (puur) water Met (puur) water wordt in dit kader bedoeld dat het water zo schoon is dat er vrijwel geen stoffen meer inzitten. Technisch is het mogelijk om van rioolwater zeer zuiver water ((puur) en/of ultra (puur) water) te maken, zuiverder dan drinkwater. Dit blijkt uit studies en pilots met effluent bij rwzi Delfzijl en rwzi Veendam, maar ook de uit de kortgeleden in bedrijf genomen (puur) water fabriek bij de rwzi Emmen. Op dit moment wordt door de industrie op verschillende plaatsen in ons gebied grondwater, drinkwater of oppervlaktewater na verdere behandeling gebruikt voor hun productieprocessen. (puur) water kan door de industrie worden gebruikt als water in hun productieproces of het winnen van delfstoffen. De kwaliteit kan bedrijfspecifiek worden geleverd. De hoeveelheid te leveren water en de gewenste kwaliteit bepalen de prijs. Om een goed beeld te krijgen van de mogelijkheden en locaties voor afzet van (puur) water is het nodig om de (industrie)watergebruiken in en om ons gebied in beeld te brengen. Aangezien er een concurrentiepositie ontstaat met drinkwater, oppervlaktewater en grondwater is het van belang om met Waterbedrijf en provincie hiervoor een optimale samenwerking te bevorderen. Zuiveringsstrategie 2030.docx 15:25

16 Maatregel: 1. Inventarisatie van huidige en toekomstige watergebruiken door de industrie. 2. Onderzoek naar productietechnieken van (puur) water in combinatie met de productie van energie en nutriënten terugwinning. 3. Onderzoek naar optimale samenwerking met Waterbedrijven en provincie( s) m.b.t. afzet (puur) water De productie van energie. Als we kijken naar de energie inhoud (MegaJoule per kg organische stof) van rioolwater en de huidige zuivering daarvan geeft dit het volgende beeld: Energie inhoud rioolwater: 22,5 MJ/kg organische stof (os) Energie toegevoegd: Transport 1,8 MJ/kg os Beluchten 9,0 Slib ontwateren 0,5 Slib drogen 3,0 (door Swiss Combi) Totaal 14,3 MJ/kg os Energie opgewekt: Slib vergisten 2,6 MJ/kg os Slib verbranden 4,8 (cement industrie in Limburg) Roostergoed 0,5 (raming) verwerkt bij Coevorden Totaal 7,9 MJ/kg os Het huidige transport en zuiveringsproces is gelet op de energiehuishouding niet slim en duurzaam ingericht. Eén van de knelpunten hierin is de mate van verdunning van het rioolwater met hemelwater. Door deze verdunning is energie moeilijker terug te winnen Daarnaast is de schaalgrootte en locatie een belangrijke invloedsfactor. Een gisting op kleine zuiveringen is economisch niet rendabel. Een goede locatie heeft als voordeel dat combinaties met vergisting en verbranding van andere biomassa kan worden gemaakt. Het gebruik van restwarmte voor het drogen van zuiveringsslib is hiervan een voorbeeld. Tot slot zetten we ons slib c.q. biomassa tegen hoge kosten af naar Swiss Combi. afzet 59% ontwater en 27% transport 14% Slib verwerken en afzet figuur 4.2.: Kostenverdeling slib (2009) Dit moet anders en duurzamer. Door het rioolwater te zien als grondstof voor het produceren van energie en (puur) water kunnen andere technieken worden toegepast. De totaal opgewekte energie door gisting en verbranding moet dan volledig weer worden ingezet voor de productie van (puur) water en het terugwinnen van nutriënten. Het contract dat we samen met NZV met Swiss Combi hebben loopt op af. Bij omliggende Waterschappen is dit eerder (2015. Zuiveringsstrategie 2030.docx 16:25

