InDetail. De Zeven Steegjes, het monumentale hart van Utrecht De geheime wereld van de Vrijmetselaars GeoFort is nu een spannende attractie

Transcriptie

1 InDetail Magazine van het Restauratiefonds JAARGANG 3 / NR 6 / 2012 De Zeven Steegjes, het monumentale hart van Utrecht De geheime wereld van de Vrijmetselaars GeoFort is nu een spannende attractie

2 2 VOORWOORD inhoud 3 Noeste arbeid in symbolische werkplaats Het is hier soms net Volendam Als je iets doet, moet je het goed doen het restauratiefonds Al 25 jaar een begrip in de monumenten wereld: met verstand van financieren en hart voor monumenten. De mensen en hun monumenten Over de grondige en sobere restauratie van een van Neerlands oudste Vrijmetselaarslogegebouw in Amsterdam Het is hier soms net Volendam De bewoners van de Zeven Steegjes in Utrecht aan het woord over deze bijzondere straat Het verhaal van de restauratie van een pand uit de eerste helft van de 19e eeuw. De eigenaren klaarden de klus in slechts vijf maanden lees meer op PAGINA 6 lees meer op PAGINA 12 lees meer op PAGINA 24 Bij de productie van deze InDetail zijn wij weer onder de indruk van de prachtige foto s. Het zijn beelden die nieuwsgierigheid opwekken, naar de verhalen die erachter verscholen zitten. Naar de verhalen van de trotse monumenteigenaar. Onze vertrekkende voorzitter, prof. mr. Pieter van Vollenhoven, heeft zich meer dan 25 jaar lang ingezet voor monumenten. Dat deed hij richting de politiek, maar vooral ook voor u, de monumentliefhebber. Wij zijn hem dankbaar voor zijn jarenlange betrokkenheid. Tijdens zijn laatste werkbezoek, reikte hij het Restauratiefonds compliment uit in Herwijnen. Het Restauratiefonds-compliment wordt toegekend aan personen of organisaties die zich op een positieve manier hebben ingezet voor de monumentenzorg. Over deze uitreiking en het spannende GeoFort kunt u elders in deze InDetail veel meer lezen. Het Schooltje van Dik Trom in Etersheim verdiende ook een compliment dit jaar. Hierover vertellen wij u meer in onze digitale nieuwsbrief. Wij wensen u gezellige feestdagen, geniet van uw monument! Van de redactie Wilt u naast het magazine ook onze digitale nieuwsbrief ontvangen? Dan kunt u deze aanvragen via Nationaal Restauratiefonds Westerdorpsstraat 68 Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T F info@restauratiefonds.nl Redactie Boudewijn Drechsler, Amersfoort Erna Oosterveen, Zwolle Mirjam van Huet, Zwolle Jan Smit, Zwolle Renate Mosterman, Nationaal Restauratiefonds Anita Portanje, Nationaal Restauratiefonds Fotografie Vincent van den Hoven, Voorschoten Ron Greve, Zwolle Ingrid de Roode, Tuk Ontwerp Pure, Utrecht Drukkerij Koninklijke Van Gorcum, Assen InDetail is een periodieke uitgave van Nationaal Restauratiefonds. Het magazine wordt kosteloos verspreid en verschijnt twee keer per jaar. Wilt u regelmatig op de hoogte blijven van de activiteiten van het Restauratiefonds? Meld u dan aan via ISSN Verder in dit nummer actueel 4 interview met een eigenaar - vrijmetselaars 6 berichten 10 uw straat op de kaart - 4 bewoners van de zeven steegjes 12 Nieuws van het Restauratiefonds 16 bankzaken - ina roeterdink 17 openbaar monument - geofort 18 monumenten zijn leuk! 22 voor en na restauratie - familie govers 24 kijk op monumenten.nl 27 de vraag - hoe behandelen wij een financieringsaanvraag en hoe lang duurt dat? 28 de specialist - interieurarchitect 30 nieuw leven voor het monument - huis van bewaring in almelo 34

3 4 actueel 5 Er moet een soort helpdesk komen voor mensen met plannen voor de herbestemming van openbare monumenten. Dat bepleitte professor mr. Pieter van Vollenhoven, voorzitter van Nationaal Restauratiefonds begin december op zijn laatste werkbezoek bij de uitreiking van het Restauratiefonds-compliment. Meer dan een compliment waard Zo n doorzettings-vermogen is helaas maar De Gelderlander waren tal van andere Van iedere gulden subsidie voor monumen- In de afgelopen 27 jaar ben ik razend weinigen gegeven. Dat is meer dan een prominenten bij de uitreiking van het ten twee maken zodat het verval van de enthousiast over deze wereld geworden. compliment waard, aldus Van Vollenhoven. De initiatiefnemers toonden zich verguld met Restauratiefonds-compliment aanwezig. Onder hen gedeputeerde Annemieke Traag monumentenvoorraad kon worden gekeerd: dat was kort gezegd de boodschap die het Rondleiding de prijs. Een leuke opsteker. Helemaal nu van de provincie Gelderland, Restauratie- fonds en hij als voorzitter mee kregen toen Na afloop van de plechtigheid kregen de we met GeoFort in een nieuwe fase zijn aan- fonds-directeur Pieter Siebinga en burge- Restauratiefonds in 1985 van start ging. scheidende Restauratiefonds-voorzitter beland, aldus Willemijn Simon van Leeuwen. meester Loes van Ruijven-Van Leeuwen van Een missie die redelijk is gelukt, meent de en de andere genodigden nog een korte rond- Zij is zeer positief over de samenwerking met het de gemeente Lingewaal, waarvan Herwijnen voorzitter. leiding door de gerestaureerde voormalige Restauratiefonds. Het Restauratiefonds was al deel uitmaakt. kazerne van het fort. Die herbergt onder Momenteel moeten mensen die oude forten, GeoFort vanaf het begin enthousiast. Mede dankzij de financiering door het fonds en de Rabobank Ook de burgemeester toonde zich blij met Het belang van monumenten als onderdeel van ons erfgoed wordt inmiddels breed meer een crisis control center: twee ruimtes met geavanceerde apparatuur waar over- industrieel erfgoed of andere monumenten Van Vollenhoven overhandigde het Restau- hebben we dit allemaal kunnen realiseren. de metamorfose. Een droom die werkelijk- ingezien, aldus Van Vollenhoven. Nederland heidsinstanties, hulporganisaties en bedrijven een nieuwe bestemming willen geven nog teveel zelf uitzoeken. Zij worden vaak ratiefonds-compliment aan Willemijn Simon van Leeuwen en Bart Bennis. Zij zijn de Metafoor heid wordt, zo kwalificeerde Van Ruijven- Van Leeuwen GeoFort. Een prestatie waar telt ruim monumenten. Die worden ook door gemeenten en provincies gekoesterd. terecht kunnen voor oefeningen op het gebied van crisisbeheersing en rampen- gedwongen het wiel opnieuw uit te vinden, initiatiefnemers, de eigenaren en vormen Gemakkelijk was het niet om het vervallen Lingewaal volgens haar trots op is. Zelfs als Dat is wel eens anders geweest, weet de bestrijding. Een kleine demonstratie over terwijl de benodigde kennis en ervaring wel samen tevens de huidige directie van Geo- monumentale fort om te toveren in een college wisten wij nauwelijks van het bestaan voorzitter. Ook de landelijke politiek draagt de gevolgen van hoog water, wekte bij voorhanden is. Een soort helpdesk kan dit Fort, een educatieve attractie op het gebied educatieve attractie, vertelde Simon van van dit fort. Als je er langs fietste, zag je alleen het monumentale erfgoed volgens de schei- prof. mr. Van Vollenhoven, voormalig voor- voorkomen. Even Apeldoorn bellen, zeg van cartografie en navigatie in Fort bij de Leeuwen de genodigden. Voordat met de maar bomen. Alleen de echte autochtonen dende voorzitter een warm hart toe. zitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid maar, aldus de Restauratiefonds-voorzitter, Nieuwe Steeg in Herwijnen. De aanmoedigings- restauratiewerkzaamheden kon worden wisten van het bestaan. Inmiddels is dat Het feit dat de sector bij de bezuinigingen en tevens hoogleraar risicomanagement, die refereerde aan de ongeveer 500 open- prijs, een fraaie plaquette, wordt jaarlijks begonnen moesten zij en haar partner maar voltooid verleden tijd. Als gemeente willen minder zwaar wordt getroffen dan bijvoor- veel interesse. bare monumenten in Nederland waarvoor uitgereikt aan personen of organisaties die liefst 33 vergunningprocedures doorlopen. wij kwaliteit uitstralen. GeoFort past perfect beeld de wereld van de natuur, is volgens nog een nieuwe bestemming wordt gezocht. zich op een positieve manier hebben ingezet Alleen door het hele proces als een game te in dit plaatje, aldus de burgemeester. hem illustratief. Van Vollenhoven beloofde de winnaars Volgens Van Vollenhoven is een goede her- voor de monumentenzorg. zien, een soort computerspel, hebben we het gered. Eerst keken mensen daar wat vreemd Korte terugblik Zelf heeft Van Vollenhoven naar eigen zeggen van het Restauratiefonds-compliment dat hij GeoFort komend voorjaar opnieuw zal bestemming voor monumenten essentieel, De Restauratiefonds-voorzitter prees het tegenaan. Maar juist door die benadering is Voor prof. mr. Van Vollenhoven was het bezoek veel plezier beleefd aan het voorzitterschap. aandoen voor een uitgebreider bezoek. zeker in de huidige tijd waarin veel monu- enthousiasme en de inzet van het duo. uiteindelijk iedereen met ons mee gegaan. aan GeoFort zijn laatste openbare optreden Toen ik bij het Restauratiefonds begon wist menten leeg komen te staan. Zonder goede GeoFort opende in juni dit jaar zijn deuren. als voorzitter van het Restauratiefonds. Hij maakte ik niets van monumenten. De mensen van Meer informatie over GeoFort en de achter- herbestemming is dit prachtige erfgoed ten Daar ging een voorbereiding van maar liefst Behalve diverse landelijke en regionale media van de gelegenheid gebruik om kort terug het ministerie reageerden verbijsterd op mijn gronden van dit herbestemmingsproject vanaf dode opgeschreven, aldus de voorzitter. zeven jaar aan vooraf. onder andere De Telegraaf, het AD en te blikken. benoeming. pagina 18 van InDetail.

