Tromp terug van bewogen reis. De admiraal aan het woord. Alle Hens

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Tromp terug van bewogen reis. De admiraal aan het woord. Alle Hens"

Transcriptie

1 Tromp terug van bewogen reis De admiraal aan het woord Alle Hens 06 11

2 Alle Hens Colofon: Coverfoto: Uitkijk aan boord van Hr.Ms. Tromp. Het LCF komt na een bewogen missie weer thuis. (Foto: Richard Frigge, AVDD) Uitgave: Alle Hens is een uitgave van de Koninklijke Marine, geproduceerd door het Dienstencentrum Defensiemedia. Aan de inhoud kunnen geen rechten worden verleend. Hoofdredactie: KLTZSD Robin Middel Eindredactie: LTZ2OC Maartje van der Maas Lay-out & druk: OBT B.V., Den Haag Thuis na bijzondere missie Voor adreswijzigingen Adreswijzigingen KM-personeel: Zie Intranet. Geen toegang tot Intranet? Vraag naar formulier Dfe 073b bij DC HR: Adreswijzigingen Veteranen: Stichting Veteraneninstituut Postbus AC Doorn Telnr.: Adreswijzigingen betalende abonnees: Abonnementenland Postbus AA Uitgeest Telnr.: (10ct p/m) Redactieadres: Alle Hens Postbus CA Den Helder Telnr.: DSN Internet: Kopijdatum: De deadline voor het volgende nummer van Alle Hens valt op 15 augustus. Abonnementsprijs: 17,02 (buitenland 21,55 per jaar) 3 15 Compagnie traint in de jungle Redding uit onderzeeboot Hr.Ms. Holland vaart veilig 12 Aanhaling uit en overname van artikelen uit dit blad is toegestaan met bronvermelding. ISSN En verder: 34 Sport 35 Logboek 39 Mensen & Mutaties Alle Hens Juni

3 Operationeel Hr.Ms. Tromp terug van een bewogen reis Flexibiliteit is het sleutelwoord Vijf maanden vliegen voorbij. Als Hr.Ms. Tromp voor de vierde keer door het Suezkanaal vaart met de koers op het Noorden, klinkt dit commentaar regelmatig onder de bemanning. Dat de tijd op dit schip inderdaad snel is gegaan, is niet moeilijk voor te stellen. De reis is getekend door een aantal voorvallen die voor altijd in het geheugen van de opvarenden gegrift staan. Stap aan boord en lees mee hoe er in een korte tijd heel veel gebeurt. Tekst: Maartje van der Maas Foto's: Cliff d'hamecourt, Richard Frigge (AVDD) 7 februari Het luchtverdedigings- en commandofregat (LCF) vertrekt naar zee. Doel van de reis? Operatie Ocean Shield in de wateren bij de Hoorn van Afrika. Daar neemt ze de internationale staf van de NAVO-antipiraterijmissie over van haar zusterschip Hr.Ms. De Ruyter. Met een versterkte boardingeenheid en een uitgebreide medische staf aan boord, zal de Tromp optreden tegen de piraten die niet alleen koopvaardijschepen kapen maar ook hun opvarenden gegijzeld houden onder onmenselijke omstandigheden. Om onszelf optimaal voor te bereiden op deze missie, kregen we de eerste twee weken een Pre Deployment Training aan boord onder leiding van SEA- TRAIN, vertelt de commandant van de Tromp, kapitein-ter-zee René Tas. De nadruk lag daarbij op zelfverdediging van het schip en het bezetten van de verschillende posten tijdens een antipiraterijactie. Meteen in het begin hebben we het Taipan-incident nagebootst. Zo ontdekten we snel de verbeterplekken in onze organisatie. Daarna hadden we nog twee weken om die weg te poetsen. Tijdens deze training verliest de commandant de overige vaardigheden die de slagkracht van een LCF kenmerken niet uit het oog. We hebben ook oppervlaktebestrijding, luchtverdediging en onderzeebootbestrijding beoefend. Het schip is onderdeel van de snelle reactiemacht van de NAVO, de NRF. Hiervoor moeten we steeds in staat zijn om op korte termijn in elke situatie ingezet te kunnen worden. In de Middellandse Zee stapt het team van SEATRAIN van boord. De Tromp is klaar om tegen de steeds agressievere piraten op te treden. Het schip sluit aan in het konvooi voor het Suezkanaal en vaart naar het Zuiden. 3 Alle Hens Juni 2011