17 Maatregel: 4. Met de Noordelijke waterschappen en provincies onderzoeken hoe de slibverwerking in de toekomst beter kan worden uitgevoerd. 5. Onderzoek naar productietechnieken van energie in combinatie met de productie van ((puur)) water en nutriënten terugwinning. 6. Studie naar optimale schaalgrootte en locatie van de productielocaties voor opwekken van energie (in combinatie met andere energie opwekkers) De productie van nutriënten Op dit moment worden de nutriënten stikstof en fosfaat in onze zuiveringen voornamelijk biologisch verwijderd uit het rioolwater. Een deel van de stikstof en fosfaat zit in het zuiveringsslib en wordt daarmee afgevoerd. Zowel stikstof als fosfaat zijn meststoffen. Ook kan stikstof in de vorm van ammoniak in energie worden omgezet. Fosfaat is een delfstof en is eindig. Er zijn nieuwe technieken beschikbaar om met bijvoorbeeld magnesium deze stoffen terug te winnen. Hoe geconcentreerder het stikstof en fosfaat in de water- of slibstromen, des te gemakkelijker gaat het terugwinnen. Urine bevat een hoge concentratie aan fosfaat en stikstof. Aparte urine inzameling bij zorgcentra heeft het voordeel dat naast het terugwinnen van nutriënten ook geneesmiddelen kunnen worden verwijderd of op termijn kan worden teruggewonnen. Gescheiden inzameling bij een Zorgcentrum in Anderen en bij het provinciehuis Drenthe zijn hiervan een concreet voorbeeld. Maatregel: 7. Inventariseren van nieuwbouw van zorgcentra met provincies. 8. Onderzoek naar technieken voor het optimaal terugwinnen van nutriënten in relatie met de productie van (puur) water en energie. 9. Acquisitie voor het realiseren van gescheiden urine inzameling (en wellicht verwerking) bij zorgcentra 10. Het realiseren van een centrale urine zuivering voor het terugwinnen van nutriënten Productie van overige producten. Overige producten die worden teruggewonnen of worden geproduceerd zijn roostergoed, zand, slib (biomassa) en op termijn wellicht andere producten zoals metalen, geneesmiddelen en/of bio-plastics. Roostergoed Uit het rioolwater wordt met zeven (3 6 mm) grof materiaal, zoals papier, plastic, haren en takjes afgescheiden. Dit materiaal wordt door een afvalverwerker afgevoerd en na het ontdoen van stoorstoffen verwerkt als biomassa in een moderne verbrandingsinstallatie bij Coevorden. Verwacht wordt dat de hoeveelheid roostergoed als gevolg van het afkoppelen van hemelwater op termijn minder zal worden. Aan de andere kant is het voor de energieopwekking en het voorkomen van verstoring van het productieproces beter om met nog fijnere zeven (0,1 0,3 mm) de fijnere vaste delen eruit te halen. In de ideale situatie zal de hieruit te winnen energie (warmt en elektriciteit) ten goede moeten komen aan het eigen productieproces. Dit wordt bij de energie productie en de toepassing van nieuwe productie technieken meegenomen. Zand Op de meeste zuiveringen wordt zand gescheiden van het rioolwater. Het zand is na het uitspoelen van de organische stoffen opnieuw te gebruiken als zand. Het zand wordt door een extern bedrijf opgehaald en voor hergebruik bewerkt bij de VAGron in Groningen. Door het afkoppelen van hemelwater op verhard oppervlak (wegen) zal de hoeveelheid zand op termijn afnemen. Zuiveringsstrategie 2030.docx 17:25