4 6 interview met een eigenaar 7 We wilden eigenlijk 20 jaar geleden al restaureren, maar daar kwam niets van terecht In elke InDetail lopen we met een trotse eigenaar door zijn of haar monument. Dit keer vertellen Robert Le Poole en Paul Morel over de restauratie van het Vrijmetselaarslogegebouw in Amsterdam Noeste arbeid in een symbolische werkplaats: De restauratie van het Vrijmetselaarslogegebouw Amsterdam Als je de boeken van Dan Brown moet geloven, zijn vrijmetselaars mysterieuze lieden die zich uitleven in allerhande mystieke en geheime rituelen. In Amsterdam staat een van Neerlands oudste zogenaamde logegebouwen. En laat dit nu net uitvoerig worden gerestaureerd. Een unieke kans om een kijkje te nemen in deze geheime wereld. Boven de ingang, in het midden van de gevel, prijkt een blauw embleem met een passer en een winkelhaak: hét symbool van de vrijmetselaars. De trap naar het bordes telt zeven treden. Dat begint goed. Robert Le Poole, penningmeester van de Vrijmetselaars Stichting Amsterdam (VSA) en Paul Morel van Stadsherstel Amsterdam openen de hoge deuren van een bijzonder bouwwerk. Tuschinski Alsof het niet op kan blijkt het logegebouw ook nog eens gedeeltelijk een creatie van de beroemde architect Pierre Cuypers te zijn. Dat is op zich al een hele beleving: vakwerk muren, plafondschilderingen, rijk uitgevoerde lambriseringen en schitterend glas-in-lood. Gedeeltelijk, want hoewel het gebouw de laatste honderd jaar als één geheel is gebruikt, waren het ooit twee panden: nummer 41 en 39. Nummer 41, op de hoek van de Vondelstraat en de Eerste Constantijn Huygensstraat, werd door Cuypers in 1873 gebouwd in opdracht van Heineken. Dit werd het Bierhuis en hier werden bezoekers ontvangen en bijgeschonken. Nummer 39, het Vondelhuis, stamt uit 1880 en was ooit een balzaal. Beide panden werden in 1903 door de vrijmetselaars van Amsterdam gekocht en in 1910 definitief samengevoegd tot één pand. Ook de gevels zijn daarbij op elkaar afgestemd tot één geheel. Uit die tijd stammen de karakteristieke torens van nummer 39. Deze torens geven het gebouw het aanzien van, of verwijzen tenminste naar, de tempel van koning Salomo. In dit deel bevinden zich de tempels der vrijmetselaars. Hoewel de gevel nu aan het gezicht onttrokken is door een steiger, is deze zondermeer een blikvanger. Paul Morel: Eigenlijk heeft het deel van nummer 39 net zo n soort gevel als het Tuschinski theater. Het is dan ook in dezelfde tijd gebouwd, door dezelfde bouwers. Van binnen zijn de twee afzonderlijke panden nog goed te herkennen. Ze worden met elkaar verbonden door een brede en hoge hal met daarachter een lange gang. Hoewel deze nu volledig kaal is, heeft hij nog wel de grandeur die goed past bij de imposante gevel. Redding Bij binnenkomst blijkt eveneens hoe grondig hier gerestaureerd wordt. Nagenoeg het hele interieur is gestript. Bouwvakkers zijn druk in de weer. Op zich een passende entree: de vrijmetselarij ziet de mens immers als een ruwe steen die bewerkt, gepolijst en vervolmaakt moet worden en beschouwt de loge als de spirituele werkplaats. Maar dat het pand zelf nu zo grondig wordt gerestaureerd, is bepaald geen vanzelfsprekendheid. Zoals overal speelt ook hier geld een cruciale rol. Robert Le Poole: We wilden eigenlijk 20 jaar geleden al restaureren, maar daar kwam niets van terecht. We kregen het financieel niet rond. Het was een bestuurlijke chaos en het ontbrak aan lef om de leden een hogere bijdrage te vragen. Ondertussen werd het verval steeds erger. Het regende gewoon naar binnen, valt Paul hem bij. En zo ging dit schitterende gebouw hard achteruit. Robert: Om het te kunnen behouden, hebben we nummer 41 verkocht aan Stadsherstel. Van hen huren we straks weer een stuk terug, het souterrain. Met de verkoop kan ongeveer een derde van de restauratie worden gefinancierd. Nog een derde komt uit een laagrentende lening via het Restauratiefonds en het laatste deel wordt door de vrijmetselaars zelf ingebracht. Deze constructie betekent de redding van dit unieke stuk cultureel erfgoed. In april 2013 moet het werk klaar zijn en kan het logegebouw weer worden gebruikt. Robert: We willen het sober restaureren, zonder luxe. Dit om de kosten te beperken maar ook om het terug te brengen naar de basis en de authentieke onderdelen te conserveren. En dat is maar goed ook, want in de loop van de geschiedenis is er al veel verloren gegaan van het interieur. Vooral de Tweede Wereldoorlog was catastrofaal. De Duitsers verboden namelijk de vrijmetselaars, omdat zij het zagen als een verlengstuk van de Joodse samenzwering. Het pand werd daarom geconfisqueerd en geplunderd. Vrijwel alle originele details werden weggebroken, onder andere om vermeende verborgen schatten van de vrijmetselaars te ontdekken. Die waren er niet. Sigarenkistjeshout Na de oorlog werd het pand, zo goed en zo kwaad als dat ging, weer in oude luister hersteld. Paul: Met de middelen van toen. Sigarenkistjeshout. Er was geen goed materiaal voorhanden. Robert: Het is eigenlijk een soort decorbouw. Veel van het huidige interieur is nog van deze kwaliteit, wat ook weer bijzonder is. De huidige restauratie wordt geheel gecoördineerd door Stadsherstel en dat is een samenwerking die goed uitpakt. Paul richt zich tot Robert: Het is bijzonder dat jullie met ons in zee zijn gegaan en het verantwoord aanpakken. Robert: De panden zijn ook zo vervlochten met elkaar, we kunnen dat nu beter zichtbaar houden. Paul licht toe: Anders hadden we alles precies volgens het kadaster moeten opsplitsen. Nu kunnen we minder strikt zijn. Dankzij die souplesse blijft het toch nog een beetje één geheel en is het beter mogelijk om de oorspronkelijke indeling van het pand te behouden. De tuin, een belangrijk onderdeel van dit monument, blijft ook gemeenschappelijk.

5 8 9 En dat alles verdient dit gebouw; het wordt immers niet voor niets vrijmetselaars juist wel open zijn en het Dan Brown imago van zich verwerkt. Dit is ooit geel geschilderd maar zal weer worden schoon- door bouwhistorici omschreven als een voor Nederland zeldzaam afschudden. Al dat geheimzinnige gedoe hoeft van ons niet zo nodig. gemaakt. Zonder de beschermende patinlaag te beschadigen. Dat is type cultusgebouw. Tot voor kort werden de twee gedeelten door de Maar ik vond ze wel leuk hoor, die boeken van Brown. Hoe hij dat een bepaalde techniek, weet Paul. Verder is een deel van het dak al vrijmetselaars gebruikt voor verschillende doeleinden. In nummer 41 heeft gebruikt. Heel leuk. bedekt met nieuwe zinken roeven. Het dak viel alles bij elkaar enorm werd vergaderd en gezamenlijk gegeten en nummer 39 werd gebruikt tegen. Het was er echt slecht aan toe. Bijzonder is dat zijkant en de voor de rituele bijeenkomsten. Spiegelzaal achterkant van nummer 41 nog het oorspronkelijke houten skelet Een verdieping hoger is de zogenaamde rode tempel of kapittelzaal. hebben waartussen de bakstenen zijn gemetseld, zoals bij een vakwerk- De vergaderruimten op de beide etages van nummer 41 laten nog een Robert vertelt: De vrijmetselarij heeft twee graden: blauw en rood. huis. Paul: Van deze kant lijkt dit huis zo uit het Schwarzwald te glimp zien van de rijke afwerking uit de tijd van Cuypers. Achter de Sommige meesters mogen toetreden tot de rode graad. komen. Cuyper hield van oorspronkelijke bouwtechnieken met strakke betimmering uit de jaren vijftig komen delen van de originele authentieke materialen. Zijn kathedralen bouwde hij ook net zoals lambrisering, de bewerkte deurposten en paneeldeuren tevoorschijn. De muren geven stukken beschilderd behang prijs en waar de verlaagde plafonds zijn verwijderd, blijkt nog betengeld stucwerk met sjabloonschilderingen in bloemmotief te hangen. Paul: De schilderingen worden momenteel nog onderzocht. Of ze daarna worden gerestaureerd hangt af van de kosten en of de toekomstige huurder dit wil. In ieder geval wordt het oude stucwerk met de betengeling De blauwe tempel is net een sprookjeswereld ze dat in de middeleeuwen deden. Wat je vanaf de straatkant door de steigers niet kan zien is, het manshoge ornament in de gevel van nummer 39. Een indrukwekkend symbool dat is aangebracht met gekleurd glas op een zinken achtergrond. Het stelt een enorme vijfpuntige diamant voor met daarin een pentagram. Het symboliseert het hoogst denkbare stadium waarnaar geconserveerd zoals het nu is. Eventueel kan er nadien een nieuw de vrijmetselaar streeft: de vervolmaakte mens. Echter, voordat de plafond onder worden gezet. Of de nieuwe huurder van eindnegen- Je ziet trouwens niet vaak dat een logegebouw twee tempels heeft. vrijmetselaars in hun symbolische werkplaats weer verder kunnen met tiende-eeuwse motieven houdt, is de vraag. Paul: Hier komt straks Ook dat maakt dit pand weer uniek. Het is een beetje de spiegelzaal hun spirituele bouwproces, moeten de gewone bouwvakkers er nog waarschijnlijk een chique yogaclub. Zou hier wel goed passen. van Versailles in het klein. Maar dan zonder spiegels, illustreert Paul wel even flink tegenaan. n treffend dit vertrek in neo-empirestijl. Pilaren met kapitelen sieren Ken u zelve de muren, die weer bespannen zijn met rood textiel. Deze zaal is Vanaf het moment dat de panden in handen kwamen van de vrijmet- eveneens na de oorlog gebouwd. En je ziet ook hier dat er met selaars in 1903 is het geheel al diverse keren ingrijpend verbouwd, en weinig middelen toch veel bereikt is. Normaal hangen er ook nog dat door architecten die zelf ook weer vrijmetselaar waren. Daardoor drie goudkleurige kroonluchters. Op een podium achterin zal straks is dit gebouw het enige in Nederland dat zich een echt vrijmetselaars- weer een zetel met baldakijn staan. Het heeft allemaal iets koninklijks. gebouw kan noemen. En dat maakt dit rijksmonument extra speciaal. Het karakter is in ieder geval minder feeëriek dan de zaal beneden. Vrijmetselarij In de onderste vergaderruimte zijn aan de achterkant nog glas-in-loodramen met vrijmetselaarsymbolen bewaard gebleven, waaronder wederom de passer en de winkelhaak. Symbolen spelen nu eenmaal Strenger. Het plafond is gedecoreerd met uiteenlopende esoterische tekens. Van een lelie, een zwaan tot een swastika en een davidsster. En zo komen alle symbolen samen in één eclectisch geheel. Zoiets een grote rol bij de vrijmetselaars. Dat komt helemaal tot uiting in de ontstaat in de loop van de tijd. De betekenis van deze symbolen is tempels op nummer 39. Dit deel zal in handen blijven van de vrij- weer voor iedereen anders, dat hangt van de beleving af, aldus Robert. De wortels van de vrijmetselarij liggen waarschijnlijk in de Engelse en Schotse bouwplaatsen van kathedralen, kastelen en paleizen. De werkplaatsen van de steenhouwers heetten lodges. Deze steenhouwers waren vrij gevestigd en lid van een gilde. In hun lodges werd er naast het werk ook veel gefilosofeerd en werden er ideeën uitgewisseld. In deze lodges, of loges, bleef men samenkomen, ook toen er geen grote kathedralen meer werden gebouwd. Met de oprichting van de Groote Loge in Londen in 1717 werd de vrijmetselarij internationaal georganiseerd. De eerste Nederlandse loge werd in 1734 in Den Haag opgericht. De moderne vrijmetselarij is een verzameling groepen of loges, waarin mannen met diverse achtergronden samenkomen op zoek naar persoonlijke zingeving. Het is niet gebonden aan doctrines, dogma s, godsdienst of politiek. De leden zien zichzelf als ruwe steen die bewerkt moet worden om zijn plek in de samenleving in te nemen. De samenleving is het bouwwerk. Tijdens de bijeenkomsten wordt daarom gebruik gemaakt van symbolen en rituelen die naar de bouw verwijzen. metselaars en eveneens ingrijpend worden gerestaureerd. Wie de blauwe zaal en de blauwe tempel op de benedenverdieping binnengaat, betreedt ondanks de grondige verbouwing die er gaande is een sprookjeswereld. Het plafond, een zogenaamd gedrukt tongewelf, is blauw geschilderd met gouden sterren. Aan de muren prijken de tekens van de dierenriem. Aan de ene kant twee pilaren met daarop bollen die een poort flankeren met daarboven de tekst Ken U zelve ; wederom een verwijzing naar de tempel van Salomo. Aan de andere kant een zetel voor een wand die belegd is met gouden mozaïeksteentjes. Daarboven het Alziend Oog en de tekst Des Wetens End. Normaal is de ruimte verder ingericht, onder andere met banken aan weerzijden, een speciaal vloerkleed met symbolen, kandelaars en een altaar. In deze tempel der blauwe of symbolieke graden vinden de inwijdingen plaats tot leerling, gezel en meester. Deze rituelen zijn geheim, maar we proberen het toch Robert is spaarzaam: Het is iets dat je ondergaat en dat je moet beleven om het te begrijpen. Niet in woorden In de rode zaal wordt er momenteel gewerkt aan een constructie waarmee de ruimte met schuifdeuren kan worden verdeeld in twee vertrekken. Robert: Het is niet mooi maar het is wel praktisch en noodzakelijk omdat we het andere pand hebben verkocht. De rode en blauwe graad kunnen zo tegelijkertijd, maar gescheiden samenkomen en vergaderen. Al met al toch wel een beetje geheimzinnig. Maar dat houdt het spannend. Diamant Wat ook spannend is, maar dan van een heel andere aard, is de beklimming van de steigers rondom het gebouw. Het geeft, naast een schitterend uitzicht over Amsterdam Zuid en het Vondelpark, ook goed weer hoe ingrijpend het gebouw wordt aangepakt. De kenmerkende zandstenen torentjes van de gevel van nummer 39 zijn nog maar net gedeeltelijk vervangen. De specie moet nog drogen. Tot die tijd wachten ze op hun kenmerkende bekroning met hard- Met de kennis van nu Voor Robert Le Poole is deze restauratie een heel nieuw proces. Leerzaam ook. Enkele tips wil hij dan ook graag delen: Reserveer tijdig voor (groot)onderhoud, plan goed en laat je bijstaan door deskundigen. Want wat noodzakelijk is, blijft noodzakelijk en moet onvermijdelijk een keer gebeuren. Wij hadden strengere eisen aan ons zelf moeten stellen om ons bezit in goede staat te houden en te behouden. Waar het allemaal niet uit kon, is de steun van het Restauratiefonds een uitkomst. Wij werden zo in staat gesteld te doen wat wij allang geleden hadden moeten doen: het aanpakken van achterstallig onderhoud dat het gevolg van besluiteloosheid was. te vatten dus. Ondanks deze geheime riten, willen de Amsterdamse stenen koepels. In de rest van de gevel is overigens ook veel zandsteen