4 Operationeel Een stap terug in de tijd. Ruim voor het vertrek van het LCF, breken in Tunesië onlusten uit omdat voornamelijk de jongeren onder de bevolking het niet langer eens zijn met het beleid van de al meer dan twintig jaar-zittende president Ben Ali. Dit creëert een domino-effect in de Arabische wereld. In Egypte bezetten inwoners wekenlang het Tahrir-plein in de hoofdstad Cairo. Ook in het Noord-Afrikaanse Libië gaan protestanten de straat op. De zittende dictator Muammar Khadaffi laat zich echter niet gemakkelijk verjagen. Een bloederige burgeroorlog breekt uit. 24 februari Hr.Ms. Tromp komt aan bij de Libische kust. Het schip heeft amper enkele mijlen in de Rode Zee aan het uiteinde van het Suezkanaal gevaren als de commandant gebeld wordt door de defensiestaf. Omdraaien en terug naar de Middellandse Zee, luidt de opdracht. De onlusten in Libië laaien zo hoog op dat het schip ingezet moet kunnen worden bij de eventuele evacuatie van Nederlanders uit het roerige land. Via de scheepsomroep stelt hij zijn bemanning op de hoogte. Het was alsof er een klik in het schip klonk. Hoewel ons primaire doel antipiraterij was, ging de instelling van de bemanning meteen om. Iedereen begon zich maximaal voor te bereiden op onze nieuwe taakstelling. De chef operationele dienst, sergeant-majoor ODOPS Paul van Dijk, vertelt hoe hij dit ervaren heeft. We waren er uiteraard van op de hoogte dat het rommelde in Noord-Afrika. Toen het schip draaide en niet lang daarna de commandant praaide, kwam het niet als verrassing dat we daar ingezet werden. Terwijl het schip terug voer door het Suezkanaal, kwam de commando centrale in een stroomversnelling terecht. We zijn aan de slag gegaan met het prepareren van onze systemen. Waar liggen de belangrijkste havens? Waar zijn de vliegvelden? Hoe liggen de territoriale wateren? Waar bevinden zich de overige oorlogsschepen? Als de Tromp bij Libië aankomt, is zij een van de eerste schepen die voor de kust beeld kan opbouwen van de verschillende bewegingen, zowel op zee als in de lucht. We deden echt waar een LCF voor gebouwd is, glundert Van Dijk. Onze sensoren gaven accuraat weer wat er precies gebeurde in Libië. Varen er verdachte schepen havens in of uit? Waar vandaan stijgen vliegtuigen op en wat voor soort vliegtuigen zijn dat? Deze informatie droeg bij aan de latere inzet van NAVO-eenheden tegen het geweld dat Khadaffi tegen zijn eigen bevolking gebruikte. De focus op alle aspecten van oorlogsvoering, beoefend tijdens de pre deployment-fase, kwam hiermee volledig tot zijn recht. De bemanning was voorbereid en er is voldoende expertise aan boord om deze taak aan te pakken. Het deed me denken aan de tijd dat we nog voor de kust van Joegoslavië patrouilleerden, memoreert Van Dijk. Meerdere vliegtuigen in de lucht, meerdere schepen op zee en we hielden alles nauwlettend in de gaten. Dankzij de link-verbinding konden we informatie uitwisselen met andere vriendschappelijke eenheden. Zo hadden we altijd een accuraat overzicht van de situatie rondom Libië. Minder begeesterd vertelt hij over de keer dat hij twee straaljagers zag op stijgen. Ze vlogen naar Bengazi. Later zagen we op het nieuws dat die stad was gebombardeerd door aanhangers van Khadaffi. Dat was een vreemde gewaarwording. Alle Hens Juni

5 Operationeel 3 maart Na een consulaire evacuatieoperatie voor de kust van Libië wordt de helikopter van Hr.Ms. Tromp met de crew vastgehouden door aanhangers van het Khadaffi-regime. De beelden van de gijzeling van de vliegploeg gaan in rap tempo de wereld over. Het is een naar gevoel als zoiets gebeurt met je opvarenden, vertelt de commandant. Op de vraag wat zijn eerste acties waren toen de gijzeling bekend werd, antwoordt hij: Ik heb meteen de rest van de bemanning op de hoogte gesteld. Daarbij heb ik beroep gedaan op hun professionaliteit. De operatie waar we mee bezig waren, ging namelijk gewoon door. Trots geeft hij aan dat iedereen daartoe ook in staat was. Ik stond in nauw contact met de defensiestaf, die aangaf dat er intensief onderhandeld werd met het regime. Op diplomatiek niveau is er aan verschillende touwtjes getrokken om de crew zo snel mogelijk vrij te krijgen. Elke keer als er nieuws was uit Nederland sprak hij de bemanning toe. Ik liep daarbij geregeld rondjes door het schip en ontdekte dat iedereen deze gebeurtenis een plek kon geven. We waren in spanning maar verloren onze opdracht niet uit het oog. We hadden allemaal goede moed dat onze collega s weer veilig thuis zouden komen. Iets langer dan twee weken later kwam het verlossende telefoontje vanuit Athene. Toen ik de stem van de vliegster hoorde en ze vertelde dat alles goed ging, was ik erg blij. