Gerrit P.C. Lagerwaard Verzetsstrijder De weg die hij gedwongen ging. Schoorl. Amersfoort

Transcriptie

1 Gerrit P.C. Lagerwaard Verzetsstrijder De weg die hij gedwongen ging Gerrit Gerrit P.C. Lagerwaard P.C. Lagerwaard Verzetsstrijder Verzetsstrijder Schoorl De weg De die weg hij die hij gedwongen gedwongen ging ging Schoorl Schoo Amersfoort Neuengamme 1 Bernburg

2 Index Pagina Voorwoord 3 Genealogie G.P.C. Lagerwaard 4 Politieke activiteiten 5 Verzetsman tijdens de oorlog 8 Arrestatie 9 Kamp Schoorl 10 Kamp Amersfoort 11 Kamp Neuengamme 12 Aktion T-4 en Aktion 14 f Landes Heil- und Pflegeanstalt Bernburg 17 Documentatie persoonlijke gegevens en info nabestaanden 20 De nasleep voor het gezin 22 Aandacht voor de gevallen verzetsstrijders 23 Afsluiting 25 Bronvermelding 26 Bijlage 1 : Arbeidseinsatz van Gerrit Lagerwaard jr. 27 Bijlage 2 ; Overzicht documenten 29 2

3 Voorwoord. Waarom is dit boekje geschreven? Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard is mijn opa en ik, Jeanine, ben de jongste kleindochter. In het leven heb ik opa nooit gekend en papa vertelde er niet zoveel over. De grote foto van opa in de slaapkamer van mijn ouders heeft mij altijd gefascineerd en onbewust is er altijd een band van mij met hem geweest. Heel lang heb ik daar niets mee gedaan maar in 2015 vond ik het belangrijk om een deel van zijn levensjaren in beeld te krijgen, want van binnen voelde ik dat er iets niet klopte. Ik ben met mijn man Henk in juni 2015 in voormalig werkkamp Neuengamme geweest en daar heb ik met hulp van de archivaris een overzicht van zijn laatste levensjaren gekregen zoals u in dit boekje zult lezen. Samen met Lammert, mijn zwager, hebben we een groot deel over zijn leven weer terug gevonden. We vonden het belangrijk om de feiten en de tijdpaden weer te geven, wat ons voor een groot deel gelukt is. Jammer genoeg zijn er gaten in het geheel omdat mensen niet meer leven en informatie verloren is gegaan. Heel blij ben ik met de jaarlijkse dodenherdenking in Deventer op 4 mei s avonds waar stil wordt gestaan bij allen die hun leven hebben gegeven voor onze vrijheid en waar ik altijd het gevoel heb dat opa in deze traditie voort zal leven. Want zijn naam en de namen van vele anderen worden dan met grote eerbied genoemd. Mijn dank gaat uit naar Lammert, voor het verzamelen en schrijven van opa s verhaal, en naar de archivaris van Neuengamme, voor het overhandigen van essentiële informatie omtrent zijn werkelijke dood. Jeanine. 3

4 Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard Verzetstrijder 18 augustus juni 1942 Genealogie Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard, geboren 18 augustus 1887 te Zwolle Beroep: Sigarenmaker overleden 19 juni 1942 te Bernburg ( Duitsland ) gehuwd te Zutphen op 4 september 1912 met: Gerharda Bernadina van Laar, geboren 22 december 1885 te Brummen overleden 15 oktober 1960 te Schalkhaar Kinderen van links naar rechts: Elisabeth Lagerwaard, geboren 16 augustus 1913 te Apeldoorn Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard, geboren 22 augustus 1924 te Zutphen Aaltje Lagerwaard, geboren 31 maart 1916 te Zutphen 4

5 Politieke activiteiten In 1890 kwam Gerrit Lagerwaard met het gezin van zijn ouders vanuit Meppel in Zutphen wonen, eerst in de Beekstraat A 27 en vanaf 1896 in de Wambuistraat D 18. De eerst bekend zijnde politieke activiteiten van Gerrit Lagerwaard gaan terug naar de tijd toen hij met zijn eigen gezin nog in Zutphen woonde. In 1916 woonde het gezin aan de Weg naar Voorst F 20 (De Hoven), in 1918 aan de Kanonsdijk F 9 (De Hoven) en vanaf 1924 weer aan de Weg naar Voorst maar nu op nummer F 69. Uit rapporten van de Centrale inlichtingendienst blijkt dat Gerrit Lagerwaard in 1921 bekend was als Antimilitaristisch propagandist. Hij is secretaris geweest van de afdeling Zutphen van de Internationale Anti- Militaristische Vereniging ( I.A.M.V.) en was daar ook spreker voor. Deze in 1904 door Ferdinand Domela Nieuwenhuis opgerichte organisatie werd opgericht als organisatie voor vrede, en was internationaal van opzet. De anarchistische leden streefden een samenleving na waarin mensen leven zonder hogere macht of autoriteit. Een bekende slogan van de I.A.M.V. was; Voor arbeiders is het volkomen onverschillig of zij slaven zijn van de kapitalisten dan wel van de staat. Alleen de sectie Holland van de I.A.M.V. kwam tot enige bloei. Aangenomen mag worden dat Gerrit Lagerwaard een goede spreker was, want op 7 november 1921 opent hij als voorzitter van de voordracht vereniging Nut en Genoegen de op die dag in Zutphen gehouden nationale voordracht wedstrijd. In 1923 en 1927 stond Gerrit Lagerwaard op de kandidatenlijst van de Communistische Partij Holland ( C.P.H.) voor de Provinciale Staten van Gelderland. Deze C.P.H. is in 1919 voortgekomen uit de Sociaal Democratische Partij (S.D.P. ), welke weer een afsplitsing was van de in 1894 opgerichte Sociaal Democratische Arbeiders Partij S.D.A.P. In 1929 stond hij op de kandidatenlijst van de C.P.H. voor de verkiezing van de 2 e Kamer. Ook was hij in 1929 binnen de C.P.H. voorzitter van de Sectie Communistische Internationale. Op 22 april 1931 stond hij weer voor de C.P.H. op de lijst voor de verkiezingen van de Provinciale Staten van Gelderland. Op 19 juni 1931 werd Gerrit Lagerwaard in Zutphen gekozen als raadslid voor de C.P.H. en werd hij benoemd in de Raadscommissie Landerijen en in de Commissie van Bijstand van de Gemeentelijke Reinigingsdienst. Op is hij spreker op een bijeenkomst van de S.D.A.P afdeling Gorssel. 5

