Dossier T. rex voor Naturalis. Darwinweg 2 Postbus RA Leiden. T F
|
|
- Lander van Wijk
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Dossier T. rex voor Naturalis Darwinweg 2 Postbus RA Leiden T F
2
3 Inhoud 1. De opgraving 5 2. Facts & figures 7 Het skelet 7 Tientje voor T. rex 7 3. Foto s van de botten 9 4. Onderzoek naar T. rex 11 Ouderdom 11 Schedel 11 Geslacht 12 Dieet 12 Botaandoeningen 12 Snelheid 12 Tot slot T. rex-tentoonstelling Bijdrage BankGiro Loterij Naturalis Biodiversity Center 17 Collectie 17 Onderzoek 17 Onderwijs 17 Museum 17 Dienstverlening Bezoekersinformatie 19 Adresgegevens 19 Openingstijden 19 Tickets 19 mei 2015
4
5 1. De opgraving Van 30 augustus tot en met 8 september 2013 groef Naturalis een Tyrannosaurus rex op. Dit gebeurde in Montana, V.S. in samenwerking met het Black Hills Institute. Het was de tweede keer dat Naturalis op T. rex expeditie ging. 5 Tijdens de zoektocht naar een Tyrannosaurus rex kwam Naturalis in contact met paleontoloog en T. rex expert Peter Larson van het Black Hills Institute. Hij wees Naturalis eerst op een veelbelovende vondst in Wyoming, V.S. Hier werd in het voorjaar van 2013 helaas toch geen compleet skelet van T. rex gevonden. Deze expeditie leverde delen van de linkervoet- en poot op. Gelukkig was de kans op een T. rex niet verkeken. Larson wees Naturalis op een andere plek; in Montana had een amateurpaleontologenechtpaar resten gevonden van T. rex. De onderkaak, losse tanden en een deel van het heupgewricht en staartbeen, zijn door hen gevonden. De verwachting was dat er nog meer materiaal van T. rex in de grond lag. Eind augustus 2013 groef Naturalis verder aan deze vondst en legde een zeer complete T. rex bloot. Om de botten te beschermen, zijn zij verpakt in gips en naar het laboratorium van het Black Hills Institute gebracht. Hier wordt het gips weer verwijderd en de botten verder geprepareerd. De opgraving van T. rex mei 2015
6
7 2. Facts & figures 7 Het skelet Lengte 12 meter Hoogte 4-5 meter Ouderdom 66 á 67 miljoen jaar oud Lengte schedel 1,50 meter Compleetheid skelet ongeveer 50% Geslacht vrouw Gewicht levende volwassen T. rex 5000 kilo Vindplaats Montana, V.S. Opgraving 30 augustus t/m 8 september 2013 Tientje voor T. rex Start 17 november 2013 Einde 21 december 2014 Aantal gedoneerde tientjes ruim mei 2015
8
9 3. Foto s van de botten De botten zijn nog deels ingepakt in gipsverband, zoals ze uit de opgraving meegenomen zijn. Onderstaande foto s zijn recente foto s van de botten in het lab van het Black Hills Institute, V.S. De foto s zijn ook te vinden op naturalis.nl/nl/over-ons/pers/persberichten/2014/nachtwacht-voor-naturalis/. 9 Dijbeen Scheenbeen mei 2015
10 10 Ribben Heup
11 4. Onderzoek naar T. rex Naturalis maakt een uitgebreide morfologische beschrijving van de botten en een vergelijking met andere exemplaren. Samen met andere onderzoekers uit binnen- en buitenland zal Naturalis proberen diverse onderzoeksvragen te beantwoorden. 11 Ouderdom T. rex leefde aan het eind van het Krijt van ruim 67 tot 66 miljoen jaar geleden. Het is echter belangrijk precies te weten hoe oud zij was, omdat daardoor de evolutie van T. rex nog nauwkeuriger te volgen is. De precieze ouderdom wordt bepaald met behulp van geologisch en paleomagnetisch onderzoek en een lakprofiel van de bodem. Naturalis werkt hierbij samen met geologen van de Vrije Universiteit Amsterdam en Universiteit Utrecht. Bovendien draagt onderzoek naar fossielen van planten en resten van pollen uit dezelfde aardlagen bij aan de ouderdomsbepaling van het skelet. Vergelijkbaar met het tellen van jaarringen in bomen, is ook de leeftijd van deze T. rex te achterhalen door de groeilijnen in de botten te tellen. Met x-ray micotomografie, een recente beeldtechniek blijven de botten hierbij gespaard. Enkel in het kuitbeen, de fibula, wordt een zeer klein gaatje geboord om de resultaten van de röntgentechniek mee te vergelijken. Dit gebeurt in samenwerking met een Belgische onderzoeker die aan de Vrije Universiteit Brussel en het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurhistorie verbonden is. Schedel De schedel van de in 2013 opgegraven T. rex van Naturalis Biodiversity Center is in Europa en wordt momenteel van Duitsland naar Amsterdam vervoerd. Het Fraunhofer-Entwicklungszentrum Röntgentechnik (EZRT) in Fürth heeft een scan gemaakt van het anderhalf meter grote en 66 miljoen jaar oude fossiel. Met de resultaten van deze scan worden alle details zichtbaar waardoor veel nauwkeuriger gewerkt kan worden bij de preparatie van het fossiel. Naturalis zal de resultaten op korte termijn presenteren. Tijdens de opgraving zijn alle botten van T. rex in een stevig gips-juteverband gepakt om ze veilig van de vindplaats naar het laboratorium aldaar te verplaatsten. De scan onthult in hoeverre de schedel ook binnenin in tact is. Omdat de schedel -althans, aan de buitenkant gezien- in de 66 miljoen jaar tijd niet verdrukt of vervormd is, is er een goede kans dat de allerkleinste delen intact tevoorschijn komen. Met de resultaten van deze scan kan veel nauwkeuriger gewerkt worden bij de preparatie van het fossiel. Bovendien wordt door middel van de scan de ligging van een aantal elementen binnen de schedel vastgelegd, voordat deze door preparatie worden losgehaald. Slechts drie T. rex-schedels werden in vergelijkbare conditie gevonden. Inclusief zand en gips weegt de schedel ruim een halve ton. Een object van dit formaat kan alleen door een industriële CT-scanner gescand worden. De röntgenbron van het Fraunhofer-EZRT heeft genoeg vermogen en de scan heeft voldoende resolutie voor verder onderzoek. Na de scan gaat de schedel, via Amsterdam, terug naar de V.S. voor preparatie. TNT zorgt voor veilig vervoer van de kostbare vracht. De schedel mei 2015