6 10 berichten 11 Monumenten- Fonds 1818 helpt de eerste eigenaren Informatiegids Monumentaal wonen De eerste financieringen zijn verstrekt uit het recent opgerichte Monumentenfonds1818. Voor verbouwingen, renovatie en restauratie van gemeentelijke monumenten en Eén financiering ging naar een gemeentelijk monument in Zuid-Holland. De monumentale bollenschuur in Noordwijkerhout dateert uit 1951 en wordt gerestaureerd en herbestemd. kenmerken. Ontwerpersduo Krijn Christiaansen en Cathelijne Montens maken van de voormalige bollenschuur een geschikte studio waarbij een projectruimte wisselend kan Eerste Nationaal Monumentencongres succesvol monumentale kerken die (deels) een nieuwe worden ingezet voor onderzoeksprojecten Een mooie locatie was het zeker, de bestemming krijgen is het mogelijk om een Het is een van de weinige overgebleven met studenten en presentaties. Bij het ontwerp rijksmonumentale Rijtuigenloods in lening aan te vragen. Het fonds richt zich op bollenschuren uit de jaren 50 van de vorige voor de herbestemming is gekeken hoe de Amersfoort. Hier werd op 8 november jl. de regio Haaglanden. eeuw. Zowel het exterieur als het interieur oorspronkelijke logistiek van het pand zicht- het eerste Nationaal Monumentencon- beschikken over een aantal bijzondere baar kan blijven in het nieuwe gebruik. n gres georganiseerd. Ruim 600 deelnemers kwamen luisteren, discussiëren en netwerken. Er waren boeiende lezingen die een goed beeld gaven van de huidige stand van zaken, maar vooral ook de van rijksmonumenten die op korte termijn mogelijke ambities als het gaat om het kunnen worden uitgevoerd. Naast de verzilveren van identiteit. Want dat was 20 miljoen voor de Restauratiefondsplus- het thema van het congres. Er is veel hypotheek voor eigenaren van niet-woonhuis beweging in de monumentensector, maar monumenten, gaat er ook 27 miljoen naar ook in de bouwwereld en de financiële zes rijksmonumenten waarvan de restauratie Wonen in een Rijksmonument is toch echt zoals de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed sector. Het werd op deze dag duidelijk op korte termijn kan starten. iets bijzonders. Voor rijksmonumenten is en de Belastingdienst de informatieve gids ook tijdens de georganiseerde discussies speciale regelgeving van toepassing, rechten Monumentaal wonen ontwikkeld en in kleinere settings - dat er nog veel werk Zekerheid bieden en plichten waar u als eigenaar mee te geïntroduceerd. aan de winkel is, maar ook dat er veel Geweldig nieuws aldus Pierre van der maken krijgt. Dat geldt natuurlijk helemaal mogelijk is met ons mooie erfgoed, als Extra geld beschikbaar voor Restauratiefondsplushypotheek Gijp, woordvoerder Nationaal Restauratiefonds. De behoefte uit de markt naar financiële ondersteuning voor grootschalige restauraties is groot. Dat blijkt wel uit de vele aanvragen die wij krijgen voor onze Restauratiefondsplus-hypotheek. Het huidige beschikbare bedrag van bij onderhoud en restauratie, maar ook bij de aanschaf van een rijksmonument. Waar moet u beginnen, met welke instanties komt u in gesprek? Hoe zit het fiscaal? Hoe werkt het met de financiering? Wat zijn de rechten, en wat zijn de plichten van een monumenteigenaar? Na een succesvolle proefperiode van een half jaar is uitgebreid onderzoek gedaan onder de ontvangers van de informatiegids. De hieruit voortkomende resultaten waren zeer positief. Om deze reden is er gezamenlijk besloten om dit initiatief te vervolgen. Begin 2013 verschijnt er een nieuwe, digitale, variant van dit informatiepakket, waarin de meest we de uitdagingen gezamenlijk aangaan. Het Restauratiefonds was een van de initiators van het congres en bestuurslid Marisa Monsanto nam de rol van dagvoorzitter voor haar rekening. Zij introduceerde de veelal inspirerende sprekers op het centrale podium. Volgend jaar, op 18 miljoen was binnen een half jaar volledig De restauratie van een monument vaak recente informatie zoals het Brim 2013, de tweede donderdag in november, wordt Halbe Zijlstra, Staatssecretaris van Onderwijs, aanmerking voor de financiering van hun gereserveerd, waardoor er een wachtlijst wordt ervaren als een ingewikkeld proces, aangepaste belastingwetgeving en nieuwe de volgende editie van het Nationaal Cultuur en Wetenschap, heeft het beschik- grootschalige restauratie. ontstond. Met deze extra bijdrage kunnen waarbij de informatiebehoefte voor u als financiële producten zijn verwerkt. Monumentencongres gehouden. bare budget voor de Restauratiefondsplus- wij zekerheid bieden aan meer eigenaren monumenteigenaar vaak groot is. Om te voor- Het thema van de dag en de locatie hypotheek verruimt met 20 miljoen. Twintig miljoen extra die, ondanks deze moeilijke economische komen dat beschikbare informatie versnipperd Zodra de nieuwe gids beschikbaar is leest u worden op een later tijdstip bekend ge- Door deze extra impuls komt een groot aantal Het bedrag is onderdeel van de 47 miljoen tijden, willen starten met hun grootschalige wordt aangeboden, heeft het Restauratie- hierover op de website van het Restauratie- maakt. Meer informatie is te vinden op eigenaren met restauratieplannen alsnog in die beschikbaar wordt gesteld voor restauraties restauratie. n fonds samen met partijen uit het werkveld fonds. n n

7 12 uw straat op de kaart 13 Een typisch arbeidersbuurtje uit de 19e eeuw dat in zijn geheel bewaard is gebleven In uw straat op de kaart spreken we de bewoners van de Zeven Steegjes in Utrecht, een typisch 19e eeuws arbeidersbuurtje, waar het goed toeven is. kinderen. We komen er twee tekort voor een voetbalelftal, zeg ik altijd. We hebben het niet makkelijk gehad, het was met alles eigenlijk krap. Maar we wonen hier goed. Je houdt elkaar een beetje in de gaten, dat is sociale controle op de goede manier. Met de nieuwkomers uit andere wijken combineert het niet altijd. Ze hebben een andere mentaliteit. Ze hebben niet in de gaten dat hier in die smalle straatjes niet alles kan. Van die partytenten, dan kan niet, vind ik. Vroeger op de huishoudschool durfde ik nooit te zeggen waar ik woonde, dan keken ze op je neer. Maar tegenwoordig doen ze er een moord voor om hier te mogen wonen. Toch komen ook veel mensen die ik ken weer in de buurt wonen, ze gaan even weg en komen dan toch weer terug. Twee van mijn drie kinderen wonen in de Kockstraat, hier vlak achter. Er zijn veel gezinnen waarvan de kinderen een straat of wat verderop zijn gaan wonen. De Zeven Steegjes in Utrecht Rond 1842 begon het parochiaal Armbestuur in Utrecht met de bouw van huizen voor roomskatholieke kinderrijke gezinnen: dat was het begin van de Zeven Steegjes in Utrecht, gelegen tussen de Oude Gracht en de Singel, vlak achter brouwerij De Boog. Als er wat is dan helpen we elkaar Greet Abels woont al haar hele leven, vanaf 1953, in de Zeven Steegjes. Ik heb even in de Jeruzalemstraat gewoond, maar ik was al snel daarna weer terug. Ik had heimwee naar de buurt. Je leefde hier op straat met elkaar. De kinderen hadden toen nog geen computer en geen tv op hun kamer, die speelden buiten. Toen mijn zoon een pleister op zijn oog moest voor een lui oog, wist de hele buurt dat. Na verloop van tijd mocht die pleister er na een uur weer af. Ik zette de tijd erop en dan was er altijd wel iemand aan wie mijn zoon kon vragen of de pleister er af mocht. In 1971 kregen wij douches en de renovatie in de jaren negentig leverde extra woonruimte aan de achterkant op. Mensen kunnen zich niet voorstellen dat we hier vroeger met hele gezinnen woonden. Tegenwoordig zijn er steeds meer alleenstaanden die hier wonen. De helft van de buurt ken ik nu eigenlijk niet meer. In de Suikerstraat woonde ooit een gezin met 21 kinderen En als er wat is, dan helpen we elkaar. Nu is er pas iemand overleden en dan komt er iemand langs om geld op te halen. Daar kopen we een bloemetje van en de rest van het geld gaat naar de nabestaanden, want je weet natuurlijk niet voor wat voor kosten die komen te staan. De man van Greet Abels kent bijna iedereen in de Zeven Steegjes. Hij is voorzitter van de beheersstichting van de buurt en daarmee Brouwerij De Zeven Steegjes zijn opgebouwd achter de oude brouwerij van Willem de Kock aan de Oude Gracht. De Kock had zijn brouwerij nagelaten aan het parochiaal Armbestuur in Bijna honderd jaar later begon het Armbestuur op de gronden achter de brouwerij huizen te bouwen voor arme katholieke gezinnen. Straatnamen als Moutstraat en Boogstraat herinneren aan de band met de brouwerij. Het werden huizen zonder keuken en zonder wc, maar ze waren voor die tijd toch behoorlijk luxe. Her en der in de wijk waren gemeenschappelijke privaten en water kwam uit een paar waterpompen in de buurt. Maar vaker nog haalden mensen water uit de gracht. De eerste huizen werden gebouwd aan de Lange Rozendaal, een Middeleeuwse steeg. Krapte Kleine huisjes voor katholieke gezinnen: dat betekent over het algemeen met veel mensen in weinig kamers leven. Gezinnen met tien kinderen die woonden op 45 vierkante meter waren geen uitzondering. In de Suikerstraat woonde ooit een gezin met 21 kinderen. Vader en moeder sliepen beneden en alle kinderen op de zolder. Meneer Van Essen werd in 1941 in een van de Zeven Steegjes geboren. Veertig jaar geleden kon hij het huis huren waar hij nu nog steeds met zijn vrouw woont, aan de Lange Rozendaal. Dit huis was niet voor ons bestemd, het was bedoeld voor een kunstenaar die er een atelier in zou krijgen. Deze woning was wat groter dan de anderen in de wijk en wij konden de ruimte wel gebruiken. Wij hebben negen de heer en mevrouw Van Essen Marcel Murck en Louis Tolsma Nel van Rijswijk en buurvrouw Rika Vermeer