6 Op verhuist Gerrit Lagerwaard met zijn gezin naar de Davodwarsstraat 6 in Deventer. Van invloed kan hier zijn geweest dat de kinderen van Gerrit Lagerwaard in Zutphen vanwege het feit dat ze kinderen van Communisten waren en daarop vaak op afkeurende wijze mee werden geconfronteerd. Wellicht werd er vanuit gegaan dat hen dat in Deventer, het Moskou aan de IJssel, niet zou overkomen. In 1935 wijzigde de C.P.H. haar naam in Communistische Partij Nederland ( C.P.N.) Na zijn verhuizing van Zutphen naar Deventer werd hij in 1939 in Deventer voorzitter van de C. P. N. afdeling Deventer. Op leidt hij als voorzitter van de afdeling Deventer van de Vereniging Vrienden Sovjet Unie ( V.V.S.U.) een voordracht van predikant J.L. dr. Snethlage uit Oye welke plaatsvond het logegebouw aan de Rijkmanstraat in Deventer. Het thema was; Hoe staat het met de geloofsvervolging in de Sovjet Unie? Hoe met de democratie. Op 1 juni 1936 wordt dr. J.L. Snethlage vanwege het verdedigen van het goddeloze christendom-vijandige Rusland en als verdediger van het Russisch Evangelie van de daad door de Hervormde Synode hiervoor aangeklaagd. De V.V.S.U. werd destijds door de Nederlandse Regering gezien als een communistische mantelorganisatie. Op is Gerrit Lagerwaard spreker bij een stakingsbijeenkomst over de werkzaamheden in het kader van de werkverschaffing bij de aanleg van het Twenthe-Rijnkanaal. In 1991 is de C.P.N. opgegaan in de fusie met de Evangelische Volkspartij ( E.V.P. ), de Politieke Partij Radicalen ( P.P.R. ) en de Pacifistisch Socialistische Partij (P.S.P.) onder de nu nog bestaande partijnaam Groen Links. Ook zijn vrouw Gerharda Berendina van Laar was politiek actief. Zo stond zij in 1935 voor de C.P.N. op de kandidatenlijst voor de gemeenteraad van Deventer. Niet alleen Gerrit Lagerwaard maar ook zij stond in 1939 op de lijst van linksextremistische personen van de Centrale Inlichtingendienst. Zoals al is vermeld was Gerrit Lagerwaard sigarenmaker van beroep en kwam in dienst bij de sigarenfabriek Bijdendijk en Ten Hove. Dat Gerrit Lagerwaard bij sigarenfabriek Bijdendijk en Ten Hove werkte kan worden bevestigd door een brief die de familie op 5 maart 1941 schreef aan hun op dat moment in Rotterdam wonende dochter Alie (Aaltje ). Daarin wordt melding gedaan, dat er voor de tweede keer weer is ingebroken bij Bijdendijk. De fabriek was oorspronkelijk gevestigd op een zolderverdieping in Polstraat 48. Later betrok men de nieuwbouw aan de Jacob Reviusstraat. 6

7 Sigarenmakers bij sigarenfabriek Bijdendijk en Ten Hove 1931 Woningstichting Nijverheid had in de Driebergenbuurt arbeiderswoningen gebouwd, bestemd voor werknemers van o.a. de sigarenfabriek Bijdendijk en Ten Hove. Bijdendijk en Ten Hove was één van de bekendste sigarenfabrieken in Deventer. G. Bijdendijk vestigde zich in 1902 in de stad. Als werknemer van Bijdendijk en Ten Hove heeft dat zijn gezin de mogelijkheid geboden om op 10 september 1935 te verhuizen naar het adres Driebergenstraat 44. Binnen het bedrijf bracht Gerrit Lagerwaard vanuit zijn politieke overtuiging vaak de slechte werkomstandigheden ter sprake. Omdat hij zich als woordvoerder opwierp werd hij meerdere keren gevraagd voorman in het bedrijf te willen worden. Echter om dezelfde redenen heeft hij daar even zo vaak van afgezien. Voor hem moest gelden dat allen, van directeur tot sigarenmaker, op dezelfde manier behandeld en gewaardeerd dienden te worden en dat er vanuit de leiding van het bedrijf geen macht of autoriteit mocht bestaan. 7

8 Verzetsman tijdens de oorlog Zijn idealistische en politieke instelling leidden er toe dat Gerrit Lagerwaard al snel, ook vanwege zijn lidmaatschap van de C.P.N., betrokken raakte bij ondergrondse activiteiten. Al in de zomer van 1940 kwamen in Deventer de eerste illegale pamfletten uit, zoals de Deventer editie van De Waarheid. Deze werd op steeds andere adressen in de stad gestencild. Ook bij hem thuis. Toen bekend werd dat er een lijst van Deventer revolutioneren bij de politie lag die zouden kunnen worden opgepakt, werd het risico dat de stencilmachine ontdekt zou worden te groot en vond men een adres bij de verzetsgroep in Terwolde. De beide verzetsgroepen werkten vaak samen. Volgens zoon Gerrit Lagerwaard jr. is de stencilmachine door zijn vader naar Terwolde gebracht. Gerrit jr. heeft toen alle nog thuis aanwezige illegale pamfletten verbrand. Waarschijnlijk is de stencilmachine naar Gerrit Jan Nieuwenhuis gebracht, die op de steenfabriek de Vooruitgang in Terwolde woonde. Nadat daar een periode werd gestencild is volgens diens vrouw de stencilmachine daar weer door Egbert Plette weggehaald en bij Gerrit van t Einde ondergebracht die aan de Wijkseweg woonde. Zijn dochter Gerrie van t Einde zorgde daar weer voor de verspreiding. Aangenomen kan worden ook naar Deventer. Zowel in Deventer als in Terwolde waren goed georganiseerde verzetsgroepen actief. Beide groepen zorgden ook voor het transport en het onderbrengen van piloten en Joden. Omdat de bruggen bij Deventer werden bewaakt vond de oversteek vaak s nacht per roeiboot plaats. Eén van deze onderduikers Max Krefeld zegt hier het volgende over: Op 1 maart 1943 moest ik onderduiken. Aanvankelijk zat ik in Deventer op Brinkgreven en later toen dat niet langer veilig was in de Assenstraat. Via de ondergrondse werd ik opgehaald door Egbert Plette. Hij bracht mij bij de familie van t Einde in Terwolde, waar ik geruime tijd ondergedoken heb gezeten. Ik herinner me nog dat ik daar regelmatig De Waarheid stencilde en dat zijn dochter Gerrie de illegale lectuur rondbracht. Ik heb grote bewondering voor het moedige optreden van de verzetsmannen, Plette, Nalis en van der Vegt. Drie leden van deze goed georganiseerde verzetsgroep werden verraden en op 12 januari 1944 gearresteerd en op de Oxerhof in Colmschate gevangen gezet. Na de mislukte aanslag in de nacht van 6 en 7 maart 1945 op Generalkommissar Hanns Rauter bij de Woeste Hoeve werd opdracht gegeven alle Todeskandidaten te fusilleren. Als represaille werden op 8 maart 1945 bij de Woeste Hoeve 117 gevangenen geëxecuteerd, waaronder de Terwoldenaren, E. Plette, A.J. Nalis en P. van der Vegt. 8