12 Geslacht Uit eerdere T. rex vondsten is bekend dat de soort twee verschillende verschijningsvormen kent: de robuuste en de minder robuuste vorm. Het is waarschijnlijk dat deze twee vormen de verschillende geslachten vertegenwoordigen. De aanwezigheid weefsel met opgeslagen kalk in het binnenste van sommige botten bij de robuuste vorm, verraad dat het bij deze vorm om een vrouwelijke T. rex gaat. De mineralen worden tijdelijk opgeslagen voor de productie van eieren. Naturalis gaat bij het gevonden skelet, dat van de robuuste vorm is, de verschillen tussen de robuuste en de minder robuuste vorm verder onderzoeken. Ook hopen de onderzoekers tekenen van kalkopslag te vinden, hoewel we nog niet weten op welke leeftijd T. rex stopte met eieren leggen. 12 Dieet Analyses van stabiele isotopen in fossiel materiaal, vooral van 13C (koolstof) en 18O (zuurstof), levert een schat aan informatie op over het dagelijks leven van deze dinosaurus. De hoeveelheid 13C kan iets vertellen over het menu van T. rex en de hoeveelheid 18O verraadt de lichaamstemperatuur en samenstelling van het water dat deze T. rex dronk. Door opeenvolgende lagen tandglazuur op deze manier te vergelijken, hopen de onderzoekers mogelijke migratiepatronen bloot te kunnen leggen. Het onderzoek naar stabiele isotopen gebeurt in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam. Botaandoeningen Tijdens haar leven, heeft de oude dame verschillende verwondingen opgelopen. Het rechterkuitbeen en een van de ribben laten vergroeiingen zien die wijzen op een botbreuk of een infectie. Ook de kaken hebben het zwaar te verduren gehad met een infectie in de rechter bovenkaak en een opening in de linker onderkaak. Dit gat is mogelijk veroorzaakt door de beet van een mannelijke T. rex tijdens een paring. Deze beschadigingen en aandoeningen zijn tijdens de opgraving op de botten aangetroffen en zullen binnenkort verder onderzocht worden in een CT-scanner. Bij het medisch onderzoek aan deze T. rex is ook het LUMC betrokken. Snelheid Samen met onderzoekers uit Manchester proberen we het voortbewegen van T. rex beter te begrijpen. Al jaren is de manier van voortbewegen en de topsnelheid van T. rex onderwerp van discussie. Recent onderzoek wijst op de mogelijk grotere rol van opgeslagen energie in de pezen tijdens bepaalde fases van het voortbewegen. Naturalis gaat met behulp van de gemaakte CT-scans de vorm van de botten en de aanhechting van de pezen verder onderzoeken. Een oude T. rex levert daarmee waardevolle informatie op voor het onderzoek naar snelheid van T. rex. Tot slot De komende tijd zal Naturalis bovendien nog veel andere onderzoeksvragen met behulp van T. rex proberen te beantwoorden. Het onderzoek zal te volgen zijn via naturalis.nl/t-rex, via social media en in het museum zelf.
13 5. T. rex-tentoonstelling Het skelet zal voor het eerst voor het publiek te bewonderen zijn in een grote tijdelijke tentoonstelling over het verhaal van T. rex. Wanneer het nieuwe museum gereed is, krijgt zij een plaats in de eregalerij van de Dinosauriërszaal. Naar verwachting opent het nieuwe museum in Het skelet is op dit moment in het Black Hills Institute in South Dakota waar de botten worden geprepareerd, verstevigd en in een metalen frame gemonteerd voor tentoonstelling. De komende tijd laat Naturalis het publiek geregeld meekijken met de werkzaamheden. Veel onderzoek aan de botten zal ook plaatsvinden in het komende jaar. T. rex met publiek mei 2015
14
15 6. Bijdrage BankGiro Loterij 15 De BankGiro Loterij is de cultuurloterij van Nederland. De loterij werft fondsen voor haar culturele partners en geeft bekendheid aan hun werk. Daarnaast wil de loterij cultuur toegankelijk maken voor een breed publiek en cultuur samen vieren. Bijna Nederlanders spelen mee. De BankGiro Loterij kon dit jaar dankzij hen ruim 62,5 miljoen euro bijdragen aan cultuur in Nederland. Naturalis is partner van de BankGiro Loterij en kreeg naast de vaste bijdrage een extra bijdrage van 1,2 miljoen euro voor T. rex. Met deze bijdrage kan Naturalis het traject van de introductie van T. rex in Nederland tot en met het einde van de tijdelijke T. rex-tentoonstelling financieren. Het gaat om het onderzoek aan T. rex, de reis vanuit de Verenigde Staten en de feestelijke intocht in Nederland, de conservering en reconstructie van het fossiele skelet, publieksactiviteiten in de zaal LiveScience en uiteraard vanaf september 2016 de grote T. rex-tentoonstelling. mei 2015