8 gulden naar 300 gulden en ik wist niet of we dat wel konden betalen. Toen ik eindelijk even kon kijken in het huis, ben ik er niet meer uitgegaan. Het was niet de bedoeling dat we al bleven, maar ze kregen mij er niet meer uit! Ik ben het hele weekend hier gaan poetsen en op maandag kwamen de spulletjes. Ik was zo blij. En nu ga ik hier nooit meer weg. Ook meneer Van Essen moest tijdens de renovatie de wijk tijdelijk verlaten. Ik kwam iedere dag kijken of ze al een beetje opschoten. Ik had gewoon heimwee! Een typisch arbeidersbuurtje uit de 19e eeuw dat in zijn geheel bewaard is gebleven Het is hier soms net Volendam Niet alle huizen werden in 1992 gerenoveerd, zo werd het huis van En als er verder iets stuk is, dan hoeven we Stadsherstel maar te bellen of het wordt gerepareerd. Daarover hebben we hier geen klagen. Wat ik wel eens vervelend vind zijn al die toeristen die hier komen met de wandeltochten van de VVV. Het is hier soms net Volendam. Ze kijken hier gewoon naar binnen! Aan het werk Sommige huizen die aan de renovatieslag van 1992 ontsnapt zijn, komen nu alsnog aan de beurt. Zoals de woning van de pas overleden tante van Rika Vermeer. Louis Tolsma coördineert de werkzaamheden in opdracht van de Utrechtse Maatschappij tot Stadsherstel. Die coördinatie is broodnodig: We werken hier in een heel kleine ruimte. Er moet veel gebeuren, maar je kan hier maar met een paar man tegelijk uit de voeten, anders loop je elkaar in de weg. Qua planning moet het dus heel strak in elkaar passen. We werken hier met allemaal vaklieden uit de buurt. Als de een klaar is, komt de ander er strak achteraan. In totaal zijn we hier toch wel zo n tweeënhalve maand aan het werk. Marcel Murck is timmerman, hij houdt van dit soort restauratieklussen. Er zijn alleen maar afwijkende maten in dit huis, dus ieder plankje wordt op maat gemaakt. Nu werk ik aan de architraven en er is er niet één met een standaardmaat. Dat maakt het juist ook leuk om te doen hoor. Rika Vermeer overgeslagen. Bij de renovatie in 1992 was mijn vader ziek, daarom is hier maar beperkt wat gedaan destijds. Wel is hier de keuken aangepakt, die is nu op de plek waar we vroeger een plaatsje hadden. Die mis ik eigenlijk nog steeds. Vroeger waren wij gewend om de buitendeur open te doen aan de achterkant en dat kan nu niet meer. Meerdere keren ontstonden er plannen om de Zeven Steegjes af te breken, maar de bewoners kwamen daartegen in opstand. De Utrechtse Maatschappij tot Stadsherstel ontfermde zich in de jaren negentig van de twintigste eeuw over de Zeven Steegjes en restaureerde in de jaren van de 166 woningen. We staan hier voor elkaar klaar. Ik voel de steun van de buurt, een paar maanden geleden toen mijn moeder overleed en nu ook weer bij het overlijden van mijn tante, die hier schuin tegenover woonde. Tachtig procent van de bewoners was bij de crematie van mijn moeder, dat doet je goed. Ik heb er in de loop van de tijd voor gezorgd dat mijn naam ook op het huurcontract kwam te staan en een paar maanden voor mijn moeder overleed, werd ik hoofdbewoner. Ik wilde voorkomen dat ik hier uit zou moeten. Ik woon hier fijn, heb regelmatig contact met de buren, gewoon even op straat gedag zeggen. Ik zeg altijd: Een praatje maken en vriendelijk zijn voor elkaar, dat kost geen pond. Maar je moet wel een grens weten, je moet ook weer niet teveel bij elkaar over de vloer komen. Er komen hier in de buurt ook wel mensen wonen die die grens niet kennen en dan weet je van tevoren dat de bom een keer barst. Wij zijn goed met elkaar, maar we weten ook dat je een beetje afstand moet houden. Nadelen Meneer Van Essen: Het enige nadeel van hier wonen vind ik de hoge energierekening. We hebben hier geen geïsoleerde ramen en dat scheelt nogal in het stoken. Maar verder hebben we hier geen klagen. De Monumentenwacht komt regelmatig om te kijken of er nog iets aan de huizen moet gebeuren, daar brengen ze dan rapport over uit. is hij namens de buurt de spreekbuis richting allerlei instanties. Ik moet overleggen als er wat is, zoals laatst met de riolering. Vorig jaar hadden we hier veel last van ratten en nu ze zo aan het werk zijn met Hoog Catharijne verwacht ik ook wel weer de nodige visite. Namens de buurt praat ik daar dan over met de gemeente. En tot voor kort was ik ook degene waar mensen hun sleutel konden halen van hun nieuwe huis. Zo kenden wij hier iedereen. Maar dat verandert de laatste tijd allemaal. Karakter behouden Na de restauratie in 1992 is 65% van de oorspronkelijke bewoners teruggekeerd. De huisjes in de Zeven Steegjes zijn zeer gewild, maar niet iedereen kan zomaar in de Zeven Steegjes komen wonen. De stichting Stadsherstel wil dat het karakter van de wijk behouden blijft en dat heeft niet alleen te maken met het restaureren van de huizen, maar ook met de mensen die er wonen. Jan Geert ten Hove van de stichting Stadsherstel Utrecht is betrokken bij de toewijzing van de woningen. Wij hebben gelukkig de ruimte van de gemeente om een eigen toewijzingsbeleid te voeren. Als mensen zich willen inschrijven voor een huis in de Zeven Steegjes, dan laten we ze eerst op kantoor komen voor een kopje koffie. Dan kunnen wij bekijken of deze mensen in onze ogen in het wijkje passen. En tegen sommige mensen zeggen wij dan dat we ze niet op de wachtlijst willen zetten voor deze wijk. Dat betekent dat nogal wat mensen teleurgesteld moeten worden. Want de Zeven Steegjes zijn zeer gewild. n Zoon Timo werd in 1978 geboren en woont ook in een van de Steegjes. Ik heb hier een leuke jeugd gehad, je leefde op straat. En er was altijd wel een buurvrouw die vroeg of je al wat gegeten had. Vroeger deden we alles op straat. Nu doe ik vrijwilligerswerk op de club voor de kinderen hier in de buurt, daar komen veel kleinkinderen van mensen die hier nog wonen. Mijn vrienden van vroeger trokken weg, maar bij verjaardagen en feesten komen ze altijd weer terug. Heimwee In de loop der tijd zijn er een drietal restauratieronden geweest. Tijdens de renovatieslag in 1992 werden 128 van de 166 huizen aangepakt. Soms konden bewoners in de wijk blijven, in een wisselwoning in de buurt. Maar vaker was het nodig om tijdelijk in een andere wijk te wonen. Nel van Rijswijk was een van de verhuizers: Tijdens de renovatie hebben we in de Sterrenwijk gewoond, maar ik was erg blij dat ik weer terug kon. Hier ken je het! Ook voor Greet Abels was het flink afzien toen ze uit de wijk weg moest. Ze werd er overspannen van. In 1995 kregen we een wisselwoning toegewezen vanwege de restauratie. Die woning wezen wij af. Het zou al met al een half jaar gaan duren, dus wij besloten om tijdelijk op de camping te gaan wonen. Het was een ramp. Ik werd er helemaal overspannen van en ik bleef maar piekeren. Over de huur bijvoorbeeld, die ging van Een grens weten Rika Vermeer woont al 62 jaar in de Boogstraat. Ik ben hier geboren en ik ga hier nooit meer weg. Het is hier heerlijk, altijd gezellig. Vroeger zaten de mannen uit de buurt buiten op straat te kaarten, dat staat me nog helder voor de geest. En je lette op elkaars kinderen. Als er een kind de straat uitliep, was er altijd wel een buurvrouw die het weer terug haalde. Fam. van Essen

9 16 nieuws van het restauratiefonds Posteractie Open Monumentendag 2012 Ina Roeterdink bankzaken 17 waarmee trotse monumenteigenaren of beheerders de openstelling van hun monument konden aankondigen en hun hart voor monumenten kenbaar konden maken. Naast accountmanager op de afdeling Strategie & Ontwikkeling is Ina Roeterdink Aan onze oproep om posters te maken is als trotse eigenaar van een rijksmonument flink gehoor gegeven. In de periode tussen 7 augustus en 4 september zijn er 223 posters besteld en uitgeleverd. De speciale actiewebsite is door ruim 1250 unieke bezoekers bekeken. Ook kreeg de actie de nodige aandacht op sociale media als Twitter, Facebook feitelijk ook haar eigen klant. Ik ken dus de klappen van de zweep. En dat heeft zijn voordelen. In elk nummer van InDetail neemt een medewerker van Nationaal Restauratiefonds plaats op de bank om te vertellen wat hem of haar bezighoudt, drijft en motiveert. en LinkedIn. En het heeft honderd nieuwe abonnees opgeleverd voor dit magazine (welkom!). Pfoeh, ik werk hier al zo lang! Ina moet even rekenen. Sinds Verbinden Open Monumentendag is in 25 jaar uitge- eigenaren graag zoveel mogelijk aandacht. Het Restauratiefonds is zeer trots dat er En daarvoor verstrekte zij al hypotheken bij Bouwfonds. De veranderingen in de erfgoedsector volgen elkaar momenteel snel groeid tot één van de grootste culturele Monumenteigenaren zijn één van de be- op ruim 200 plaatsen een opvallende aan- Overigens niet echt logisch als afgestudeerd landbouwkundige op. Dit vraagt veel van de erfgoedprofessional. Vanuit onze afdeling evenementen van Nederland. De afgelopen langrijkste schakels bij het in stand houden kondiging heeft gehangen van dit prachtige in de plantenveredeling: Na mijn studie was het vinden van de houden we die ontwikkelingen daarom nauwgezet bij. Zo kunnen we editie kon rekenen op de belangstelling van van monumenten. Hun inzet is van groot evenement. Zo kunnen wij gezamenlijk ons juiste baan moeilijk en stoeien met cijfers beviel me ook. de professionals ondersteunen en goed met hen samenwerken. Vooral zo n bezoekers. Als belangrijke sponsor geeft het Restauratiefonds dit belang voor het behoud van vele duizenden monumenten in Nederland. Dit jaar heeft het hart voor monumenten delen met duizenden anderen die het belang van het in stand houden Blij dat samenwerken, het verbinden en elkaar hierin vinden, daar draait het nu om. Meer dan ooit. We hebben immers een gezamenlijk doel: evenement, de monumenten en hun Restauratiefonds een posteractie ontwikkeld van ons erfgoed onderschrijven. n Bij het Restauratiefonds houdt Ina zich vooral bezig met het adviseren het behoud van ons monumentaal erfgoed voor volgende generaties. Restauratiefonds traint erfgoedprofessionals van erfgoedprofessionals, zoals gemeenteambtenaren. Ina is account manager op de nieuwe afdeling Strategie & Ontwikkeling. Deze afdeling is verantwoordelijk voor strategische zaken, productontwikkeling en het accountmanagement van erfgoedprofessionals. Dat laatste in de meest brede zin. Ina geeft een voorbeeld: Samen met een collega van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) heb ik de leergang Erfgoedfilosofie ontwikkeld. Dit werk doet Ina met hart en ziel: Ik kan echt genieten als ik die mensen hard aan het werk zie tijdens de cursus. Daar word ik blij van. De spil zijn tussen erfgoedprofessionals en de monumenteigenaren, Adviseur, klant en nog veel meer Samenwerken en verbinden. De menselijke kant van het verhaal. Ik ben zelf dan ook een echt mensenmens. En dat komt niet alleen tot uiting in haar werk; Ina is nog maar net terug van een professionele kookcursus van maar liefst drie maanden in Zuid-Ierland, met zestig andere kookfanaten van alle leeftijden uit alle uithoeken van de dat is waar het om draait. Samen met gemeenten nadenken over wereld. Op een groot landgoed met eigen koeien, groenten en U kent het Restauratiefonds vooral als financier actuele kennis om u nog beter van dienst te uiteenlopende thema s als handhaven van nieuwe financieringsmogelijkheden, om daarmee eigenaren te helpen kruiden. Ze legt uit: Ik vond het goed om een poos iets heel anders van restauraties. Maar wij delen onze financiële kunnen zijn! Dat doen wij via de cursussen van vergunningen tot erfgoed en toerisme. met laagrentende leningen. Dat Ina zelf eigenaar is van een rijks- te doen. Er is meer te doen dan alleen werk. Dat maakt je rijker. kennis en kunde ook regelmatig met erfgoed- Erfgoed in de praktijk en de Erfgoedacademie. En de Erfgoedacademie verzorgt onder meer monument en ook het hele verbouwingsproces heeft doorlopen, is professionals zoals gemeente-ambtenaren, Dit zijn initiatieven van het Restauratiefonds de meerdaagse leergang Erfgoedfilosofie. daarbij een waardevolle ervaring. Het verkrijgen van een vergunning En het smaakt naar meer; Ina wil met deze kookervaring ook hier iets aannemers en architecten. Kortom, met de en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Kijk voor het aanbod op de websites: neemt bijvoorbeeld veel tijd in beslag. Voor mij was de papierwinkel doen: Ik heb een hele uitgebreide vriendenkring. Het lijkt me leuk mensen die u tegenkomt bij het restaureren Zo organiseert Erfgoed in de praktijk een- ook een uitdaging, laat staan voor eigenaren die helemaal nieuw zijn om zo af en toe voor hen te koken. Mensen die ik wel ken, maar die van uw monument. Zo beschikken zij over daagse praktijkgerichte cursussen met n op dit terrein. Die ervaring kan ik goed gebruiken in m n werk. elkaar nog niet kennen. Tja, weer dat verbinden. n