9 Arrestatie Door de lokale politie-inlichtingendiensten waren voor de oorlog al lijsten aangelegd van actieve leden van de CPN en RSAP. Naar aanleiding van de Duitse inval in de Sovjet Unie op 22 juni 1941, bekend als Operatie Barbarossa, werd door de Duitse autoriteiten opdracht gegeven communisten te arresteren. Op 25 juni 1941 kreeg de Deventer politie van de Sicherheitspolizei een lijst met namen aangereikt. Of de politie er maar voor wilde zorgen dat de op de lijst staande revolutionairen, allen leden van de RSAP en de CPN, werden gearresteerd. Of deze instructies door politiefunctionarissen werden opgevolgd was vaak afhankelijk van de personen die dienst hadden. Er sloop echter binnen het politiekorps argwaan binnen, wie wel en wie niet was te vertrouwen. Binnen het korps was duidelijk sprake van bereidheid tot verzet en het saboteren van opdrachten. Commissaris van Tricht deed echter geen enkele moeite een beschermende of bemoedigende hand uit te steken. Volgens het dagrapport van de politie van deze 25 e juni 1941 werden aanvankelijk 17 Deventeraren door agenten van het Deventer politiekorps s morgens om 6.30 uur naar het politiebureau gebracht. Zij zijn allen door de recherche gefouilleerd en hun goederen zijn daar in beslag genomen. Drie van hen werden er in de loop van de dag op last van de Sicherheitspolizei weer in vrijheid gesteld. Om uur werd volgens het dagrapport aan de arrestanten een warme maaltijd verstrekt. Om uur worden de 14 revolutionairen door de Ordnungs Polizei van het bureau gehaald en per vrachtauto afgevoerd. Aan hen werd volgens het dagrapport voor het vertrek nog een portie brood verstrekt. Gerrit Lagerwaard zijn schoonzoon Herman Beffers schijnt op het station van Deventer nog afscheid van hem hebben kunnen nemen. Op diezelfde dag deed commissaris A.P. van Tricht van deze arrestaties melding aan burgemeester F.W.R. Wttewaall.In de betreffende brief zijn de namen van de agenten die ieder een arrestant naar het bureau bracht niet vermeld. Uit het dagrapport van de politie van 24 juni 1941 blijkt dat Gerrit Lagerwaard is opgebracht door agent Faber. 9

10 Er wordt geen melding gedaan waar de arrestanten naar toe zijn gebracht. In de ( ongedateerde ) OPGAVE VOOR DE LIJST DER NAMEN VAN HEN, DIE VOOR HET VADERLAND ZIJN GEVALLEN, schrijft de echtgenote van Gerrit Lagerwaard na de oorlog aan het Rijksbureau voor Oorlogsdocumentatie dat haar man naar de kampen Schoorl, Amersfoort en Neuengamme is gevoerd. Het is niet bekend waar zij deze informatie van heeft gekregen en of er vanuit deze kampen briefwisselingen met zijn familie hebben plaatsgevonden. Kamp Schoorl Kamp Schoorl, bekend als Polizeiliches Durchgangslager Schoorl, is het eerste door de Duitsers gebouwde gevangenenkamp in Nederland. Naast vele in Amsterdam opgepakte joden, werden er de op 25 juni 1941 landelijk gearresteerde communisten gevangen gezet. Omdat er geen of slechte registratie plaatsvond van de lijsten met de gevangen genomen communisten mag er vanuit gegaan worden dat Gerrit Lagerwaard na zijn arrestatie op 25 juni 1941 in Schoorl gevangen is gezet. In het Kamp Schoorl heerste volgens de overleveringen een mild regiem. Volgens de archieven van Kamp Schoorl werd op 18 augustus 1941 de groep van ruim 200 preventief gearresteerde communisten naar Kamp Amersfoort overgebracht. In oktober 1941 werd Kamp Schoorl gesloten en is inmiddels ook afgebroken. Een herinnering aan dit kamp blijft tastbaar door het opgerichte monument met de tekst; Voor hen begon hier een lijdensweg waarvan de meesten niet terug keerden 10

11 Kamp Amersfoort Het Kamp Amersfoort, werd opgericht als Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort. Het kamp werd geleid door leden van de Waffen-SS. De gevangenen werden vaak onder erbarmelijke omstandigheden vastgehouden. Het eten was er slecht. Het kwam vaak voor dat er drie of vier dagen geen voedsel was. Verder was het kamp smerig en was de hygiëne ver te zoeken. Ook was er sprake van dwangarbeid. De administratie werd vlak voor de bevrijding vernietigd, zodat er geen gegevens zijn wie, wanneer en waar de gevangen naartoe werden overgeplaatst. Wel is bekend dat de eerste groep gevangenen die op transport werd gesteld naar Neuengamme op 19 november 1941 plaatsvond. Later zouden er nog 21rechtstreekse transporten volgen. Tot welk transport Gerrit Lagerwaard heeft behoord is niet bekend. Als eerbetoon aan de gevangenen van Kamp Amersfoort is het Stil Appèl ingericht. Stil Appèl is een herinnering aan de beruchte rozentuin die in de praktijk werd gebruikt als strafplaats waar gevangenen urenlang stil moesten staan. 11