18 Slib en biomassa Bij het huidige productieproces ontstaat slib, bestaande uit vooral bacteriemateriaal. Dit kan worden benoemd als biomassa vanwege het hoge organische stof gehalte (70 75 %). Al ons slib wordt op dit moment vergist en via Garmerwolde en Swiss Combi verwerkt en afgezet (zie ook ). In de ideale situatie is het de vraag of we nog bacteriën nodig hebben om de producten te winnen. Hierbij kan worden gedacht aan het lokaal concentreren van rioolwater. Ook kan het echter zijn dat het laten groeien van bijvoorbeeld algen of kroos met rioolwater het eenvoudiger en goedkoper wordt om (aanvullende) producten duurzaam te winnen. In dit verband lopen verschillende landelijke onderzoeken, waaronder een kroos onderzoek bij rwzi Eelde (NZV). Maatregel: 11. Bij de pilot in Meerstad nader onderzoek naar het concentreren van rioolwater en het mogelijk lokaal produceren van producten (samen met het Waterbedrijf Groningen; 2010/2011). 12. Voor maatregelen voor de verwerking en afzet van slib wordt verwezen naar hoofdstuk Onderzoek naar de productie van stoffen uit slib en/of biomassa die in de markt kunnen worden afgezet (bio-plastics, biodiesel, polymeren, metalen, algen, geneesmiddelen e.d.) en acquisitie daarvoor. Overstort water (effluent) Op weg naar de ideale situatie zal het lozen van effluent overgaan in het overstorten van met hemelwater verdund rioolwater tijdens regenweersituatie en het uiteindelijk niet meer overstorten op oppervlaktewater. Tot die tijd zal in overleg met de vergunningverlenende instanties naar een overgangsregeling moeten worden gezocht. Hierbij zijn de vorderingen met het afkoppelen bij de gemeenten, de gebiedsgerichte doelen voor de KRW en de afzet locaties voor (puur) water van invloed. Uitgangspunt hierbij is dat de oppervlaktewaterkwaliteit als gevolg van de genoemde lozing in de overgangssituatie niet mag verslechteren. Maatregel: 14. Overleg met vergunningverleende instanties voor een overgangsregeling voor het lozen van effluent naar het overstorten van verdund rioolwater tijdens regenweersituaties Demografische en economische ontwikkelingen Voor het krijgen van inzicht in de locatie en afzetmarkt van de grotere grondstoffabrieken en de te verwachten hoeveelheden rioolwater voor de productie is het nodig om de demografische- en economische ontwikkelingen tot 2030 in kaart te brengen. De Rijks Universiteit Groningen doet in opdracht van gemeenten en provincie hiernaar onderzoek (met name woningontwikkelingen). In de regiovisie Groningen-Assen is er sprake van een toenemend aantal woningen. In het overige deel van ons Waterschap is er sprake van gelijkblijvend aantal woningen voor de meeste grotere kernen en een krimp voor dorpen. De economische visie en de effecten van de economische recessie moet nog in beeld worden gebracht. Maatregel: 15. Bij RUG aansluiten bij de demografische onderzoeken van provincies en gemeenten (woningbouw- en economische ontwikkelingen). Zuiveringsstrategie 2030.docx 18:25

19 3.2 Het inzamelen van de grondstoffen Rioolwater/afvalwater worden in de ideale situatie onze grondstoffen genoemd. Onder het inzamelen van de grondstof wordt in dit kader verstaan: het verzamelen van afvalwater in woningen, bij bedrijven en instellingen, verhard oppervlak en het verzamelen van het afvalwater in het gemeentelijk riool. Om uit de grondstof tegen aanvaardbare kosten bruikbare producten te maken worden er eisen gesteld aan de inzameling daarvan. De grondstoffen kunnen gemakkelijker worden omgezet in producten als deze zo weinig mogelijk verdund worden met drinkwater en hemelwater. Hemelwater moet dan ook zoveel mogelijk worden afgekoppeld van de riolering. Afkoppelen in bestaand stedelijk gebied is een proces dat tientallen jaren kan omvatten. Dit vereist een lange termijn visie zodat kansen kunnen worden benut als deze zich aandienen. Instrumenten zoals de watertoets en een