10 18 onderwerp openbaar monument 19 GeoFort is een educatieve attractie op het gebied van cartografie en navigatie in Fort bij de Nieuwe Steeg, een voormalige schakel in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In GeoFort kunnen bezoekers kennis maken met oude en nieuwe geotechnieken, van de driehoeksmeting tot het global positioning system (gps). Het fort was een groot geheim. Je mocht er bij wijze van spreken niet eens naar wijzen Een kijkje achter de schermen van een openbaar monument. Ditmaal gaat het over GeoFort, een educatieve attractie op een spannend fort in de Nieuwe Hollandse Waterlinie op het gebied van cartografie en navigatie. GeoFort zet verwaarloosde erfgoedparel weer op de kaart GeoFort, een spannende attractie op het gebied van moderne technieken als cartografie en navigatie, in een monumentaal fort: de combinatie leek in eerste instantie wat vreemd. Bezoekers en de Vrienden van weten inmiddels beter, leert een dagje op en in het prachtig gerestaureerde verdedigingsbolwerk. De sfeer, de historie: de eerste keer werd ik direct verliefd. Een wijnhandel, horeca, een trouwlocatie, een clubhuis voor de scouting: veel van de ongeveer zestig forten en andere bouwwerken die deel uitmaken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de in de negentiende eeuw aangelegde verdedigingslinie die steden als Amsterdam en Utrecht moest beschermen tegen de vijand, hebben de afgelopen decennia een nieuwe bestemming gekregen. Plausibele herbestemmingen. Bij kaarslicht wijnproeven of dineren in een gewelfkelder, elkaar eeuwige trouw beloven aan een slotgracht: wie wil dat nu niet? Een beetje vreemd was het dus wel toen Bart Bennis en Willemijn Simon van Leeuwen in 2005 bij eigenaar Staatsbosbeheer aanklopten met het plan het door de tand des tijds aangetaste Fort bij de Nieuwe Steeg in Herwijnen om te toveren in een educatief attractiepark op het gebied van geografie. Dat vonden Bart en Willemijn aanvankelijk ook. Een thematische camping was het plan waarmee de beide initiatiefnemers naar het vlak bij de Zuidelijke Lingedijk gelegen complex gingen. Voor die herbestemming was het in totaal drieduizend vierkante meter grote forteiland niet echt geschikt, zagen ze al snel. Al rondlopend door en op het fort kreeg het stel een ingeving. Iets met geometrie, navigatie en cartografie: daarvoor leende het fort zich wél uitstekend. Willemijn en ik hebben beide bij de ANWB gewerkt, ik als uitgever van cartografische producten, zij als cartografe, een vakgebied waarin ze ook is afgestudeerd, vertelt Bart. Vanuit die invalshoek wilden we het fort leren begrijpen. Waarom had het deze vorm? Waarom was het hier gevestigd? Wat was de geopolitieke betekenis? Vragen die eigenlijk bij iedere bezoeker opkomen als hij deze locatie bezoekt. Dit was de plek om iets met die moderne meettechnieken te gaan doen. Op 24 juni 2012, ruim zeven jaar na dato, opende GeoFort, de nieuwe educatieve attractie op het gebied van navigatie en cartografie, haar smeedijzeren poorten. De droom van Bart en zijn levenspartner Willemijn werd werkelijkheid. Daaraan ging een lange weg vooraf. Maar die inspanningen zijn niet voor niets geweest, leert een leerzaam dagje rondkijken op het voormalige fort. Ideale locatie Bepaald druk is het niet deze regenachtige herfstdag op het GeoFort. Een paar auto s en wat fietsen staan bij de ingang van het doe-, leeren beleefpark, waar een grondverzetmachine druk bezig is met het aanleggen van de tuin van de moderne, splinternieuwe fortwachterswoning annex kantoorruimte. Binnen in het 3D Café, de volledig herbouwde houten loods waar vroeger volgens de overlevering onder meer ooit de maîtresse van de commandant woonde, zit Tiny Nuiten aan de koffie met een klant. Nuiten, lid van Vrienden van GeoFort, een gezelschap dat de nieuwe attractie een warm hart toedraagt, is zzp er op het gebied van training, coaching en advies. Voor afspraken en trainingen maakt hij graag gebruik van GeoFort. Een ideale locatie, vindt hij. De eerste keer dat ik hier rondliep, was ik direct verliefd. De sfeer, de historie, de grotendeels aan het oog onttrokken grootsheid: ik zag dat het een

11 20 21 met het renoveren en moderniseren van een rijksmonument als Fort voorziening hadden de militairen hun eigen vee en een ingenieus Tot begin jaren zestig diende het fort nog een tijd als munitiedepot. bij de Nieuwe Steeg. filtratiesysteem maakte het regenwater geschikt voor consumptie. Daarna is het enkele decennia gebruikt door het ministerie van Sociale Om het benodigde kapitaal bij elkaar te krijgen was hulp van sponsoren Dat systeem werkt nog steeds. Water dat druppelt uit grote metalen Zaken en Werkgelegenheid, dat er onder meer verpakkingsmaterialen noodzakelijk. Gelukkig hoefden de initiatiefnemers daar niet lang naar buizen, weggewerkt achter houten luiken, levert het bewijs. testte op hun deugdelijkheid. In die periode en in de jaren daarna te zoeken. Nederland heeft internationaal een behoorlijke naam in Met datzelfde water deden twee waschvrouwen dagelijks de was. raakte het fort nogal in verval. Overal werden verwarmingsbuizen en de wereld van de geometrie. Mede dankzij het werk van beroemde Dames die waren getrouwd met onderofficieren. Voor officiers- leidingen aangelegd en veel van de gebouwen raakten overwoekerd. cartografen als Mercator en Bleau, die al in de 16e eeuw wereldwijd vrouwen was dit werk te min. Vrouwen van gewone soldaten tussen Pas sinds maart 2006 is het erfgoed officieel rijksmonument. Een status furore maakten met hun atlassen en globes, en Generaal Krayenhoff. 300 hunkerende mannen, dat werd door de legerleiding niet wenselijk die de basis legde voor de herbestemming. Cornelis Krayenhoff ( ) was naast militair ook landmeter. geacht. Die genoten te weinig respect om er zeker van te kunnen zijn Die exercitie is inmiddels ver gevorderd. Drie jaar nog denkt Bart Bennis Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met de driehoeksmeting, een dat de mannen zich niet aan hen zouden vergrijpen. nodig te hebben om GeoFort verder te perfectioneren. Zeker, de crisis methode die cartografen in staat stelt met enkele gegevens hele maakt dat niet eenvoudig. Maar de twee directeuren zijn optimistisch. gebieden in kaart te brengen. Diezelfde Krayenhoff gaf de aanzet Tijdens de mobilisatie in 1939 bivakkeerden voor het laatst militairen In 2011, toen diezelfde crisis al ruim een jaar aan de gang was, kreeg tot de bouw van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waarvan ook Fort in Fort bij de Nieuwe Steeg. Acht bunkers herinneren aan die periode. de Stichting GeoFort nog een fors krediet van de Rabobank. Een laag- bij de Nieuwe Steeg deel uitmaakte. Bedrijven als TomTom, Teleatlas, Groepsschuilplaatsen met aan de bovenzijde een ovalen opening. rentende lening van het Restauratiefonds trok de coöperatieve bank Navtec, maar ook ingenieursbureaus (Arcadis, Fugro) plukken van dit Gaten die waren bedoeld om vanuit de bunkers met een periscoop over de streep. Jaarlijks zo n bezoekers hoopt de attractie pionierswerk nog dagelijks de vruchten. de omgeving te verkennen, weet Nuiten. Een ding hadden de makers te trekken. Voldoende om te kunnen blijven investeren in GeoForts Door de geringe animo voor techniek en technische opleidingen hebben deze bedrijven grote moeite met het vinden van goed personeel. Het plan om kinderen in een spannende omgeving op een aantrekkelijke succes kon worden, schetst de voormalige landmeter enthousiast. manier kennis te laten maken met de wereld van de geometrie sprak Hoewel GeoFort nog maar een paar maanden open is, is ook directeur deze ondernemingen dan ook bijzonder aan. Aan zo n initiatief wilden en initiatiefnemer Bart Bennis niet ontevreden. Deze doorweekte zij graag meebetalen. Veel geo-bedrijven van naam en faam hebben najaarsdag, een van de laatste dit jaar waarop het park dagelijks delen van het fort geadopteerd. Daarnaast kwamen de provincie en geopend is, mag het bezoek dan wat achterblijven, tal van scholen en het Rijk gezamenlijk met 5 miljoen over de brug. zakelijke gezelschappen hebben het fort de afgelopen maanden met een bezoek vereerd. De dag voor ons bezoek had GeoFort nog zo n Waschvrouwen Het resultaat van alle inspanningen mag er zijn. Hoewel nog niet Dit was dé plek om iets met moderne meettechnieken te gaan doen alle wensen zijn vervuld, kunnen kinderen en volwassenen in het voormalige fort hun hart ophalen. Bijvoorbeeld in het zalmdoolhof, waar zij, net als een zalm, hun weg moeten bepalen aan de hand van geuren, of in de desoriëntatietunnel, waar ze in het donker, gehinderd door trucjes, lichteffecten en geluiden, de weg moeten zoeken in de tunnels onder het fort. Ook is er de zogeheten GeoExperience, waar kinderen zelf een wereldbol of kompas kunnen maken. Voor groepen beschikt GeoFort onder meer over een Crisis Control Center, een plek 150 mensen over de vloer van het Kadaster, een van de belangrijkste sponsoren. De volgende dag staat er een bijeenkomst op het programma van de lokale Rabobank. Een grote witte partytent achter het 3D Café biedt op dit soort dagen tijdelijk onderdak aan deze grote gezelschappen. Op diezelfde plek verrijst binnenkort de definitieve ontvangstruimte met het daarbij behorende auditorium. Die ruimtes waar met behulp van moderne innovaties en communicatiemiddelen een crisis kan worden gesimuleerd. Veel aandacht is er ook voor de historie van en de verhalen achter het fort. Die was lange tijd in nevelen gehuld. Dat was een groot geheim, weet Gerard Kievit (78). Je mocht er bij wijze van spreken echter over het hoofd gezien. Er was slechts een bedrijf dat die periscopen kon leveren: het wereldberoemde Carl Zeiss Jena. Een Duits bedrijf Blijven investeren Tot echte gevechten op het forteiland is het nooit gekomen. Niet De Nieuwe Hollandse Waterlinie staat sinds 27 september 2009 in zijn geheel op de lijst van rijksmonumenten. Onderdelen, waaronder Fort bij de Nieuwe Steeg, waren al eerder rijksmonument. Plaatsing op de rijksmonumentenlijst vergroot de kans dat de voormalige verdedigingslinie definitief in aanmerking komt voor een plek op de Werelderfgoedlijst. Het rijksmonument staat nu op de worden bedekt met aarde waardoor ze, net als de in het verlengde niet eens naar wijzen. Kievit, inmiddels woonachtig in Drenthe, tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar ook niet in de jaren daarvoor. voorlopige Werelderfgoedlijst. van de ontvangstruimte gelegen kazerne, van boven en vanaf de woonde lange tijd in de buurt. Toen hij hoorde dat het fort zijn De Nieuwe Hollandse Waterlinie was zo gebouwd dat, in geval van achterzijde een geheel vormen met de rest. poorten zou openen, nam hij zich direct voor er een keer te gaan nood, alle sluizen konden worden opengezet waardoor een brede kijken. Vandaag is het zover. strook grond rondom Utrecht en Amsterdam onder water zou komen Visitekaartje geosector Gerard Kievit is onder de indruk. Hij en zijn vrouw luisteren aandachtig te staan. Bij vaarroutes en op hoger gelegen punten, moesten forten missie: de wereld van cartografie en navigatie zichtbaar en begrijpelijk Gezinnen met kinderen, scholieren en bedrijven: dat zijn de doelgroepen naar de verhalen van Tiny Nuiten, de stamgast die inmiddels zoveel voorkomen dat de vijand het onderwater gelopen gebied alsnog zou maken voor het grote publiek. waar GeoFort primair op mikt. Die keuze hebben de initiatiefnemers van het fort weet dat hij zelfs af en toe rondleidingen geeft. Nuiten passeren. Zo moesten de militairen op Fort bij de Nieuwe Steeg wa- Generaal Krayenhoff kan tevreden zijn. De vooruitgang - de uitvinding bewust gemaakt. Het initiëren van een educatief centrum op het ge- kan gepassioneerd vertellen over het dagelijks leven in de tijd vlak ken over het scheepvaartverkeer op zowel de Linge als de Waal. Maar van de vliegmachine - mag de Nieuwe Hollandse Waterlinie dan over- bied van cartografie en navigatie is een energie-, tijd- én geldrovend na de bouw in Dat het forteiland geheel zelfvoorziend was de linie was nog niet gereed of de komst van vliegtuigen maakte de bodig hebben gemaakt, diezelfde vooruitgang - de geometrie - zet zijn proces. Helemaal wanneer dat ook nog eens wordt gecombineerd bijvoorbeeld. De bomen leverden hout als brandstof, voor de voedsel- natte verdedigingsring nutteloos. schepping alsnog op de kaart. n

12 22 monumenten zijn leuk! 23 Rondleiding transaparte gebouw Rijksdienst in Amersfoort Elke derde vrijdag van de maand kunt u terecht voor een boeiende rondleiding in het hypermoderne gebouw van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort. Tijdens deze rondleiding hoort u alles over ontwerpproces, duurzaamheid en de klimaatbeheersing. Ondertussen maakt u ook kennis met het gevarieerde werk van de Dienst. De rondleiding sluit af op het dakterras voor een riant uitzicht over Amersfoort. Deelname is gratis. Vooraf aanmelden is niet nodig, tenzij u met een (kleine) groep komt. U bent welkom vanaf uur in de centrale hal van het kantoor aan het Smallepad 5 in Amersfoort. n De Nederlandse Restauratiebeurs 18, 19, 20 april 2013 In april wordt de inmiddels zevende editie van de Restauratiebeurs gehouden. Een kennisplatform op het gebied van instandhouding en verbetering van het Nederlandse erfgoed. De afgelopen jaren heeft de Restauratiebeurs groeiende belangstelling laten zien voor de gehele sector cultureel erfgoed. Niet alleen is het aantal exposanten gegroeid, ook de bezoekersaantallen hebben een grote stijging laten zien. De dagthema s van 2013 zijn ondermeer: dag van het digitale erfgoed, dag van de herbestemming en de dag van het interieur. Op de website vindt u alle informatie. n Wie jarig is trakteert! Al 10 jaar biedt de RestauratieWijzer monumenteigenaren persoonlijke ondersteuning bij restauraties. En wie jarig is, trakteert. Vandaar dat wij 5 keer een lidmaatschap op de RestauratieWijzer weggeven, ter waarde van 100 euro. Vraag de RestauratieWijzer aan op en vul de actiecode ID05 in. De 5 winnaars krijgen automatisch bericht. De actie loopt tot 28 februari n COLUMN Jeroen Esselmann werkt bij het Restauratiefonds en zorgt met de RestauratieWijzer voor professionele begeleiding, voor en tijdens de restauratie van uw rijksmonument. De RestauratieWijzer bestaat 10 jaar Ze zeggen wel eens dat de tijd vliegt en ja, soms voel ik dat ook zo. De Restauratie- Wijzer bestaat alweer tien jaar. Ik kan mij de start nog goed herinneren. Het Restauratiefonds begon met de RestauratieWijzer omdat de Restauratiefonds-hypotheek werd geïntroduceerd. Wij vroegen ons af of de eigenaar die goedkope lening wel zou aanvragen, was het niet te ingewikkeld? Daarom begon mijn collega Marieke Brouwer met de Restauratie- Wijzer. Persoonlijk ondersteuning en een papieren map met veel informatie. Inmiddels zijn wij tevreden klanten (gemiddelde beoordeling 8+) en vele afgeronde projecten verder en worden de huidige klanten ondersteund door een digitale website met informatie. Handig, modern en altijd up-to-date met de laatste ontwikkeling op procesmatig, fiscaal en financieel gebied. Brim 2013 Per 1 januari 2013 wijzigt het Brim. Brim staat voor Besluit Rijkssubsidiering Instandhouding Monumenten. Dit is een jaarlijkse tegemoetkoming in de kosten voor het instandhouden van rijksmonumenten (woonhuizen uitgesloten). Om subsidie aanvragen aan zo veel mogelijk eigenaren toe te kennen is de regeling in 2013 op belangrijke onderdelen vernieuwd. Kijk voor de belangrijke wijzigingen op n Ook hebben wij een tijd terug al de stap gemaakt naar de sociale media: volg ons dus ook via Twitter en/of Facebook. Veel nieuwe stappen en mooie resultaten. Kortom, een prima basis om de volgende tien jaar mee in te gaan! Facebook: monumentencoach n

13 24 voor en na restauratie 25 Ik heb de tijd van m n leven gehad tijdens die verbouwing In de rubriek voor en na de restauratie bezoeken we dit keer het huis van Ankie Geenen en Pim Govers in Reek. Een pand uit de eerste helft van de 19e eeuw. In slechts vijf maanden klaarden ze de klus. Als je iets doet, moet je het goed doen Ankie Geenen en Pim Govers dachten al een tijdje na over de restauratie van hun huis, een 19e eeuws rijksmonument in het Brabantse Reek. Toen Ankie zwanger bleek, kwam er enige tijdsdruk op te staan. In een recordtempo werd het project aangepakt: binnen negen maanden waren kind en huis af! Maar om er comfortabel te kunnen blijven wonen met een gezin was een forse ingreep nodig. Pim: Het huis was aan onderhoud toe: het dak was slecht en de isolatie in de muren bestond uit riet en stro. Je voelde her en der in het huis de wind waaien. En de indeling was heel onlogisch. Zo was de keuken aan de achterkant van het huis en de eetkamer aan de voorkant; die afstand was veel te groot. De praktijk was, dat we leefden in de kleine keuken en de rest van het huis nauwelijks gebruikten. Wij houden ervan om vrienden te ontvangen en lekker met elkaar te eten. Een van de belangrijkste wensen van ons was dan ook dat de eetkamer en de keuken in elkaar zouden overlopen. Dat stond dus op ons lijstje, evenals het plan om de slaapkamer en de badkamer samen te voegen. Voorbereiding Vaak vraagt de voorbereiding van een restauratie veel tijd. Eigenaren lopen nogal eens tegen een enorme papierwinkel aan of ze krijgen te maken met bezwaren van bijvoorbeeld de gemeente. Bij Pim en Ankie verliep deze fase juist heel soepel. Pim: De vriend van mijn moeder, Johan Vermeulen, is aannemer. Hij heeft de hele voorbereiding van de verbouwing gedaan. Hij had zelf veel ervaring met het restaureren van oude panden en hij zocht er een architect bij die ook goed wist wat wel en niet kon in een monument. Die beide mannen hebben de kar getrokken. Wij hoefden alleen maar een wensenlijstje te maken en op basis daarvan maakten zij een plan. Met dat plan gingen ze naar de gemeente voor de benodigde vergunningen: eigenlijk konden we alles zo uitvoeren zoals we dat ook hadden bedacht. Hun ervaring heeft enorm geholpen: de papierwinkel vraagt veel tijd, maar nu verliep dat proces heel soepel. Iedereen zat snel op één lijn dankzij de goede voorbereiding. We hebben ook veel aan de Restauratiewijzer gehad en aan de mensen bij het Restauratiefonds. Echt gaaf Pim heeft na de restauratie van het huis de smaak te pakken. Ik vond het hele project echt gaaf om te doen. Ik zou wel iedere vijf jaar zoiets willen oppakken. Als zo n verbouwing in één dag zou kunnen, zou ik dat niet willen, want juist het proces maakt het zo leuk. Het is zo mooi om al die stappen mee te maken, om die mannen met passie voor hun werk bezig te zien. Het waren allemaal mannen van de oude stempel met liefde voor hun werk. En tijdens de verbouwing hebben we nog dingen veranderd, zoals de uitkijk bij de trap naar de zolder. We wilden daar eigenlijk een vide, maar dat kostte veel ruimte. Tijdens het project kwam dit idee op en dat viel meteen in te passen. Daar ben ik misschien nog wel het meest tevreden over: de flexibiliteit, hoe we snel nieuwe dingen konden bedenken. Ankie: Ik vond eigenlijk alleen de afwerking tegenvallen. Al die kleine dingetjes die nog gedaan moeten, dat neemt veel tijd. Dan denk je dat het klaar is en dan heb je toch weer een hele dag werkmannen over de vloer. De kleine Julie is inmiddels bijna twee en huppelt vrolijk door de woonkeuken. Ankie vertelt: We waren al een tijdje aan het nadenken over een verbouwing. Dit huis is Pim s ouderlijk huis. Hij is hier geboren, zijn vader begon hier met het bedrijf, dat Pim inmiddels heeft overgenomen. Toen ik zwanger werd hebben we het verbouwingsproject voortvarend opgepakt. Dat past ook wel bij ons. Vrienden zeggen altijd: Bij jullie gaat altijd alles snel! De vergunningen waren razendsnel voor elkaar, binnen vijf maanden was ons huis ver- volgens helemaal af en niemand was verbaasd toen Julie binnen drie uur geboren werd. Pim: Ik ben hier geboren en ik ben er eigenlijk altijd vanuit gegaan dat ik hier zou blijven wonen. Mijn vader begon in de schuur naast het woongedeelte een varkenshandel. Hij overleed toen ik achttien was. Zijn bedrijf is inmiddels uitgegroeid tot een wereldwijd opererende veehandel. We hebben nog een tijd kantoor gehouden in de oude varkensstal. Maar een paar jaar geleden hebben we achter ons huis een bedrijfspand gebouwd. Dat bindt mij aan deze plek. Doordat de voorbereiding zo enorm goed was gedaan door de aannemer en door de architect kon het uiteindelijke werk in vijf maanden tijd worden uitgevoerd. Ankie: Beneden is er een muur uitgebroken, maar boven is alles gestript. Het dak is er helemaal vanaf geweest. En de balken boven bleken verrot, die moesten helemaal vervangen worden. Dat gebeurde middenin de winter, dus er was goed op de weersvoorspellingen gelet. Vier dagen lag de boel open. Toen er toch wat regen viel, zag alles er meteen wel heel dramatisch uit.