12 Kamp Neuengamme Het concentratiekamp Konzentrationslager Neuengamme lag zo n achttien kilometer ten zuidoosten van Hamburg bij het dorp Neuengamme. De bewaking was in handen van de S.S. Met in als commandant Martin Weiss. In totaal waren er S.S. soldaten voor de bewaking van KZ Neuengamme en zijn buitenkampen in dienst. Naast het hoofdkamp waren er tientallen zogenaamde buitenkampen, zowel voor mannen als voor vrouwen. Het hoofdkamp was gevestigd bij een oude steenfabriek. 12

13 Op 19 november 1941 arriveerden zoals gezegd de eerste 270 Nederlanders vanuit Amersfoort in Neuengamme. Later zullen er nog velen volgen. Bij aankomst moesten de gevangenen alle persoonlijke bezettingen afgeven. Vervolgens werd al het lichaamshaar afgeschoren en kreeg men in plaats van de eigen naam een nummer op een zinken plaatje, dat om de nek gedragen en aan de kleding genaaid moest worden. De persoonlijke gegevens werden in de politieke afdeling geregistreerd. De kleding en het schoeisel werd daarna willekeurig verdeeld, of men kreeg de bekende gestreepte gevangenenpakken. De gevangene kregen derhalve zelden iets passends. Gedurende de eerste weken stonden de gevangenen onder quarantaine en werden dan nog niet aan het werk gezet. Wel moesten ze soms uren op appèl staan. Vaak half naakt en op blote voeten. De S.S. probeerde de moreel en psychische weerstand van de gevangenen te breken door hen in vernederende omstandigheden te laten leven en werken. Ze werden dagelijks met de dood geconfronteerd. Ze zagen, hoe hun kameraden stierven en leefden in grote angst dit zelf te overkomen. De KZ-gevangenen werden geslagen, opgehangen, doodgeschoten of vergiftigd. Ze verhongerden of stierven door lichamelijke aftakeling en door gebrek aan medische hulp. Ook werden er in KZ Neuengamme gevangenen, die door ziekte arbeidsongeschikt waren, door injecties met benzine en/of andere petrochemische stoffen gedood. Omdat KZ Neuengamme geen crematorium had werden de doden, nadat hen de gouden tanden waren uitgetrokken, in de regel verbrand in het crematorium op het Ohlsdorfer kerkhof in Hamburg. 13

14 De gevangenen werden aan het werk gezet met als doel Vernichtung durch Arbeit. Met andere woorden Arbeit was belangrijk, maar Vernichtung kwam op de eerste plaats. Velen werden tewerkgesteld bij het graven van een kanaal ten behoeve van het af kunnen voeren van de in de steenfabriek geproduceerde stenen. Ook de klei die nodig was voor de productie van stenen moest door honderden gevangenen handmatig uit de kleiputten worden gegraven en in grote lorries worden gegooid. Andere gevangenen hadden de opgave de zware volle lorries over slecht aangelegde rails naar de steenfabriek te duwen. Bij weer en ontij moesten ze in volstrekt onvoldoende passende kleding en schoeisel gedurende 10 tot 12 uur per dag deze zware werkzaamheden verrichten. Deze werkzaamheden behoorden dan ook tot de zwaarste werkzaamheden in het kamp. Ook werden velen tewerkgesteld bij boeren in de omgeving, die op hun akkers de groenten verbouwden die als voedsel voor de bewakers en - in te verwaarlozen kleine porties - voor de gevangenen nodig waren Zij die tewerkgesteld werden in de fabrieken voor de oorlogsindustrie hadden minder last van de weersomstandigheden en hadden het wat betreft lichamelijke arbeid wat minder zwaar. Voor het zware werk was de voeding zoals gezegd volstrekt onvoldoende. s Morgens was er een dunne melksoep of zogenaamde koffie. s Middags dunne koolraapsoep met weinig vet. s Avonds werden de broodrantsoenen voor de volgende dag uitgedeeld met daarbij wat margarine, kaas of marmelade. Welke werkzaamheden Gerrit Lagerwaard heeft moeten verrichten en welke ontberingen hij in KZ Neuengamme heeft moeten ondergaan, is niet bekend. In een deel van het voormalige KZ-Neuengamme is thans een herdenkingsruimte ingericht, waar foto s, archieven en een lijst van alle gevangenen die zijn omgekomen of zijn omgebracht zijn in te zien. Gerrit Lagerwaard staat ook op deze lijst vermeld. Ook staan er resten van barakken opgesteld en zijn en funderingen gerestaureerd. 14

15 Hiernaast het Internationaal gedenkteken Le Deporté van Francoise Salmon Daarnaast staan er in Neuengamme ter nagedachtenis aan de slachtoffers meerdere gedenktekens opgesteld. Aktion T-4 en Aktion 14f13 In april 1942 bezochten zogenaamd onafhankelijke T-4 artsen de verschillende concentratiekampen en selecteerden zieken en arbeidsongeschikten op basis van criteria zoals die in de registratieformulieren voor Euthanasie stonden vermeld. Deze geselecteerden hebben geen van allen een Häflingsnummer gekregen. Eerst later is men er bij toeval achter gekomen doordat men namen zonder gevangenennummer tegenkwam. Het blijkt dat deze groep, waartoe ook Gerrit Lagerwaard behoorde, als proefkonijn in het kader van het zogenaamde Sonderprogram was geselecteerd. Deze registratie heeft wellicht plaatsgevonden op 31 mei 1942, daar van alle op de lijst staande Nederlanders deze datum als overlijdensdatum staat vermeld op de lijst Die Toten van de KZ Gedenkstätte Neuengamme. Pas na de oorlog is gebleken, dat voor het uitvoeren van Aktion 14f13 voor gevangenen vanuit KZ Neuengamme het Landes-Heil- und Pflegeanstalt ( Herstel- en verpleeginrichting ) te Bernburg werd aangewezen. Het transport naar Bernburg vond in de weken daarna plaats en komt overeen met hetgeen de Duits joodse gevangene Erich Kulka, die in KZ Neuengamme gevangen zat, opmerkte. Hij heeft het transport van de gevangenen naar Bernburg zien gebeuren en schrijft hierover in zijn boek uit 1965, Die faschistische Ausrottingspolitiek und ihre ökonomischen Hintergrunden het volgende; 15