16
17 7. Naturalis Biodiversity Center Bij Naturalis Biodiversity Center willen we biodiversiteit beschrijven, begrijpen en verklaren. Voor het welzijn van de mensen en het voortbestaan van de aardse natuur. 17 Collectie We verzamelen, bewaren en bestuderen dieren, planten en stenen. Onze collectie telt inmiddels 37 miljoen objecten en is daarmee van wereldformaat. Hij groeit nog elke dag dankzij het wereldwijde veldwerk van onze onderzoekers en vele amateurwetenschappers. Op dit moment wordt een groot deel van de collectie gedigitaliseerd, waardoor het gemakkelijker wordt informatie over onze collectie te delen met onderzoekers wereldwijd. Onderzoek Aan de hand van de collectie kunnen onze onderzoekers baanbrekend onderzoek verrichten. Dat doen zij wereldwijd op locatie én in onze laboratoria in Leiden. Zo komen we steeds meer te weten over de werking van de natuur én haar toepassingsmogelijkheden Onderwijs De kennis en expertise die we bezitten dragen we over op de onderzoekers van morgen. Dat doen we in de collegezalen van, en in gezamenlijke onderzoeksprojecten met de universiteiten van Leiden, Amsterdam en Wageningen. Museum In ons museum verwonderen jong en oud zich over het leven op aarde. Door te kijken en, heel belangrijk, door zelf te doen. Een bezoek aan Naturalis is een uniek kijkje in de keuken van de wereld van de biodiversiteit! Dienstverlening Bij Naturalis Biodiversity Center werken ruim 100 specialisten. Dit team ontleent zijn kracht aan een unieke combinatie van expertise, vaardigheden, apparatuur en faciliteiten. Dit is ook van waarde voor partijen buiten Naturalis. mei 2015
18
19 8. Bezoekersinformatie 19 Adresgegevens museumingang Pesthuislaan 7, Leiden bezoekadres Darwinweg 2, 2333 CR Leiden postadres Postbus 9517, 2300 RA Leiden telefoon adres kantoor Darwinweg 2, 2333 CR Leiden Naturalis ligt op loopafstand van treinstation Leiden en is goed bereikbaar met het openbaar vervoer. Openingstijden Naturalis is elke dag open van tot uur. Alleen op 3 oktober en 25 december is Naturalis gesloten. Tickets Bezoekers wordt aangeraden toegangskaarten voor Naturalis online te kopen De online tickets zijn een heel jaar geldig na aankoop. Toegangskaarten zijn ook te koop aan de kassa s in het museum. mei 2015
Darwinweg 2 Postbus 9517 2300 RA Leiden T 071 568 76 00 F 071 568
Persdossier T. rex komt naar Naturalis Darwinweg 2 Postbus 9517 2300 RA Leiden T 071 568 76 00 F 071 568 76 66 www.naturalis.nl Inhoud Persdossier: T. rex komt naar Naturalis 5 1. Persbericht 7 2. Facts
Nadere informatiePersdossier T. rex komt naar Naturalis
Persdossier T. rex komt naar Naturalis Inhoudsopgave 1.De opgraving 2.Facts & Figures Het skelet update 4 april 2016 Tientje voor T. rex/ Dino fans 3. Tijdpad 4. Tentoonstelling T. rex in town Rond de
Nadere informatieDinoLab LIVE Lesbrief websessie
DinoLab LIVE Lesbrief websessie Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 6, 7 en 8 1 DinoLab LIVE lesbrief DinoLab LIVE 1 Introductieles 2 Beschrijving websessie 3 Afsluiting 4 Bijlage:
Nadere informatieHet Menselijke skelet vertelt
Het Menselijke skelet vertelt o 1 Hoi! Ik ben Evy Cuypers, archeologe! Ik ben François-Xavier, fysisch antropoloog! "Op de opgravingen te Tell Tweini in Syrië hebben we een graf ontdekt. Na het voorzichtig
Nadere informatieLesbrief Welkom T. rex! 1
Welkom T. rex! 1 Doelgroep: Lesduur: Werkvorm: Leerstofgebied: Leerdoelen: Vereiste voorkennis: Materiaal: BO: Groep 5 t/m 8, VO: Brugklas Zonder bottenbingo: ± 50 minuten; mèt bottenbingo: 70 minuten
Nadere informatieBottenbeest. Activiteit in de klas Docentblad
Bottenbeest Activiteit in de klas Docentblad Doelgroep: basisonderwijs groep 5 t/m 8 Duur: ongeveer 1 uur Doelen: De leerlingen leren redeneren en hun argumentatie uit te leggen aan anderen; De leerlingen
Nadere informatieW.O. Tweede leerjaar Geert DE JAEGER
P ZEK NAAR DIN S! W.. Tweede leerjaar Geert DE JAEGER Wat weten we reeds over dino s? We gebruiken vaak de afkorting dino's. Eigenlijk zeg je dinosaurussen of dinosauriërs. Dat betekent : reuzen hagedis.
Nadere informatieNaturalis Society Samen richting geven aan een duurzame toekomst
Samen richting geven aan een duurzame toekomst Aan één van deze onderzoeksdomeinen kunt u zich verbinden. Evolutie Darwinvinken Paleoecologie Schedelkapje Homo erectus Etnobotanie Cadé apothekers herbarium
Nadere informatieAanwijzing: Lees de verhalen op de borden boven de kist goed; er staan aanwijzingen op. Kijk goed in de kist. Valt je daar iets bijzonders op?
Ondergronds Opdrachten groepen 5, 6 en 7 In Ondergronds gaan kinderen aan de slag als een echte archeoloog. Ondergronds is een reconstructie van een archeologische opgraving. De leerlingen werken met echte
Nadere informatieOnder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius. Lesbrief
Onder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius Lesbrief Lesbrief Onder onze voeten U gaat met uw klas een bezoek brengen aan Min40Celsius, aan de hand van deze lesbrief kunt het bezoek (kort) voorbereiden.
Nadere informatieDinosauriërs. Inhoudsopgave. 1. Inleiding. 2. Wat is een dinosauriër?