afkoppelkansenkaart kunnen de lange termijn visie concretiseren voor de projecten op de korte termijn. Goede afstemming van beleidsvelden en meeliften van afkoppelen bij stadvernieuwing of rioolrenovatie verminderen de meerkosten. Bij optimalisatie studies met gemeenten kan het Waterschap een stimuleringsbedrag voor het afkoppelen bijdragen. Het belangrijkste beleidsstuk met betrekking tot afkoppelen is en blijft het (verbreed) gemeentelijk rioleringsplan (GRP) en/of het waterplan. Om spijt investeringen te voorkomen worden de zuiveringen hydraulisch niet meer uit gebreid. Voor de wijk Meerstad is geld gereserveerd voor een pilot. Met Waterbedrijf Groningen is hiervoor een eerste aanzet opgesteld. In deze pilot kunnen het optimaal gebruik van hemelwater en het concentreren van de grondstof worden uitgewerkt en beproefd. Maatregel: 16. Het afkoppelen nog intensiever stimuleren door goede voorlichting en begripsvorming bij gemeenten, provincie en Rijksoverheid. 17. De zuiveringen hydraulisch niet meer uitbreiden. 18. Onderzoek bij pilot Meerstad naar optimaal hergebruik van hemelwater in en om de woning en verdergaande concentratie van de grondstof. 3.3 Het transport van de grondstoffen Het transportstelsel van de grondstoffen is de riolering vanaf de perceelsgrens van woningen, instellingen en bedrijven tot en met het stelsel van gemalen en persleidingen om de grondstoffen bij de (centrale) grondstoffenfabriek te krijgen. Door het steeds verder afkoppelen van hemelwater zullen deze op de nieuwe situatie moeten worden aangepast. Om de juiste werking van het transportstelsel te beoordelen is het energie 9% onderh oud 15% beheer 16% kapitaa llasten 60% wenselijk dat alle rioleringsobjecten in een integraal systeem figuur Transport 4.3.: Kostenverdeling transport (2009) worden ondergebracht. Maatregel: 19. De transportgemalen aanpassen aan de nieuwe capaciteiten door afkoppelen hemelwater en eventuele nieuwe locaties voor grondstoffabrieken. 20. Transport en rioleringsobjecten onderbrengen in een integraal hoofdpostsysteem. Zuiveringsstrategie 2030.docx 19:25

20 3.4 De afzet van de grondstoffen De afzet van de grondstoffen in deze vorm is nieuw voor ons waterschap. De vergt specialistische- en bedrijfsmatige kennis van marktverkenning, acquisitie, onderhandeling, opstellen leveringscontracten, financiële afhandeling en verantwoording en dergelijke. Gekeken moet worden op welke wijze deze kennis kan worden verkregen. Het drinkwaterbedrijf heeft bijvoorbeeld ervaring met de afzet van drinkwater en industriewater aan bedrijven. Voor het productieproces is het van belang de gewenste kwaliteit van de afnemers te kennen. Ook zal marktverkenning en onderzoek moeten worden gedaan en/of gevolgd naar de afzet van nieuwe producten. Een goed contact me kennisinstituten, zoals Wetsus, TU Delft, Wageningen en dergelijke is hiervoor nodig. De huidige wet- en regelgeving is op dit moment belemmerend voor de afzet van sommige producten. Zo kan bijvoorbeeld uit afvalwater geproduceerd struviet (magnesium-stikstof-fosfor kristal) niet rechtstreeks in de landbouw worden afgezet omdat dit niet als kunstmest mag worden aangemerkt maar nog gedefinieerd is als afvalstof. Maatregel: 21. Onderzoek naar de wijze van marktverkenning en acquisitie voor de afzet van producten. 22. Onderzoek naar de productie en de afzet van nieuwe producten. 23. Belemmerende regelgeving op de politieke agenda zetten. 24. Afzet van puur water naar het industrieterrein Oosterhorn (rwzi scheve Klap en Delfzjil) Zuiveringsstrategie 2030.docx 20:25