16 De hiervoor in aanmerking komende gevangenen moesten bij de artsencommissie aantreden, onder het voorwendsel dat ze naar een veel beter kamp zouden worden overgebracht. Er werd bewaking ingesteld en niemand mocht na het appèl terug naar zijn barak. Er vond geen medische controle plaats. In de rubriek Diagnose op het registratieformulier werden vermeldingen geplaatst als; rassenhater, opruier, Duitsland hater en beruchte communist. Als plaats van overlijden van de in KZ Neuengamme uitgezochte gevangenen werd de Heil- und Plfegeanstallt in Bernburg a.d. Saale aangewezen. Degenen die uitgezocht waren werden op een transportlijst gezet, waarbij niemand wist waar dit goede Transport naar toe zou gaan. De S.S. verspreidde het bericht dat de gevangenen naar een ander kamp gingen waar oude ervaren vaklieden nodig waren. We hadden echter vermoedens dat dit niet zo was. Twee weken later kwamen er autobussen en werden zij die waren uitgezocht onder begeleiding van de S.S. afgevoerd en in een aparte barak ondergebracht. We hadden niet eens de tijd om afscheid van de kameraden te nemen. Enige dagen nadat de gevangenen met bussen waren afgevoerd kwam er een vrachtauto in het kledingmagazijn van Neuengamme; men vermoedde uit Bernburg. Ze bracht de bezittingen van onze kameraden terug; Kleren, schoenen, ondergoed. Er miste niets, zelf geen bretels, riemen en anderen kleinigheden. Het gerucht ging dat de kameraden in ovens waren gegooid en waren verbrand. Maar destijds geloofden we dit niet De code T-4 was de benaming van Nazi-Duitslands euthanasie- en sterilisatie programma met als doel verbeteren van het mensenras. T-4 was afgeleid van het adres van het kantoor van dit Sonderprogram dat was gevestigd aan de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn. Bij Aktion 14f13 stond de code 14f voor de dood in concentratiekampen en de code 13 voor het transport naar een inrichting voor Euthanasie. Om deze operatie voor de buitenwereld verborgen te houden, werden vervolgens voor alle gevangenen fictieve overlijdensverklaringen opgesteld, welke in Neuengamme in de maanden nadien, op een willekeurige datum zijn uitgegeven. Dit is dan ook de reden dat er op documenten over Gerrit Lagerwaard vaak verschillende of geen overlijdensdata staan vermeld. Vanaf het voorjaar 1942 komen de acties voor uitvoering van Aktion 14f13 op gang. Het initiatief hiervoor werd uitgevaardigd door S.S.er Heinrich Himmler. 16

17 Landes-Heil-und Pflegeanstalt Bernburg Het Landes-Heil- und Pflegeanstalt ( Herstel- en verpleeginrichting ) te Bernburg was een van de euthanasie centra s die door de Nazi s onder de code T-4 in gebruik werd gesteld. Een deel van het gebouw werd door de Nazi s ingericht om gevangenen door middel van vergassing om te brengen, waarbij ook proeven werden genomen om hier de meest effectieve manier voor vast te stellen. De gevangen werden met grijze bussen van de Geheimnützigen Krankentransport GmdH, meestal in groepen van 60 tot 75 gevangenen, vanuit KZ Neuengamme naar Bernburg vervoerd. Als reden voor deze transporten werd aangegeven dat het een invaliden transport betrof of het overbrengen naar een sanatorium of recreatiepark. De aanwijzing voor de transporten was volstrekt willekeurig, omdat uit de archieven is gebleken, dat dit op alfabetische volgorde plaatsvond. In Bernburg aangekomen werden de bussen in aan aangrenzende garage gereden. Daar mochten de gevangenen pas uitstappen. 17

18 Direct hierna moesten ze zich volledig ontkleden, werden ze geregistreerd, gefotografeerd en bij een arts gebracht die ze op gouden tanden onderzocht en hen op het lichaam kenmerkte. Door de arts werd ook een valse doodsoorzaak opgesteld. Bij Gerrit Lagerwaard was dat Endocarditis, of wel een ontsteking aan de binnenzijde van het hart of de hartkleppen. Daarna werd de groep naar de kelder gebracht 18

19 Hier werden ze in de ruimte gebracht waar gasflessen stonden, gevuld met koolmonoxide of met het door Karl Fritzsl ( de beul van Auschwitz) in de zomer van 1941 gebruikte verdelgingsmiddel Zyklon B. Met 60 tot 70 gevangenen tegelijk werden de gevangenen in de op een douche lijkende gaskamer gebracht. De lijkverbranders konden via een in de muur aangebracht rond gebogen raam, die ook voor het maken van foto- en filmopnamen diende, de gehele gaskamer overzien. Na het binnen laten stromen van het gas zou de dood binnen enkele minuten moeten intreden. De werkelijkheid was dat dit zeker 20 minuten duurde en de gevangenen doodsangsten uitschreeuwden. De ruimte bleef een uur afgesloten, voor het gas werd afgezogen. Daarna werden het braaksel en uitwerpselen van de lichamen afgespoeld. In een daarnaast gelegen ruimte werden de lijken die waren gekenmerkt onderzocht en werden de gouden tanden uitgetrokken. Ook werd bij meerderen de hersenen uitgenomen, die dienden voor nader medisch wetenschappelijk onderzoek. De lijken werden hierna in speciaal daarvoor geconstrueerde ovens verbrand. Tot de vanuit KZ Neuengamme in Bernburg omgebrachte gevangenen bevond zich een groep van 45 Nederlanders, waartoe ook Gerrit Lagerwaard behoorde. Door kleindochter Jeanine Doeve- Lagerwaard is bij haar bezoek aan KZ Neuengamme uit documenten gebleken, dat Gerrit Lagerwaard op 19 juni 1942 om 8.15 uur in Bernburg is vergast. Ook de gelijktijdig met Gerrit Lagerwaard op 25 juni 1941 in Deventer gearresteerde Arend Jan Brinks gewoond hebbende op Putmanstraat 27 te Deventer behoorde tot deze groep van 45 Nederlanders en is op 11 juni 1942 in Bernburg vergast. 19