Dinosauriërs Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Wat is een dinosauriër? 3. Wanneer leefden de dinosauriërs? 4. Waar leefden dinosauriërs? 5. Hoe leefden de dinosauriërs? 6. Waarom waren de dinosauriërs zo groot?
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
Skelet Hoofdstuk 1 Waarom een spreekbeurt over het skelet? Ik wil graag een spreekbeurt over het skelet houden omdat ik het een interessant onderwerp vind. Ik wil aan jullie laten zien dat het skelet niet
Nadere informatieDINOSAURIËRS. Marthe Terny
DINOSAURIËRS Marthe Terny 1. INLEIDING Ik hou mijn spreekbeurt over dinosauriërs, omdat ik dit een erg leuk en interessant onderwerp vind. We weten al veel over de dinosauriërs, maar nog niet alles. Ik
Nadere informatieHOOFDSTUK 1 HET ONTSTAAN VAN HET LEVEN OP AARDE BLZ 3. HOOFDSTUK 3 DE VELOCIRAPTOR BLZ 5. HOOFDSTUK 4 DE SPINOSAURUS BLZ 6.
INLEIDING BLZ 2. HOOFDSTUK 1 HET ONTSTAAN VAN HET LEVEN OP AARDE BLZ 3. HOOFDSTUK 2 DE IRRITATOR BLZ 4. HOOFDSTUK 3 DE VELOCIRAPTOR BLZ 5. HOOFDSTUK 4 DE SPINOSAURUS BLZ 6. HOOFDSTUK 5 TYRANOSAURUS REX
Nadere informatieMeer dan Botten van Dieren
Meer dan Botten van Dieren o 1 Hoi! Ik ben Veerle Linseele, archeozoöloge. "Op de opgravingen te Tell Tweini in Syrië, onderzoek ik de resten van dieren die tussen het andere archeologische materiaal gevonden
Nadere informatieN e d e r l a n d s c e n t r u m v o o r. Naturalis, Zoölogisch Museum Amsterdam en Nationaal Herbarium Nederland bundelen hun krachten
N e d e r l a n d s c e n t r u m v o o r biodiversiteitonderzoek NCB Naturalis, Zoölogisch Museum Amsterdam en Nationaal Herbarium Nederland bundelen hun krachten Nederlands Centrum voor Biodiversiteitonderzoek
Nadere informatie. naturalis. nederlands centrum voor biodiversiteit. leiden. plantpathogenen, onderdeel van biodiversiteit? kennis en innovatie in breed perspectief
. naturalis nederlands centrum voor biodiversiteit. leiden plantpathogenen, onderdeel van biodiversiteit? kennis en innovatie in breed perspectief . naturalis nederlands centrum voor biodiversiteit. leiden
Nadere informatieDocentenhandleiding. 3D-print activiteit T. rex Trix van Naturalis. Beste docent,
Docentenhandleiding 3D-print activiteit T. rex Trix van Naturalis Beste docent, Voor je ligt de docentenhandleiding voor de 3D-print activiteit. In dit document vind je meer informatie over: De opbouw
Nadere informatieInhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz.
Door: Oscar Zuethoff Groep 6b - Meneer Jos & Ingrid Februari 2008 Inhoud Inleiding blz. 3 Wat is een fossiel? blz. 4 Hoe fossielen ontstaan blz. 5 Fossielen van zacht weefsel blz. 6 Zeedieren blz. 7 De
Nadere informatieOog in oog met de dino s expeditie oertijd
Oog in oog met de dino s expeditie oertijd Museumles - Expeditie Oertijd Informatie voor leerlingen basisonderwijs groepen 4 t/m 8 experience www.limburgsmuseum.nl wat je ziet, ben je zelf Oog in oog met
Nadere informatieSkeletpuzzel. Activiteit in de klas Docentblad
Skeletpuzzel Activiteit in de klas Docentblad Doelgroep: voortgezet onderwijs Duur activiteit: 45 minuten Doelen: De leerlingen redeneren en leggen hun argumentatie uit aan anderen; De leerlingen ervaren
Nadere informatieBeest binnenste buiten
Beest binnenste buiten Lesbrief websessie Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor klas 1 en 2 (VMBO/H/V) lesbrief Beest binnenste buiten 1 Introductieles 2 Beschrijving websessie 3 Afsluiting
Nadere informatieLUF-Verslag: Expeditie Siberië
LUF-Verslag: Expeditie Siberië Door Ivo Verheijen Kenmerk: LISF 15046 Deze zomer heb ik met behulp van een beurs van het LUF deel kunnen nemen aan een expeditie naar het Noordelijkste deel van Siberië.
Nadere informatieheeft mosasauruspoep? en andere vragen Groep 3-4, Groep 5-6 & Groep 7-8
WELKE KLEUR heeft mosasauruspoep? en andere vragen ------------------------------------------ Groep 3-4, Groep 5-6 & Groep 7-8 WELKOM Wat leuk dat jullie geïnteresseerd zijn in ons museum. Wij zijn een
Nadere informatieNieuwsbrief Glashelder! Welkom Wat meer informatie over. ... springstaarten
Welkom Wat meer informatie over... springstaarten Brachystomella parvula, Listrophoroides (Listrophoroides) pahangi, Ballistura schoetti, de meeste deelnemers aan kijken niet meer op van dit soort termen.
Nadere informatieinhoud Inleiding Wat is een fossiel? Hoe ontstaan fossielen? Paleontologie Beroemde fossielen Pluskaarten Bronnen Colofon en voorwaarden
Fossielen inhoud 1. 2. 3. 4. 5. Inleiding Wat is een fossiel? Hoe ontstaan fossielen? Paleontologie Beroemde fossielen Filmpje Pluskaarten Bronnen Colofon en voorwaarden 3 4 5 9 11 15 16 18 19 Inleiding
Nadere informatieSpreekbeurtpakket - het skelet
Spreekbeurtpakket - het skelet Inleiding spreekbeurt voor de leerling: het skelet De voorbereiding van de spreekbeurt over het skelet. 10 tips 1. Start met het verzamelen van materiaal. Heel veel over
Nadere informatiePubliek en bezoek 2013
Publiek en bezoek 203 Internationale bezoekers uit 67 verschillende landen 98.862 Portugese Synagoge Totaal aantal bezoekers JCK 277.3 30.679 Joods Historisch Museum en JHM Kindermuseum VS Top 0 landen
Nadere informatieThuisgekomen van een scoutingkampweek met een beschadigde koffer, mamma boos.