21 per jaar 4 Kosten Als we kijken naar de kapitaallasten en afschrijving van de huidige investeringen voor het transport en zuiveren van rioolwater, dan worden deze in de periode tot 2030 voor een groot deel afgeschreven. Dit betekent dat in deze periode de noodzakelijke investeringen voor het realiseren van de ideale situatie binnen de vrijvallende investeringen kunnen worden gerealiseerd. Zie figuur 5.1. Afname kapitaallasten tot Figuur 5.1.: Afname van de kapitaallasten naar Doordat uitgegaan wordt van terugwinning en productie van grondstoffen die op termijn geld opleveren en er minder hemelwater wordt verpompt, is te verwachten dat de maatschappelijke kosten buiten de reguliere inflatiekosten niet zullen toenemen. Op basis van business cases zal dit verder moeten worden uitgewerkt. Door de productie van grondstoffen uit rioolwater als uitgangspunt te nemen is het op termijn mogelijk om deze kostenneutraal in de markt af te zetten. Als we dit vergelijken met het nemen van aanvullende maatregelen voor behandeling van het effluent indien dit op oppervlaktewater wordt geloosd, zal dit altijd financieel gunstiger zijn. Indien bijvoorbeeld een installatie voor het verwijderen van geneesmiddelen moet worden bijgebouwd, zal dit een totale investering van ca /VE kosten. Dit komt neer op een investering van ca. 50 tot 75 miljoen euro. De heffing van 68,71 zal daardoor met ca. 12 /VE toenemen (prijspeil 2010). We weten dat we grondstoffen gaan terugwinnen, maar we weten nog niet uit welke bouwstenen de fabriek zal bestaan en welke grondstoffen precies geleverd gaan worden. Ook zullen we de strategie moeten gaan uitdragen en samenwerking in de waterketen zoeken. De eerst stap zal zijn het in beeld brengen van de hiaten in de kennis over de toepassing van nieuwe technieken, maar ook het inventariseren van de afzetmarkt voor de grondstoffen. Hiervoor is het noodzakelijk om het onderzoeksbudget de komende 3 jaar met per jaar te verhogen. Zuiveringsstrategie 2030.docx 21:25

22 Colofoon Opdrachtgevers: Meino Smit (DB) Erica Mosch (Afdelingshoofd Schoon Water) Projectleider: André Hammenga (Zuiveringstechnoloog) Projectteam: Jan Egberts Eleveld (Beleidsmedewerker riolering) Gerda Valkering (Handhaver) Menno Bos (Teamleider installaties Noord) Otto Kluiving (Zuiveringstechnoloog) Marie Louise Meijer (Integraal beleidsadviseur) Hyke Oosterom (Projectleider) Namens het projectteam dank aan alle collega s die een actieve inbreng in de totstandkoming van dit rapport hebben gehad. Gerelateerde documenten: - Plan van aanpak Bestuursprogramma (mei 2009) - Projectopdracht Zuiveringsstrategie 2030 (december 2009) - Projectplan Zuiveringsstrategie 2030 (februari 2010) - Uitwerkingen projectgroep juli 2010 Zuiveringsstrategie 2030.docx 22:25

23 vorm beluch. type belucht. deni-tank bio-p Bijlage 1.: Overzicht rioolwaterzuiveringen. Jaaroverzicht rwzi'n 2009 resultaten rwzi's 2003 totaal ie BZV 54 g ontwerp capaciteit belasting bedrijven ie BZV 54 g ie CZV-N 136 g m3/d gem. dag debiet belasting kentallen debiet kentallen BZV CZV N-tot P-tot OB naam rwzi resultaat H&A type rwzi % % % 88% 81% 82% VE ie 54g % ontwerp werkelijke belasting ie CZV-N 136g m3/d (gem) gemiddelde jaar rendementen % ontwerp l/ie.d % % % % % Assen C B j j % % ,9% 89,9% 84,4% 83,9% 91,0% Bellingwolde R B j j % % ,0% 89,3% 86,4% 91,9% 91,7% Foxhol R B j j % % 98,3% 92,2% 85,9% 94,8% 96,4% Gieten C P j j % % ,5% 91,6% 82,4% 87,9% 95,9% Hoogezand T B j j % % ,4% 