20 Ook bij de Landes-Heil-und Pflegeanstalt Bernburg is een deel van de inrichting in zijn oude staat terug gebracht en is voor belangstellenden te bezoeken. ( zie ook fotocollage in de bijlagen ). Ter nagedachtenis aan alle daar in de gaskamer omgebrachte gevangenen is op het terrein een gedenkteken geplaatst. Documentatie persoonlijke gegevens en informatie nabestaanden Zoals al eerder gezegd, is er toentertijd alles aan gedaan om deze operatie zo geheim mogelijk tot uitvoering te brengen. Echter is er na de oorlog, ook door meerdere Duitse instanties, veel onderzoek gedaan om de werkelijke gang van zaken naar boven te krijgen, en voor zover mogelijk, te documenteren. Omdat echter veel dossiers zijn vernietigd was het moeilijk om ook de juiste gegevens over Gerrit Lagerwaard te achterhalen. Vanuit Neuengamme werden weliswaar gegevens doorgestuurd naar het Nederlandse Rode Kruis, maar ook deze geven vaak afwijkende of onvolledige informatie ter zien als het gaat om de overlijdensdatum, de plaats van overlijden en de doodsoorzaak. 20

21 Onderstaand overzicht geeft dit duidelijk aan. *Gegevens KZ-Gedenkstätte Neuengamme Die Toten ; overlijdensdatum te Bernburg. * KZ-Gedenkstätte Neuengamme META Totenbuch-Version 2006; overlijdensdatum te Bernburg, doodsoorzaak; vergast *Gegevens KZ- Gedenkstätte Neuengamme Standesamtregister; overlijdensdatum om 8.15 uur te Neuengamme, doodsoorzaak Endocarditis. *Gegevens KZ- Gedenkstätte Neuengamme Gedenkbücher; overlijdensdatum te Neuengamme. *Gegevens KZ- Gedenkstätte Neuengamme Totenbuch; overlijdensdatum te Bernburg, doodsoorzaak; vergast. *w.w.w.soldatenfriedhof.de ; overlijdensdatum te Bernburg, doodsoorzaak; vergast. *Online Gedenkbuch Weltkriegsopfer; overlijdensdatum ca te Bernburg, doodsoorzaak; vergast. *Slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting; overlijdensdatum te Neuengamme *Brief vanuit Hamburg gedateerd 19 juni 1942; (niet bekend aan wie gericht) overlijdensdatum om 8.15 uur te Hamburg-Neuengamme, Hausdeich 60, doodsoorzaak Endocarditis. *NIOD databaseslachtoffers WO II ; overlijdensdatum te Neuengamme, doodsoorzaak; doodgemarteld. *Brief van Koningin Wilhemina d.d. 28 januari 1947 gericht aan wed. G.B. Lagerwaard van Laar; overlijdensdatum 19 juli 1943 te Neuengamme. *Ongedateerde brief van G.B. Lagerwaard van Laar aan het Rijksbureau voor Oorlogsdocumentatie; overlijdensdatum 19 juli 1943 te Neuengamme. *Oorspronkelijke Erelijst Gevallenen ; overlijdensdatum te Neuengamme. *Ongedateerde brief van het Afwikkelingsbureau Concentratiekampen te Vught, gericht aan wed. G.B. Lagerwaard van Laar; overlijdensdatum te Neuengamme. Uit de in Neuengamme door kleindochter Jeanine Doeve Lagerwaard laatst verkregen documenten en door de andere verzamelde gegevens over elkaar te leggen kan geconcludeerd worden dat Gerrit Lagerwaard in de Landes-Heilund Pflegeanstalt Bernburg op 19 juni 1942 s morgens om 8.15 uur door vergassing om het leven is gebracht. 21

22 Het heeft nog tot 28 januari 1947 geduurd voordat de echtgenote van Gerrit Lagerwaard middels een brief van Koningin Wilhelmina formeel op de hoogte werd gesteld van zijn overlijden. En dan ook nog met een in de brief verkeerde overlijdensdatum van 19 juli De ongedateerde brief van het Afwikkelingsbureau Concentratiekampen Vught, met wel de juiste datum, moet na 19 juli 1943 door de weduwe van Gerrit Lagerwaard zijn ontvangen omdat zij aan het Rijksbureau voor Oorlogs Documentatie schrijft dat haar man Gerrit Lagerwaard op 19 juli 1943 is overleden. De nasleep voor het gezin Hoe het gezin, nadat Gerrit Lagerwaard was gearresteerd, de laatste oorlogsjaren is doorgekomen is niet helemaal bekend. Vader viel als kostwinner weg, dus zullen beide oudste dochters wel financieel zijn bijgesprongen. Omdat Gerrit Lagerwaard sigarenmaker was en er onder de sigarenmakers ook veel thuiswerkers waren, kan het zijn dat ook zijn vrouw dit heeft gedaan. Bekend is ook dat dochter Elisabeth ( Bep ) Lagerwaard bij blikfabriek Thomassen en Drijver heeft gewerkt. Zij had blijkbaar zo n technische kennis, dat zij bij storingen van huis werd gehaald om de storing te komen verhelpen. Na de oorlog heeft Gerrit Lagerwaard zijn weduwe wel een uitkering ontvangen van de Stichting Met het per 24 mei 1947 in werking treden van de op voorstel van door Willem Drees ingevoerde Noodvoorziening voor ouden van dagen, ontving zij vanaf dat moment hieruit ook een maandelijkse uitkering. Omstreeks 1955 emigreerden de beide dochters met hun gezinnen naar Zuid Afrika. Toen de gezondheid van Gerrit Lagerwaard zijn weduwe zodanig werd, dat zelfstandig wonen in de Driebergenstraat 44 niet meer mogelijk was, heeft haar zoon Gerrit Lagerwaard jr. haar bij zich in huis genomen. Haar slechter wordende gezondheid leidde ertoe dat zij in 1959 moest verhuizen naar verzorgingstehuis De Zonneheuvel in Schalkhaar. Daar de kosten van de verpleging niet meer alleen door het gezin van Gerrit Lagerwaard jr. konden worden opgebracht ( de beide dochters woonden in Zuid Afrika en droegen niet bij in de kosten) moest zijn oudste dochter Fientje Lagerwaard haar studie beëindigen en werk zoeken. Gerrit Lagerwaard zijn weduwe Gerharda Berendina - van Laar is op 15 oktober 1960 in Schalkhaar overleden. Gerrit Lagerwaard jr. heeft altijd zeer nadrukkelijk afstand genomen van wat voor politieke overtuiging dan ook, omdat hij de gevolgen daarvan voor het gezin aan den lijve heeft ondervonden. 22