John van Schoor Medewerker educatie van NCB Naturalis in Leiden schatrijk Thuisgekomen van een scoutingkampweek met een beschadigde koffer, mamma boos. Ongelooflijk vuil ondergoed en sokken die verdwijnen
Nadere informatieArcheologieatelier - vondstenmateriaal onder de loep
Archeologieatelier - vondstenmateriaal onder de loep fibula 102 In het depot nemen archeologen het opgegraven vondstenmateriaal onder de loep. Tijdens het bestuderen van het vondstenmateriaal maken ze
Nadere informatieMuseumexpeditie Werkboek 12-14 jaar
Museumexpeditie Werkboek 12-14 jaar Naam: Inleiding Welkom in Natuurmuseum Fryslân. Wat leuk dat je ons museum bezoekt! Dit werkboekje leidt je rond door bijna het hele museum. Als je de bordjes van de
Nadere informatieLeni Duistermaat, Naturalis sectie Botanie, onderzoeker Nederlandse flora
Herbariummateriaal verzamelen nog van deze tijd?! Leni Duistermaat, Naturalis sectie Botanie, onderzoeker Nederlandse flora Leni.Duistermaat@naturalis.nl Nederland kent een lange traditie van het inventariseren
Nadere informatieBeest binnenste buiten
binnenste buiten Lesbrief websessie Beest binnenste buiten Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 5, 6, 7 en 8 Inhoud lesbrief 1. Introductieles 2. Beschrijving websessie 3. Afsluiting
Nadere informatieLesbrief online gastles. Een bek vol tanden. Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 5, 6, 7 en 8
Lesbrief online gastles Een bek vol tanden Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 5, 6, 7 en 8 Inhoud lesbrief 1. Introductieles 2. Beschrijving uitzending Online gastles 3. Afsluiting
Nadere informatieDocentenhandleiding Coldcase Evolutie van olifantachtigen
Docentenhandleiding Coldcase Evolutie van olifantachtigen Doelgroep: 4-5 Havo, 4-6 VWO Leerstofgebied: Biologie (evolutie), Aardrijkskunde (aarde) Werkvorm: digitaal, groepswerk (max. 3 leerlingen per
Nadere informatieWerkbladen Voortgezet onderwijs. Naam leerling:
Werkbladen Voortgezet onderwijs Naam leerling: Inhoud: Uitleg werkblad Dit werkblad hoort bij de film Giganten uit de IJstijd. Een film die je meeneemt naar de laatste ijstijd, zo n 116.000 tot 10.000
Nadere informatieWEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT
V.O.B.o.W. nr. 76 november 2012 België-Belgique P.B. 8800 Roeselare 1 BC 6675 P 409155 WEST-VLAAMSE ARCHEOKRANT West-Vlaamse Archeokrant: Driemaandelijks tijdschrift, jaargang 20, afgiftekantoor Roeselare,
Nadere informatieCrowdfunding voor musea. Waarom musea met crowdfunding aan de slag moeten
Crowdfunding voor musea Waarom musea met crowdfunding aan de slag moeten Dit rapport is opgesteld door Douw&Koren en gepubliceerd op 24 juni 2015. Copyright Douw&Koren Alle rechten voorbehouden. Niets
Nadere informatieAllemaal Dinosaurussen
Allemaal Dinosaurussen Ruben Schneijdenberg Allemaal dinosaurus sen Minidinosaurussen Onder :een impressie van een dinosaurusembryo. versteende eieren en embryo s geven paleontologen waardevolle informatie.
Nadere informatieEn toen kwam Darwin. On the origin of species. 1. Het ontstaan van het leven. Fossielen. 2. Getuigen van deevolutietheorie
On the origin of species En toen kwam Darwin 1. Het ontstaan van het leven 2. Getuigen van deevolutietheorie Verklaring voor het ontstaan van leven komt voor in alle culturen. Creationisme Nemen de bijbel
Nadere informatieBijlage VMBO-GL en TL 2006
Bijlage VMBO-GL en TL 2006 tijdvak 2 BIOLOGIE CSE GL EN TL Deze bijlage bevat informatie. 600051-2-588b REPTIELEN INFORMATIE 1 VERSCHILLENDE GROEPEN In de afbeelding hieronder staan vier soorten reptielen
Nadere informatieDNA barcoding. Identificatie van plant en dier
DNA barcoding Identificatie van plant en dier DNA barcoding Identificatie van plant en dier Berry B. van der Hoorn, Kevin K. Beentjes, Maartje Kijne-van der Sluis Naturalis Biodiversity Center, DNA Barcoding
Nadere informatieBijlage-VMBO-KB 2006 BIOLOGIE CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie b
Bijlage-VMBO-KB 2006 tijdvak 2 BIOLOGIE CSE KB Deze bijlage bevat informatie. 600051-2-663b REPTIELEN INFORMATIE 1 VERSCHILLENDE GROEPEN In de afbeelding hieronder staan vier soorten reptielen afgebeeld.