14 26 KIJK OP monumenten.nl 27 Monumenten.nl is het platform voor iedereen die geïnteresseerd is in monumentale panden. Op de website wordt eraan gewerkt dat bezoekers ook zelf een mening of informatie kunnen geven over monumentale panden. Op deze pagina een greep uit de recente ontwikkelingen. Of kijk voor het volledige beeld op Monumenten.nl. Nieuwe specials op Monumenten.nl Of het nu gaat om wet- en regelgeving, Wederopbouwperiode Historisch metselwerk bestemmingsplannen, buitenplaatsen of De wederopbouwperiode ( ) is een Baksteen metselwerk speelt bij veel historische kastelen. Dagelijks bericht Monumenten.nl periode van herstel, maar ook van optimisme gebouwen een rol van betekenis. Onderhoud over ontwikkelingen in de gebouwd erf- en vernieuwing. Kenmerkend voor het bouwen en herstel van historisch metselwerk zijn bij goedsector. tijdens deze naoorlogse jaren is de introductie veel herstel- of onderhoudswerkzaamheden Tips van Pim en Ankie Aan sommige onderwerpen wordt speciale van nieuwe materialen, nieuwe verkavelingspatronen, nieuwe wijkopbouw en een steeds aan de orde. Maar welke mortels zijn daarbij het beste te gebruiken om het pand zo goed aandacht besteed. Dat gebeurt in de vorm belangrijkere rol van het verkeer. De vernieuwing mogelijk in oorspronkelijke staat te behouden. Scheef Een goede voorbereiding is het halve werk: zorg dat je zaken als van een special. Onlangs zijn er twee nieuwe betrof niet alleen gebouwen, maar ook de En wat kunt u het beste doen om vochtschade Ons huis is dus grondig aangepakt, maar aan sommige dingen is nog steeds te merken dat het om een oud pand gaat. Ankie: Geen enkel raam in dit huis is hetzelfde. Als ik de gordijnen in de eetkamer wil wassen, moet ik ze nummeren. Want ieder exemplaar is precies passend voor die ene plek. Verwisselen kan niet, want op de ene plek tekeningen, vergunningen, etcetera goed op orde hebt voor het echte werk begint. Zorg dat je als eigenaar zicht hebt op de planning: welk werk wordt op welk moment gedaan? Zo kan je ook overzien wat vertragingen voor consequenties hebben, anders zie je door de bomen het bos niet meer. Budgetoverschrijding zit m niet in grote, maar in kleine dingen. specials op Monumenten.nl verschenen: over de wederopbouwperiode en over historisch metselwerk. inrichting van bepaalde gebieden. En de kunst in monumenten, de wandkunst, veranderde. tegen te gaan? In de special Historisch Metselwerk leest u hier alles over: historisch-metselwerk. n is ie te kort en op de andere te lang. Het huis was in de loop der tijd scheef gezakt en dat hebben ze proberen recht te trekken. Maar dat is niet helemaal gelukt. Iedereen zat snel op één lijn dankzij de voorbereiding Zorg voor een goed lichtplan. Balk Verbeteren en vernieuwen is steeds hand in hand gegaan met oog voor behoud van het oude. Ankie: Het huis is door de verbouwing praktischer en comfortabeler geworden. En tegelijkertijd hebben we ervoor gezorgd dat een aantal oude details nu beter uitkomen. Een mooi voorbeeld daarvan vind ik de badkamer, die we eigenlijk om De gemeente Utrecht heeft een eigen pagina op Monumenten.nl om zo haar monumentenbeleid zo breed mogelijk onder de aandacht te brengen bij alle geïnteresseerden. Samen maken wij eigenaren en inwoners wijzer. Eigen pagina gemeente Utrecht op Monumenten.nl menten, beeldbepalende panden en heeft Utrecht drie beschermde stadsgezichten. De stad is bovendien rijk aan cultuurhistorisch groen en wordt omringd door de forten van de Nieuwe Hollandse waterlinie. Voor het mentenbeleid van de stad. Natuurlijk staan de belangrijke links en telefoonnummers op de pagina. Werkt u bij een gemeente en wilt u ook een een oude balk heen hebben gebouwd. Toen we bij een badkamerzaak Utrecht is de tweede monumentenstad van behoud van al het erfgoed in Utrecht heeft eigen gemeentelijke pagina op Monumenten.nl? De ramen zijn helemaal in oude stijl gebleven, maar ik vind ze niet erg spullen gingen uitzoeken, begonnen we met het intekenen van de ons land met een unieke dynamiek. de gemeente een monumentenbeleid ont- Aan een pagina op onze site zijn voor praktisch. Beneden hebben we zesdelige schuiframen, boven zijn ze balk en daarna kwam de rest. De stad telt circa drieduizend beschermde wikkeld. Onderdeel hiervan zijn de verschil- gemeenten geen kosten verbonden. Samen vierdelig. We hebben boven een aantal ramen teruggebracht. Ik heb monumenten. lende subsidie- en financieringsregelingen, informeren wij eigenaren, inwoners en geïn- begrepen dat vroeger belasting betaald werd op basis van het aantal Inmiddels is het alweer bijna tijd om een schilder te laten komen. Het huis ook voor duurzaamheid en monumenten. teresseerden. Het enige dat u hoeft te doen ramen van een huis. Om die reden is er toen een aantal weggewerkt. werkt en daardoor moet er hier en daar wat verfijnd worden. Pim: Met zo n Naast een groot aantal rijksmonumenten is Op Monumenten.nl leest u naast de landelijke is een sturen naar info@monumenten.nl. Nu is het weer zoals het was. huis ben je nooit klaar. n de stad ook rijk aan gemeentelijke monu- regelingen ook over het gemeentelijk monu- Wij nemen dan contact met u op. n

15 28 de vraag 29 Ik dien een aanvraag in voor een Restauratiefondshypotheek: wat Stap 1 Compleet maken van de aanvraag Elke dag komen er tientallen vragen bij Nationaal Restauratiefonds binnen. Vaakzo interessant dat we er graag wat dieper op in gaan. Deze keer gaat het over wat er precies gebeurt nadat u een hypotheekaanvraag heeft ingediend. gebeurt er dan vervolgens mee en wanneer krijg ik mijn offerte? Eigenaren van monumenten kunnen bij Nationaal Restauratiefonds een hypotheek tegen een lage rente aanvragen. Aanvragen worden in behandeling genomen door een accountmanager of kredietadviseur. Binnen twee weken wordt een offerte uitgebracht. Nicole van Haeften, kredietbehandelaar bij het Restauratiefonds, vertelt wat er precies gebeurt nadat u een hypotheekaanvraag heeft ingediend. Als de aanvraag bij het Restauratiefonds binnenkomt, wordt er door de kredietbehandelaar eerst gekeken of de aanvraag compleet is. Is dit niet het geval dan worden de aanvullende gegevens opgevraagd. Stap 5 Stap 2 Beoordeling en goedkeuring van de aanvraag Zodra de aanvraag compleet is - met daarin onder andere de vaststelling van de Belastingdienst en de monumentenvergunning - dan vindt de beoordeling plaats door de kredietbehandelaar of accountmanager. Er wordt gekeken naar een passende financiering. Passend bij de klant en passend bij het monument. Hierna wordt de aanvraag ter goedkeuring aangeboden aan de eindverantwoordelijke binnen het Restauratiefonds. Stap 3 Offerte uitbrengen en acceptatie Na akkoord brengen wij een offerte uit. Aanvragers hebben drie weken de tijd om te bedenken of ze op het aanbod van het Restauratiefonds in willen gaan. Openen van een bouwrekening Zodra de akte gepasseerd is, ontvangt het Restauratiefonds daarvan bericht van de notaris. Er wordt vervolgens een bouwrekening geopend. De eigenaar krijgt een set declaratieformulieren waarmee rekeningen kunnen worden ingediend. Stap 6 Afronding In de offerte staat een geschatte einddatum van de bouwrekening. Ongeveer een maand voor deze einddatum ontvangt de eigenaar een formulier gereed melding van het Restauratiefonds. Dit formulier vormt de basis voor het vaststellen van de definitieve hoogte van de Restauratiefonds-hypotheek en moet binnen drie maanden retour naar het Restauratiefonds. De restauratie is afgerond en de bouwrekening wordt afgesloten. In sommige gevallen vindt er nog een eindcontrole plaats. n tips U heeft een aanvraag ingediend voor een Restauratiefonds-hypotheek. Welke stappen neemt onze adviseur om tot een goede offerte te komen? Wij geven u graag een kijkje achter de schermen. Stap 4 Akte opstellen Zodra de offerte akkoord is, wordt de akte opgesteld. Dit duurt maximaal vijf werkdagen. De eigenaar ontvangt bericht zodra de akte bij de notaris ligt. In de offerte staat voor welke datum de akte gepasseerd moet zijn. Uiteraard mag de akte ook vóór deze datum gepasseerd worden. Het Restauratiefonds verstrekt naast de laagrentende Restauratiefonds-hypotheek ook aanvullende leningen voor de gehele restauratie, informeer hier naar. U kunt de aanvraag en de benodigde stukken ook digitaal aanleveren. Het Restauratiefonds werkt met digitale dossiers. Wanneer er al een hypotheek op het pand rust dan is het verstandig om de eerste hypotheekverstrekker alvast op de hoogte te stellen van deze nieuwe lening. Informeer bij verschillende notarissen naar de tarieven voor de aktepassering, deze kunnen nog wel eens verschillen.

16 30 onderwerp specialist 31 Waar het om gaat is dat ontwikkeling van het monument in de tijd traceerbaar blijft Mede dankzij hun ervaring als theatervormgevers zijn de Sigrid van Kleef en René van der Leest ideale interieurarchitecten voor monumentale panden. De inrichting van een zeventiende eeuws pand aan de Herengracht, vlakbij de Gouden Bocht, vormt voorlopig de kroon op hun werk. Nederland kent vele specialisten op het gebied van monumenten (zorg). Dit keer spreken we de Bouwbedenkers, interieurarchitecten voor monumentale panden. Interieurarchitectuur met een theatrale twist Met hun zaagmachines, klopboren en handgereedschap zorgen timmerlieden, stukadoors en andere vaklieden regelmatig voor oorverdovende ouvertures. Langs de wanden staan stenen, hout en andere bouwmaterialen. En een graafmachine worstelt zich woest door de ruime, van een prachtig tuinhuis voorziene achtertuin. In en aan dit zeventiende eeuwse herenhuis aan de Herengracht, op steenworp afstand van de Gouden Bocht, wordt gewerkt. Het rijksmonument, in 1666 gebouwd door de gefortuneerde koopman en assuradeur Abraham Muyssart, ondergaat inwendig een rigoureuze opknapbeurt. Voor de Kerst willen de nieuwe eigenaren, een jong gezin met kinderen, er intrekken. Dat gaat lukken, verzekeren René van der Leest (40) en zijn compagnon Sigrid van Kleef (38). Met de Bouwbedenkers, hun in interieurarchitectuur gespecialiseerde bedrijf, hebben zij de regie over de interieurverbouwing. Maar of het huis tegen die tijd al helemaal tot in de puntjes af is, betwijfelen zij. Een interieur van een monumentaal pand ontwerpen en dit vervolgens realiseren, is een intensief, nauwgezet en deels ook onvoorspelbaar proces. Het vergt naast kennis en ervaring, veel overleg, geduld en dus tijd. Zo n prachtige opdracht afraffelen: daar passen de in monumentale panden gespecialiseerde interieurarchitecten voor. Aan de hand van het pand aan de Herengracht vertellen Van der Leest en Van Kleef wat er allemaal bij zo n verbouwing komt kijken en hoe ze omgaan met de wensen van de opdrachtgevers, Bureau Monumentenzorg en hun eigen visie. Synergie Best mogelijk dat u het werk van Van der Leest en Van Kleef al kent overigens. Van een van de vele fraaie interieurs die ze sinds de oprichting van de Bouwbedenkers hebben geconcipieerd. Of van hun andere werkzaamheden. Met Studio XX R U I M zijn ze sinds 2003 ook actief in een andere artistieke tak van sport: theatervormgeving. Ook in die discipline hebben ze inmiddels hun sporen verdiend. Als theatervormgevers verzorgden ze onder meer de kostuums en decors voor The Tempest (2007) van de Barokopera Amsterdam, Monteverdish (2011) voor ISH met choreograaf Marco Gerris en de opera Zaide (2007) van Opera Trionfo onder regie van acteur Porgy Franssen. Voor theatervormgeving hebben Van der Leest en Van Kleef bewust gekozen. Ze studeerden zowel interieurarchitectuur en bouwkunde als deze bijzondere artistieke discipline. Een combinatie waarvan ze in hun werk als interieurarchitect veel profijt hebben. Helemaal bij de inrichting van monumentale panden als dat aan de Herengracht. Een goed voorbeeld van de vruchten van die synergie biedt de wandbekleding van de ruime, aan de grachtkant gesitueerde woonkamer. Om de authentieke zeventiende eeuwse sfeer zo goed mogelijk te laten herleven hebben de interieurarchitecten in goed overleg met de historische architect en de opdrachtgevers gekozen voor damast. Geen gewone, maar klassieke damast voorzien van bij die tijd horende guirlande motieven. Stof afkomstig uit Parijs waar zij pas na een lange zoektocht via hun netwerk als kostuummakers op stuitten. Niet helemaal conform het origineel. De gekozen damast is effen lichtbeige, het origineel bevatte meerdere kleuren. Maar omdat de nieuwe bewoners veel moderne kunst bezitten die ze ook in de nieuwe kamer willen exposeren, is in overleg gekozen voor het meer neutrale effen. De toekomstige living biedt nog een goed voorbeeld van de kruisbestuiving tussen theatervormgeving en interieurarchitectuur. Timmer-lieden werken op anderhalve meter van de wanden druk aan een verhoogd podium. Op deze verhoging komt een strakke zitgroep, afgewisseld met dressoirs gemaakt van wengé hout. Een boven het