23 Te vaak heeft hij de roep hé vuile communist moeten horen. Hij was dan ook van mening dat, als je het idealisme zoals zijn ouders en vooral zijn vader die uitdroegen zover ging als hij deed, je dan geen gezin moest stichten. Het uitdragen van zijn idealisme heeft zoals gezegd dan ook grote negatieve consequenties voor het gezin gehad. Gerrit Lagerwaard zijn vrouw bleef, hoewel niet meer actief, na de oorlog het communisme aanhangen. Getuige een heel grote foto van Stalin, die jaren in haar woonkamer in de Driebergenstraat heeft gehangen. Haar kleindochter Fientje Lagerwaard weet nu nog dat ze de foto van deze vreemde man steeds als heel erg beangstigend heeft ervaren. Een voor het gezin bijkomende beangstigend feit was dat tijdens de laatste oorlogsjaren door de Duitsers jacht werd gemaakt op jonge mannen, die in Duitsland werden ingezet voor de Arbeidseisatz. Ook zoon Gerrit Lagerwaard jr. behoorde hiertoe. Zijn ervaringen worden in een van de bijlagen beschreven. Aandacht voor de gevallen verzetsstrijders Het heeft na de oorlog nog jaren geduurd voor er aandacht kwam voor de in de oorlog omgebrachte verzetsstrijders. De door het Nederlandse Rode Kruis ontvangen gegevens over de in de Duitse concentratiekampen omgekomen verzetsstrijders, werden steeds als waar aangenomen. Pas laat na de oorlog kwam naar buiten wat er werkelijk was gebeurd, mede door het, door de Duitse instanties, in kaart brengen van de nog wel bewaard gebleven gegevens. Ook zijn er door de Duitse instanties op veel plaatsen waar concentratiekampen zijn geweest Herdenkingsmonumenten opgericht ter nagedachtenis aan de oorlogsslachtoffers die daar zijn omgekomen dan wel zijn omgebracht. Voor heel Nederland ligt er sinds 1960 in de hal van de Tweede Kamer de Staten Generaal de Erelijst van Gevallenen Iedere dag wordt door een medewerker van de Tweede kamer een pagina omgeslagen, zodat voor het publiek steeds nieuwe namen te zien zijn. Ook bevindt zich in Nederland bijna in iedere plaats wel een monument voor haar in de oorlog omgekomen plaatsgenoten. In Deventer heeft het oorlogsmonument met daarop de namen van alle in de oorlog omgebrachte inwoners een plaats gekregen aan de Verzetslaan. 23

24 De naam van Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard is als blijvende herinnering tastbaar gebleven op de volgende plaatsen. * In de KZ/Gedenkstätte Neuengamme op lijst uit het Totenbuch Die Toten 1940 / 1945 * In de 2 e Kamer van de Staten Generaal op de Erelijst Gevallenen * In Deventer op het Monument voor Oorlogsslachtoffers. 24

25 * De Werkgroep Struikelstenen Deventer is bereid mee te werken aan het plaatsen van een struikelsteen bij zijn voormalige woning in de Driebergenstraat. Afsluiting Het was tijdens het onderzoek vaak schokkend om de gruwelijkheden te ervaren die Gerrit Lagerwaard en al zijn lotgenoten hebben moeten ondergaan. Een van geboorte Duits Joodse schrijfster die na de oorlog naar Zweden emigreerde en zelf het concentratiekamp Auschwitz overleefde, heeft over het herdenken van de vele doden het volgende gedicht geschreven. Wij keren ons om en herdenken de doden en onszelf. De overlevenden nemen de doden bij de hand en we keren terug naar het leven, naar wat ons leven was en is. Cordelia Edvardson De beschrijving van de levensloop van Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard zal voor velen een herinnering blijven aan zijn inzet als verzetsstrijder, welke hij met zijn leven heeft moeten bekopen. Hij gaf zijn leven voor de vrijheid die wij nu hebben. We zullen als nabestaanden zijn nagedachtenis dan ook in ere houden. Terwolde / Deventer, voorjaar 2016 Jeanine Doeve - Lagerwaard Lammert Lugtenberg 25

26 Bronvermelding Genealogie families Lagerwaard door Sjaak Lagerwaard Archief KZ Gedenkstätte Neuengamme Archief Rijksbureau Oorlogsdocumentatie Archief Nederlands Instituut Oorlog Documentatie Archief SAB Stads en Atheneum Bibliotheek Deventer Archief Oudheid Kundige Kring Voorst Brieven en foto s familie Lagerwaard Boek Klakkende Laarzen aan de IJssel van K.H. Vos Boek Deventer van K.H. Vos Boek De Geschiedenis van de Driebergenbuurt van Henk van Baalen en Geert Poorthuis Website Polizeiliches Durchgangslager Schoorl Website Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort Website Konzentrationslager Neuengammer Website Heil- uns Pflegeanstalt Bernburg Website Deventer in Beeld Website Stads- en Streekarchief Zutphen Website Digitale Erelijst Oorlogsslachtoffers Website Centrale Inlichtingendienst Website Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis Website Piet Douma Website Wie was Wie Website Oorlogsgraven Stichting Website Gedenkbuch Weltkriegsopfer Website Soldatenfriedhof Website Förderverein der Gedenkstätte Bernburg E.v. Website Jungle World Der Tötungskliniek von Bernburg Website Cordelia Edvardson Website Filmportal Babelsberg - Potsdam 26