Nadere informatieMeer dan 60 levensechte, geanimeerde dino s veroveren Paleis 2 vanaf 20 mei
VIP PERSUITNODIGING - AVANT PREMIERE Dé zomerexpo voor de hele familie! De grootste dino expo ooit komt naar Brussel! EXPO DINO WORLD Meer dan 60 levensechte, geanimeerde dino s veroveren Paleis 2 vanaf
Nadere informatieFossielen uit de Noordzee
Fossielen uit de Noordzee Lesbrief websessie Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor klas 1 en 2 (VMBO/H/V) lesbrief Fossielen uit de Noordzee 1 Introductieles 2 Beschrijving websessie
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieOntdek de topstukken van het Museum voor Natuurwetenschappen. Voor kinderen van 6 tot 8 jaar
Ontdek de topstukken van het Museum voor Natuurwetenschappen Voor kinderen van 6 tot 8 jaar Inkomhal De walvis in de inkomhal Dit is geen dino maar een bultrugwalvis. Bekijk het skelet goed: wat heeft
Nadere informatieSNIJDERS HERITAGE BROCHURE KENNIS VAN MEDISCHE LOGISTIEKE SYSTEMEN & LABORATORIUM APPARATUUR
SNIJDERS HERITAGE BROCHURE KENNIS VAN MEDISCHE LOGISTIEKE SYSTEMEN & LABORATORIUM APPARATUUR Meer dan 50 jaar geleden startte Jaap Snijders in een kelder in Rotterdam zijn éénmans zaak. Hij laste en verchroomde
Nadere informatieEvolutie vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 23 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/63374 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieHet Amsterdam Museum gaat over Amsterdam. In het museum hangen schilderijen.
2 INTRODUCTIE Het programma is gemaakt door het. Het gaat over Amsterdam. In het museum hangen schilderijen. Een schilderij is gemaakt door een schilder. In het museum zijn ook voorwerpen te zien. Het
Nadere informatieVeldwerk in Tapajós, de Brazliaanse Amazone Mei juli 2014 Masha van der Sande
Veldwerk in Tapajós, de Brazliaanse Amazone Mei juli 2014 Masha van der Sande Tropische bossen zijn van wereldwijd belang, onder ander omdat ze vele soorten huisvesten en grote hoeveelheden CO 2 uit de
Nadere informatieFossielen uit de Noordzee.
Lesbrief websessie Fossielen uit de Noordzee. Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 5, 6, 7 en 8 Inhoud lesbrief 1. Introductieles 2. Beschrijving websessie 3. Afsluiting Tijdbesteding
Nadere informatieLesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding
Nadere informatieJaarverslag van activiteiten 2014
Inleiding. Voor 2014 kunnen we terugblikken op een geslaagd museumjaar. De opening na de winterstop begon goed met vele bezoekers in het voorjaar. De jaarlijkse wisselexpositie ondergebracht in het Tuta
Nadere informatieb. Bekijk het laatste deel van de maquette, de kwelders. Waarom staat daar geen dorpje, denk je?
Kijktocht OER! basis 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de tijd van de jagers en verzamelaars. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Hoe ze leefden en hoe hun gebied eruitzag,
Nadere informatieEnkel artrose (bovenste spronggewricht)
Enkel artrose (bovenste spronggewricht) Artrose (slijtage) is een aandoening van het kraakbeen in gewrichten. Bij enkel artrose is er sprake van slijtage in het bovenste spronggewricht (ook wel tibiotalaire
Nadere informatieONTDEK HET ZELF...EN LAAT JE NIETS WIJSMAKEN!
IN LEVENDEN LIJVE: T.REX ONTDEK HET ZELF...EN LAAT JE NIETS WIJSMAKEN! LESBRIEF VOOR DE LEERKRACHT plusklas Ontdek het zelf UITDAGING BRENG IN KAART HOEVEEL GELUID ER OM ONS HEEN IS INLEIDING Naturalis
Nadere informatieKoninklijke Bibliotheek van België EDUCATIEVE DIENST
Koninklijke Bibliotheek van België EDUCATIEVE DIENST INTRO No furniture so charming as books, verkondigde de Engelse schrijver Sydney Smith twee eeuwen geleden. Boeken hebben we in de Koninklijke Bibliotheek
Nadere informatieT.rex onderzocht door educatief medewerkers. Verslag van de inspiratiemiddag over Onderzoekend leren in licht begeleide programma s.
T.rex onderzocht door educatief medewerkers Verslag van de inspiratiemiddag over Onderzoekend leren in licht begeleide programma s. Op vrijdag 16 december kwamen 37 medewerkers van 16 verschillende instellingen
Nadere informatieGenenbanken: Cool en Kool
Genenbanken: Cool en Kool Saet&Cruyt museum 4 april 2009 Noor Bas Curator collectie koolgewassen CGN Inhoud presentatie Genenbanken: waarom en hoe wordt agrobiodiversiteit bewaard korte impressie CGN Kool:
Nadere informatieEindexamen biologie vmbo gl/tl II
REPTIELEN INFORMATIE 1 VERSCHILLENDE GROEPEN In de afbeelding hieronder staan vier soorten reptielen afgebeeld. Elke soort behoort tot een bepaalde groep van de reptielen: dier 1 behoort tot de krokodillen,
Nadere informatieZoeken naar leven. Jouw werkbladen. In NEMO. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam:
Zoeken naar leven Jouw werkbladen In NEMO Mijn naam: Mijn school: Ik zit in groep: Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Zoeken naar leven Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 11-2014 1 Zoeken naar leven Wat
Nadere informatie6,5. Werkstuk door een scholier 3016 woorden 1 februari keer beoordeeld. Inleiding
Werkstuk door een scholier 3016 woorden 1 februari 2003 6,5 343 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Ik ga het hebben over de Tyrannosaurus rex. Dit was een dinosaurus die leefde zo n 65 miljoen jaar
Nadere informatieArcheologie in Amsterdam
Archeologie in Amsterdam Archeologie is de studie van samenlevingen, culturen en landschappen door de tijd heen. Fysieke resten van het verleden komen tevoorschijn bij opgravingen, maar worden ook bestudeerd
Nadere informatieEvolutie. Basisstof 4 thema 5
Evolutie Basisstof 4 thema 5 Wat is evolutie? Planten en dieren zijn in de loop van een hele lange tijd stapje voor stapje ontstaan door het proces dat we evolutie noemen. Een zwaar bestaan eerste verschijnsel:
Nadere informatieEen diepgravend legspel van Ron van Dalen. Voor 2 tot 4 spelers vanaf 8 jaar. Speelduur: 30 tot 45 minuten.