93,9% 87,7% 95,1% 97,8% Oude Pekela C B j j % % ,9% 86,9% 83,9% 88,6% 92,1% Scheemda TR B j j % % ,3% 88,9% 82,4% 89,4% 94,9% Scheve Klap C R n n % % ,3% 88,8% 82,6% 77,3% 95,1% Stadskanaal C P j j % % ,7% 89,7% 85,6% 92,7% 96,3% Ter Apel R B n j % % ,1% 91,5% 88,6% 77,3% 94,9% Tweede Exloërmond R P j j % % ,3% 90,5% 85,3% 80,6% 95,0% Veendam C P j n % % ,3% 94,6% 88,7% 96,0% 98,4% Vriescheloo R B j j % % ,0% 88,8% 86,5% 88,0% 93,1% Eelde (18,2%) C P j j % % % 86% 86% 81% - Garmerwolde (36,5%) T B n n % % % 79% 63% 77% - Delfzijl (12,8%) C P j n % % % 89% 81% 83% - Gebiedsresultaat % % % 86% 77% 82% Verklaring afkortingen C: caroussel beluchtingscircuit B: bellenbeluchting j: ja T: rechthoekige beluchtingstank P: puntbeluchting n: nee R: ronde beluchtingstank R: rotorbeluchting Zuiveringsstrategie 2030.docx 23:25

24 Bijlage 2.: Kaart met rioolwaterzuiveringen. Zuiveringsstrategie 2030.docx 24:25

25 Bijlage 3.: Tabel met maatregelen op langere termijn. Nr. Activiteit Start Einde Inzet (dagen) Externe kosten 1 Inventarisatie van huidige en toekomstige watergebruiken door de industrie pm 2,5,8 Onderzoek naar productietechnieken van (puur) water in combinatie met de productie van energie en nutriënten terugwinning. pm pm pm pm 3 Onderzoek naar optimale samenwerking met Waterschappen, Waterbedrijven en provincie( s) m.b.t. afzet Met de Noordelijke waterschappen en provincies onderzoeken hoe de slibverwerking in de toekomst beter kan worden uitgevoerd Studie naar optimale schaalgrootte en locatie van de productielocaties voor opwekken van energie (in combinatie met andere energie opwekkers) pm pm 7 Inventariseren van nieuwbouw van zorgcentra met provincies Onderzoek naar technieken voor het optimaal terugwinnen van nutriënten in relatie met de productie van (puur) water en energie pm pm 9 Acquisitie voor het realiseren van gescheiden urine inzameling (en wellicht verwerking) bij zorgcentra pm pm 10 Het realiseren van een centrale urine zuivering voor het terugwinnen van nutriënten pm pm 11,18 Bij de pilot in Meerstad nader onderzoek naar het concentreren van rioolwater en het mogelijk lokaal produceren van producten (samen met het Waterbedrijf Groningen; 2010/2011) pm pm 13 Onderzoek naar de productie van stoffen uit slib en/of biomassa die in de markt kunnen worden afgezet (bioplastics, biodiesel, polymeren, metalen, algen, geneesmiddelen e.d.) en acquisitie daarvoor pm pm 14 Overleg met vergunningverleende instanties voor een overgangsregeling voor het lozen van effluent naar het overstorten van verdund rioolwater tijdens regenweersituaties pm pm 15 Bij RUG aansluiten bij de demografische onderzoeken van provincies en gemeenten (woningbouw- en economische ontwikkelingen) Het afkoppelen nog intensiever stimuleren door goede voorlichting en begripsvorming bij gemeenten, provincie en Rijksoverheid pm pm 17 De zuiveringen hydraulisch niet meer uitbreiden pm pm 19 De transportgemalen aanpassen aan de nieuwe capaciteiten door afkoppelen hemelwater en eventuele nieuwe locaties voor grondstoffabrieken pm pm 20 Transport en rioleringsobjecten onderbrengen in een integraal hoofdpostsysteem pm pm 21 Onderzoek naar de wijze van marktverkenning en acquisitie voor de afzet van producten Onderzoek naar de productie en de afzet van nieuwe producten pm pm 23 Belemmerende regelgeving op de politieke agenda zetten nvt 24 Afzet van puur water naar het industrieterrein Oosterhorn (rwzi scheve Klap en Delfzijl) opgenomen in begroting 2011 Zuiveringsstrategie 2030.docx 25:25