17 32 33 de familie Muyssart het grachtenpand aan mr. Jan Six. Deze telg uit het gelijknamige Amsterdamse regentengeslacht liet de wanden beschilderen door Jurriaan Andriessen, een gevestigd kunstenaar en specialist op dit gebied. Die prachtige behangselschilderingen met vredige landschappen die herinneren aan het rivierlandschap van de Vecht, zijn momenteel verwijderd, maar worden na de restauratie weer Het spanningsveld is voor ons een uitdaging netjes teruggeplaatst boven de rondom aangebrachte lambrisering. Juist vanwege deze behangschilderingen en het uitzicht op de idyllische tuin diende de ruimte jarenlang als officiële trouwzaal. Om te voorkomen dat kunstwerken tijdens en na het kokkerellen schade lijden, zit apparatuur als de vaatwasser en de oven in een apart geventileerde ruimte.ook in het souterrain is het voortdurend schipperen tussen de wensen en ideeën van alle betrokkenen. De ruimte aan de tuinzijde bevat bijvoorbeeld prachtige authentieke gewelven. Die blijven grotendeels zichtbaar, behalve op een plek waar leidingen en afvoerbuizen lopen. Om die weg te werken is daar gekozen voor een strak vormgegeven, verlaagd plafond. Met die toekomstige bewoners hebben de Bouwbedenkers sowieso een goede klik. Dat moet ook wel, benadrukken zij. Met een opdrachtgever die geen centimeter toegeeft, is het slecht kersen eten, weten de interieurarchitecten uit ervaring. Van Kleef: Niet dat onze huidige opdrachtgevers alles voor lief nemen. Ze zijn kritisch, met hart voor het pand. Ze weten wat ze willen. We hebben vooraf uitgebreide gesprekken gevoerd. Ze hadden zelfs een moodboard gemaakt. Op basis van al die informatie hebben wij vanuit een soort vogelperspectief het concept bedacht. Net als zij maken ook wij daarin voortdurend bewuste keuzes. Maar ze willen wel weten waaróm we die keuzes maken. Daarin klikt het uitstekend. Door zelf aan te schuiven bij de wekelijkse bouwvergaderingen blijven de opdrachtgevers goed van de voortgang en de mogelijke wijzigingen op de hoogte. Die vergaderingen worden begeleid door de Bouwbedenkers. Vanuit hun ervaring en achtergrond zowel Van Kleef als Van der Leest heeft tijdens de kunstacademie bouwkunde gestudeerd zijn ze daar beiden goed voor geëquipeerd. Ook werken ze interieurarchitecten meestal met een vast bouwteam, van de aannemer en de elektricien tot de meubelmaker toe. Goede, nauwkeurige mensen met passie voor dit soort bijzondere opdrachten, onderstreept Van der Leest. Maar de eindregie blijft in handen van de Bouwbedenkers. Een rol die hen als theatervormgevers wel lijkt toevertrouwd. n podium hangende, barokvormige constructie van onbewerkt zwart staal met letverlichting creëert straks een intieme sfeer. Bij theatervormgeving is de belichting essentieel. Je kijkt hoe mensen zich door de ruimte bewegen. Daar pas je de belichting bij aan. Van die kennis en ervaring hebben we bij interieurprojecten veel profijt, schetst Van Kleef. Schil tussen oud en nieuw Uitdagend en boeiend vinden de eigenaren van de Bouwbedenkers het inrichten van een monument met zoveel cultuurhistorische waarde als dat aan de Herengracht. Niet alleen omdat de gemeentelijke ambtenaren van Bureau Monumentenzorg voortdurend over de schouders meekijken, ook de opdrachtgevers hebben zo hun specifieke wensen. Daarnaast hebben de twee interieurarchitecten uiteraard hun eigen visie. Bovendien hebben de meeste monumentale panden allemaal ook nog eens zo hun eigenaardigheden. Van der Leest: We proberen de authentieke elementen zoveel en zo goed mogelijk te sparen. Dat is ook de wens van de nieuwe bewoners. Die hebben het pand mede gekocht omdat het zo n mooie monumentale uitstraling heeft. Maar het moet ook bewoonbaar zijn. Het zijn jonge, moderne mensen die er ook moeten kunnen leven. Dat zorgt voor een spanningsveld en is voor ons een uitdaging. Je moet oud en nieuw combineren en tegelijk de cultuurhistorische waarde intact laten. Om aan al deze wensen te voldoen bedachten de Bouwbedenkers een concept waarbij een soort schil zorgt dat de prachtige authentieke wanden volledig zichtbaar blijven. In de woonkamer zijn het podium en de barokvormige stalen (licht)constructie de peilers onder dit concept. De ruimte van ongeveer anderhalve meter tussen het podium en de met damast beklede wanden vormt de scheiding tussen oud en nieuw. Ook in de aan de achterkant gesitueerde woonkeuken wordt het concept toegepast. Deze grote en hoge ruimte krijgt in het midden een strak vormgegeven leefeiland met een grote eettafel, een dressoir en een keukenblok. Rondom resteert ongeveer anderhalve meter ruimte tussen het leefeiland en de wanden. In de woonkeuken is die schil essentieel vanwege de unieke wandschilderingen. Eind achttiende eeuw verkocht Een compromis waarin ook de toezichthoudende gemeenteambtenaren zich goed konden vinden. Niet alle historische details moeten direct zichtbaar zijn. Waar het om gaat is dat je ze intact laat en niet beschadigd zodat ze bewaard blijven; dat de ontwikkeling van het monument in de tijd traceerbaar blijft, verduidelijkt Van der Leest. Een kwestie van veel overleggen en onderhandelen, vult Van Kleef aan. In de gang naar de tuin hebben we bijvoorbeeld de oude grenen plafondbalken teruggetoverd en waar nodig gerestaureerd. Dat geeft een prachtig effect. Organisch proces Enige flexibiliteit is bij de inrichting en restauratie van een monumentaal pand vereist, benadrukken de twee interieurarchitecten. Het concept mag dan vooraf zijn bepaald, de praktijk blijkt nogal eens weerbarstig. Zo is het huis aan de Herengracht door de eeuwen heen aan de achterkant liefst 30 centimeter verzakt. Niet alleen moest de fundering daarom drastisch worden aangepakt, aan de tuinkant was bijna niets meer recht, zodat ter plekke veel moet worden ingemeten en/of handmatig moest worden gerepareerd. Hoe mooi het concept ook is en hoe prachtig je artists impressions ook zijn: het blijft een organisch proces, aldus Van Kleef. De gemeentelijke toezichthouders weten dat als geen ander. Maar ook de opdrachtgevers moeten dit beseffen; van hen wordt enige flexibiliteit verlangd. De nieuwe bewoners van het pand aan de Herengracht staan daar constructief tegenover. Tips van rené en sigrid Zorg voor een goede balans tussen oud en modern. Een statement maken mag, maar dan wel met respect voor de authentieke kwaliteiten. Het pand is leidend, niet dwingend. Enige flexibiliteit is gewenst. Het bedenken en inrichten van het interieur van een monumentaal pand is een organisch proces. Licht is een van de belangrijkste elementen van een interieurontwerp.

18 34 nieuw leven voor het monument 35 Een nacht, weekend of complete vakantie in een gevangenis doorbrengen. Het echtpaar Liesbeth en Jørgen van der Pot zag het als een gat in de markt en toverde het voormalige huis van bewaring (1923) in het Overijsselse Almelo om tot een hotel. Vele mensen hebben hier hun straf uitgezeten Van een gevangenis een sfeervol hotel maken. Echtpaar Van der Pot wist door de tralies heen te kijken en ontdekte de mogelijkheden. Binnen zes jaar groeide het aantal kamers van 5 naar 21. Logeren achter slot en grendel Vleermuizen en kapotte ramen Bij de aankoop van de gevangenis in 2004 gingen Liesbeth en Jørgen er samen met hun kinderen Mitch, Romy, Joy en Britt direct wonen. Het was één grote bouwput. En wanneer we s avonds televisie keken, vlogen de vleermuizen door de kapotte ramen naar binnen. Toen de gevangenis vormen van een woning aannam, bleek hoeveel ruimte over was. Het plan er een bed & breakfast van te maken was geboren. We begonnen in 2006 met vijf hotelkamers. Al snel zaten die altijd vol, dus kochten we het cellenblok erbij om daar negen extra kamers te realiseren. Momenteel bouwen we met behulp van een lening van het Restauratiefonds - de twee cipierswoningen naast de gevangenis om tot twee suites en vier kamers. waterleidingen, elektriciteitskabels, riolering delingswebsite Zoover beloonde hen in 2010 huis, trokken er in, verbouwden de boel en Bang dat er in hun hotel ook ongenode gasten Liesbeth en Jørgen toverden dit rijksmonu- Bodemloze put en brandveiligheidsystemen. Het Huis van met de award voor Best B&B Overijssel. verkochten het weer. Al die projecten zijn verschijnen, hoeft het echtpaar Liesbeth en ment eigenhandig om tot een hotel. Een tachtig jaar oude gevangenis omtoveren Bewaring lijkt wel een bodemloze put; we een voortvloeisel uit hun liefde voor oude Jørgen van der Pot niet te zijn. Tralieramen, tot comfortabel hotel heeft wat voeten in hebben bij elke verbouwing gigantische Sfeer, details en verhalen panden. De sfeer, de details, de verhalen hoge hekken en tientallen centimeters dikke De gevangenis werd in 1923 gebouwd en de aarde. Ik zeg wel eens dat we alleen de hoeveelheden materiaal nodig. De gevangenis is niet de eerste verbouwing die erachter zitten: prachtig. Eén keer deuren zorgen ervoor dat alleen hotel-gasten werd zo n zeventig jaar lang ook in die vorm muren hebben gekocht, want verder hebben Het meeste kluswerk doet het stel zelf. waaraan Liesbeth en Jørgen zich waagden. hebben we in een nieuwbouwhuis gewoond. arriveren. Hotel Huis van Bewaring in Almelo gebruikt. Vele mensen hebben hier hun we alles gesloopt, vertelt Liesbeth. Daarna De metamorfose van het Huis van Bewaring Hiervoor hebben we vijftien jaar lang We voelden ons alsof we in een blokken- was twintig jaar geleden nog een gevangenis. straf uitgezeten, vertelt Liesbeth. moest alles opnieuw worden aangelegd: bleef niet onopgemerkt. De vakantiebeoor- woningen verbouwd. We kochten een doos zaten. n

19 Samen de schouders eronder Wonen in een monumentaal pand is voor veel mensen de ultieme woonwens. Nationaal Restauratiefonds helpt mee met het in stand houden van monumenten. Wij zijn een gedegen financieel expert én kunnen u ook adviseren over regelgeving, vergunningen en fiscale aspecten. Deze unieke combinatie van financiële en monumentenkennis maakt het Restauratiefonds tot dé ideale gesprekspartner, financier en adviseur. Voor u als monumenteigenaar en voor mensen die hun woonwensen waar willen maken. Wilt u de digitale nieuwsbrief InDetail ontvangen? Meld u dan aan via