Een diepgravend legspel van Ron van Dalen. Voor 2 tot 4 spelers vanaf 8 jaar. Speelduur: 30 tot 45 minuten. INLEIDING De spelers zijn directeuren van natuurmusea en concurreren door de meest aantrekkelijke
Nadere informatieArcheologie in Amsterdam
Archeologie in Amsterdam Archeologie is de studie van samenlevingen, culturen en landschappen door de tijd heen. Fysieke resten van het verleden komen tevoorschijn bij opgravingen, maar worden ook bestudeerd
Nadere informatieReconstructiechirurgie in het hoofdhalsgebied
Binnenkort wordt u in het MCL opgenomen voor een operatie van een kwaadaardig gezwel in het. Deze operatie bestaat uit twee delen: 1. Het wegnemen van de tumor door de hoofdhalschirurg. Dit doet de KNO-arts
Nadere informatieAuditieve oefeningen bij het thema: dinosaurussen
Auditieve oefeningen bij het thema: dinosaurussen Boek van de week: 1; De archeoloog 2; Dinosaurussen 3; Tom en de dinosaurussen in het museum 4; Dinosaurussen Verhaalbegrip: Bij elk boek stel ik de volgende
Nadere informatieVakopdrachten. Opdracht Geschiedenis Londen. Voor geschiedenis moet je in het British Museum en in het Imperial War Museum opdrachten doen:
Vakopdrachten Opdracht Geschiedenis Londen. Voor geschiedenis moet je in het British Museum en in het Imperial War Museum opdrachten doen: Maak groepjes van twee of drie personen. Maak in het British Museum
Nadere informatieflori mundi 25.10.2014 30.11.2014 Plantentuin Meise
1/7 PERSMAP flori mundi 25.10.2014 30.11.2014 Het orchideeënspektakel van de Plantentuin Meise Plantentuin Meise Nieuwelaan 38, 1860 Meise www.florimundi.be 2/7 Stap in het treintje, laat je voeren naar
Nadere informatieDe presentatie rond de trap
Kijktocht OER! Plus 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de prehistorie; de tijd van de jagers en boeren. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Deze kijktocht helpt je ontdekken
Nadere informatieAMPUTATIE VAN EEN BEEN OF ARM
AMPUTATIE VAN EEN BEEN OF ARM 17764 Inleiding Deze folder geeft u een globaal overzicht van de procedure rond een amputatie van een been of arm. Het is goed dat u zich realiseert dat bij het vaststellen
Nadere informatieTIJDLIJN. Een reis door de geschiedenis
De OERKNAL! Wetenschappers denken dat zo n 13,7 miljard aardse jaren geleden alles in het heelal samengeperst was tot een gloeiend heet punt. Tijdens een enorme oerexplosie ontstonden uit dat punt materie
Nadere informatieEen jonge sequoia opgegroeid tussen de as van een bosbrand en een jonge sequoia in een pot.
Hoofdstuk 8. De levensloop van de Sequoia gigantea: van zaadje tot reuzenboom Niet elk zaadje dat uit de kegel valt ontkiemt. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat van de zaadjes die in een groene
Nadere informatieOpdracht 1 De Tijdlijn
590 miljoen Opdracht 1 De Tijdlijn Kleurpotloden Door het werk van geologen is veel duidelijk geworden over planten en dieren die vroeger leefden. Om het overzichtelijk te maken werden ze ingedeeld in
Nadere informatieMIND & MOVEMENT COACH. Bewegen
Bewegen Om te kunnen bewegen hebben we spieren nodig, maar ook een skelet dat ons lichaam vorm geeft en de beweging mogelijk maakt. Onze gewrichten zorgen er voor dat dit mogelijk is binnen ons lichaam.
Nadere informatieHet Technasium is een vorm van onderwijs waarbij leerlingen projectmatig en probleemoplossend werken aan echte opdrachten uit het bedrijfsleven.
Wat is het Technasium? Het Technasium is een vorm van onderwijs waarbij leerlingen projectmatig en probleemoplossend werken aan echte opdrachten uit het bedrijfsleven. Hoe werkt het? De leerlingen krijgen
Nadere informatieOsteotomie Radboud universitair medisch centrum
Osteotomie In overleg met de behandelend arts bent u op de wachtlijst geplaatst voor een behandeling op de afdeling Mondziekten, Kaaken Aangezichtschirurgie van het Radboudumc. Tijdens een gesprek met
Nadere informatieLesbrief T. rex talenten
Lesbrief T. rex talenten Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Lesduur: ± 45 minuten Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Doel van de opdracht: Het zelf onderzoeker zijn Het gedrag van T. rex imiteren
Nadere informatieCentrale vraagstelling Hoe organiseer je een expeditie naar de Zuidpool om het hitterecord van 55 miljoen jaar geleden te kunnen onderzoeken?