27 Bijlage 1. Arbeidseinsatz van Gerrit Lagerwaard junior Om niet naar Duitsland te hoeven gaan en dus de Arbeidseinsatz te ontlopen zat Gerrit Lagerwaard jr. ondergedoken. Echter toen de Duitsers in het najaar van 1943 hem thuis wilden komen halen en hij niet aanwezig bleek te zijn dreigden de Duitsers zijn moeder te gijzelen. Hij heeft zich toen alsnog aangemeld. Nadat hij in 1940 zijn MULO diploma had gehaald heeft hij daarna de opleiding timmeren aan de ambachtsschool gevolgd. Op 23 juli 1943 krijgt hij het getuigschrift Timmeren en Geometisch onderwijs Ambachtsschool uitgereikt. Wellicht werd hij vanuit die laatste opleiding als dwangarbeider tewerkgesteld bij de UFA filmstudio s Babelsberg in Potsdam bij Berlijn. Hij heeft daar als timmerman mee helpen bouwen aan decors voor propaganda- maar ook grote speelfilmproducties. Zoals voor de muziekfilm Die Frau meiner Träume met in de hoofdrol de bekende filmster en zangeres Marike Rökk. (zie Youtube). Voor deze productie heeft hij daar meegewerkt aan de bouw van de grote trap die deel uitmaakte van het decor. 27 Het bijzondere wil, dat hij na de oorlog samen met zijn vrouw in Deventer de film heeft gezien en tegen haar kon zeggen; kijk die trap heb ik in Potsdam nog mee helpen bouwen. Er waren in de filmstudio s zo n 175 dwangarbeiders als o.a. belichters, toneelmeesters, geluidstechnici, timmerlieden, schilders en tuinlieden werkzaam. Vooral Fransen en Nederlanders. Onder de Nederlanders bevonden zich veel studenten die geweigerd hadden de zgn. Loyalitätserklärung te ondertekenen.

28 In de hiërarchie van de buitenlandse dwangarbeiders stonden de arbeiders uit met name Nederland op de hoogste plaats. Zij konden zich vrij bewegen en waren soms ook ingekwartierd bij particulieren, terwijl dat eigenlijk ongewenst was. De anderen dwangarbeiders waren in kampen ondergebracht. Gerrit Lagerwaard jr. behoorde tot de groep die in de kost was bij particulieren. Op 14 april 1945 om uur voerden de geallieerden met 724 vliegtuigen van de Royal Air Force, waaronder Lancaster bommenwerpers, onder codenaam Flusskrebs een groot bombardement uit op Potsdam. Daar hij in een kosthuis verbleef was hij op de hoogte van het oprukken van de geallieerde legers. In de ontstane chaos tijdens de bombardementen wist Gerrit Lagerwaard jr. te vluchten. Met het meenemen van o.a. parfums en chocolade wist hij, dit gebruikend als ruilmiddel, de Amerikaanse troepen te bereiken. Zwaaiend met zijn witte hemd heeft hij zich aan hen overgegeven. Na langdurig en zeer intensief te zijn verhoord heeft hij zijn tocht naar Nederland kunnen voortzetten. Hoe dit verder heeft plaatsgevonden is niet bekend. Na de oorlog heeft Gerrit Lagerwaard jr. in de avonduren de studie voor akte Me gedaan voor de opleiding van leraar timmeren aan een ambachtsschool. Hij heeft echter geen lessen gegeven, maar heeft werk gevonden in de bouw als hoofduitvoerder bij verschillende grote bouwbedrijven. Na een langdurige ziekteperiode is Gerrit Lagerwaard. Jr. op 52 jarige leeftijd overleden aan de ziekte Multiple Sclerose. Genealogie Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard jr. Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard, geboren 22 augustus 1924 te Zutphen, overleden 21 januari 1977 te Apeldoorn, trouwt op 1 mei 1947 te Deventer met Fientje van der Worp, geboren 12 maart 1926 te Raalte, overleden 3 mei 2001 te Deventer. Kinderen; Fientje van der Worp, geboren 21 mei 1946, dochter van Fientje van der Worp uit relatie met Jack Myers, Canadees militair. Bij huwelijk op 1 mei 1947 met Gerrit Pieter Cornelis Lagerwaard door hem als wettig kind erkend met de naam; 1. Fientje Lagerwaard, geboren 21 mei 1946 de Deventer 2. Gerharda Jennie Lagerwaard, geboren 12 oktober 1947 te Deventer 3. Cornelis Gerrit Pieter Lagerwaard, geboren 26 juli 1952 te Deventer, overleden 14 mei 1956 te Deventer 4. Jeanine Lagerwaard, geboren 6 februari 1958 te Deventer 28

29 Bijlage 2. Overzicht documenten 1. Dagrapport Politie ( voorblad ) 2. Dagrapport Politie ( geschreven teksten ) 3. Dagrapport Politie ( uitgetypte teksten ) 4. Brief commissaris Politie aan burgemeester 5. Luchtfoto Driebergenbuurt 6. Foto Driebergenstraat Kaart oude situatie plaats voormalige woning Driebergenstraat Kaart nieuwe situatie plaats voormalige woning Driebergenstraat Digitale Erelijst gevallenen Brief Koningin Wilhelmina d.d. 26 januari Opgave formulier t.b.v. Rijksbureau Oorlogsdocumentatie 12. Brief uit Hamburg/Neuengamme d.d. 19 juni Brief Afwikkelingsbureau Vught datum postmerk? 14. Gegevens NIOD uit database slachtoffers uit WO II 15. Brief secretaresse prinses Wilhelmina d.d. 25 mei Familiebrieven uit maart Gegevens Centrale Inlichtingendienst 18. Geschiedenis van de IAMV ( Internationale Anti- Militaristische Vereniging ) 19. Gegevens website Weltkriegsopfer 20. Gegevens Soldatenfriedhof 21. Gegevens KZ-Gedenkstätte Neuengamme ( Die Toten ) 22. Gegevens KZ-Gedenkstätte Neuengamme ( Totenbuch Version 2006 ) 23. Gegevens KZ-Gedenkstätte Neuengamme ( Standesambtregister ) 24. Gegevens KZ-Gedenkstätte Neuengamme ( Gedenkbücher ) 25. Slachtofferregister Oorlogsslachtoffers 26. Gegevens Oorlogsgravenstichting 27. Lijst van 45 in Bernburg omgebrachte Nederlandse gevangenen 28. Reportage over Die Tötungsklinik von Bernburg 29. Beschrijving van de Sonderbehandlung 14 f 13 Transport nach Bernburg. 30. Foto s van Jeanine Doeve- Lagerwaard gemaakt tijdens haar bezoek aan KZ-Neuengamme 29

30 30