Pagina 1: Opdracht: Op expeditie naar de Zuidpool Leerlingenblad Introductie Je kruipt in de huid van een paleoklimaatonderzoeker die geïnteresseerd is in de warme tijdsperiode van ongeveer 55 miljoen
Nadere informatieActiviteitenschema Archeologie
Activiteitenschema Archeologie Soort activiteit: Spullen opgraven uit de zandbak. Tijdsindeling: 5 Minuten de plaatjes in de zandbak verstoppen. 5 Minuten vertellen over hoe de mensen vroeger wat zochten
Nadere informatieEen Egyptische collectie in Leiden
Een Egyptische collectie in Leiden Naam: Klas:.. Het Rijksmuseum van Oudheden, de naam zegt het al, toont voorwerpen uit oude tijden. De collectie bestaat uit objecten van beschavingen die vandaag de dag
Nadere informatieTechnical Support Center
Kracht. Prestatie. Passie. Notre Vision Notre Mission Technical Support Center Our expertise at your service Holcim (België) N.V. Technical Support Center 1 Voorstelling Holcim: een belangrijke speler
Nadere informatieLesbrief. Dijken. Kijken naar dijken. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief Dijken Kijken naar dijken www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Kijken naar dijken Zonder de duinen en de dijken zou jij hier niet kunnen wonen: bijna de
Nadere informatieZoeken naar leven. Jouw werkbladen. In NEMO. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam:
Zoeken naar leven Jouw werkbladen In NEMO Mijn naam: Mijn school: Ik zit in groep: Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Zoeken naar leven Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 01-09-2015 1 Zoeken naar leven
Nadere informatieHet is vanzelfsprekend om het beste te willen voor onze kinderen
Het is vanzelfsprekend om het beste te willen voor onze kinderen De beste manier om gezondheid in de toekomst te beschermen Gepersonaliseerde regeneratieve gezondheidszorg wordt algemeen gezien als de
Nadere informatieWerkbladen In NEMO. Zoeken naar leven. Naam. School. groep 7-8. Klas
Zoeken naar leven groep 7-8 Naam School Werkbladen In NEMO Klas Zoeken naar leven Wat is leven, wat is dood en wat is levenloos? Jij leeft, een plant leeft en een hond ook. Een steen leeft niet. Maar leeft
Nadere informatie3,7. Antwoorden door een scholier 706 woorden 15 april keer beoordeeld
Antwoorden door een scholier 706 woorden 5 april 0,7 keer beoordeeld Vak Biologie Vita: In beweging schedelbeenderen spaakbeen bovenkaak 5 ellepijp onderkaak 6 opperarmbeen halswervels 7 borstbeen 5 sleutelbeen
Nadere informatieZoeken naar leven. Jouw werkbladen. In NEMO. Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Mijn naam:
Zoeken naar leven Jouw werkbladen In NEMO Mijn naam: Mijn school: Ik zit in groep: Ontdek zélf hoe de wereld werkt! Zoeken naar leven Groep 7-8 Leerlingen In NEMO versie 10-2013 1 Zoeken naar leven Wat
Nadere informatieICE International dienstregeling & prijzen
ICE International dienstregeling & prijzen Geldig van 14 december 2008 t/m 13 juni 2009 ICE International traject Brussel - Köln > in 2u20 Brussel - Frankfurt Airport > in 3u15 Brussel - Frankfurt > in
Nadere informatiePerskit 9 16 augustus 19 oktober 2016
Perskit 9 16 augustus 19 oktober 2016 18/8/2016 Bruggen Singelpark Het Leidse Singelpark krijgt binnenkort vijf nieuwe bruggen. Welke namen deze bruggen gaan krijgen, is nog onbekend. Als het aan Stichting
Nadere informatiePresentatie. Afsterven steenfruitbomen. Klantendag Stonefruitconsult. Echteld Donderdag 7 maart. Met medewerking van Marcel Wenneker van PPO
oetermeer Presentatie Afsterven steenfruitbomen Klantendag Stonefruitconsult Echteld Donderdag 7 maart Met medewerking van Marcel Wenneker van PPO Boomuitval Grotere verliezen aan bomen binnen steenfruit
Nadere informatieWolharige neushoorn op zijn teentjes getrapt
Wolharige neushoorn op zijn teentjes getrapt J.F. van de Steeg Inleiding Om een aantal vondsten van de wolharige neushoorn (Coelodonta antiquitatis) uit mijn collectie te determineren, bezochten wij het
Nadere informatieInformatieblad voor deelnemers gedurende opvolging. De CENTER-TBI studie
Informatieblad voor deelnemers gedurende opvolging De CENTER-TBI studie Tijdens de acute fase na uw ongeval, heeft u deelgenomen aan een multicenter onderzoek, gefinancierd door de Europese unie (The Collaborative
Nadere informatieFONDSENWERVING EN FINANCIERING
FONDSENWERVING EN FINANCIERING ALTIJD GELD VOOR EEN GOED IDEE! Marianne Muller, 19 januari BUREAU MORE Gespecialiseerd in vinden van geld (= o.a. alle subsidie- en fondsenvraagstukken) Voor bedrijven,
Nadere informatieProjectinformatie DIEREN VERZAMELEN. Groep 5-6 Erfgoed keuzeproject Primair Onderwijs
Projectinformatie DIEREN VERZAMELEN Groep 5-6 Erfgoed keuzeproject Primair Onderwijs BESTE LEERKRACHT Graag informeren wij u over het project Dieren verzamelen waaraan uw school binnenkort mee doet. In
Nadere informatieImplantaat-prothesebehandeling
Wilhelmina Ziekenhuis Assen Vertrouwd en dichtbij Informatie voor patiënten Implantaat-prothesebehandeling z Binnenkort vindt bij u een implantaat-prothesebehandeling plaats. Eerst worden implantaten (kunstwortels)
Nadere informatieFossielen uit de Noordzee
Fossielen uit de Noordzee Lesbrief websessie Een kijkje achter de schermen van museum Naturalis voor groep 5, 6, 7 en 8 Inhoud lesbrief Fossielen uit de Noordzee 1 Introductieles 2 Beschrijving websessie
Nadere informatieSlang. Door Pamela & Eliza
Slang Door Pamela & Eliza Inhoud 1. Inleiding 2. Wat eet een slang? 3. Ademhaling 4. Voortbeweging 5. Kou en hitte 6. Giftige slangen 7 t/m 9. levenswijze 12. Evolutie 13+14. Fun facts 15. Einde Inleiding
Nadere informatie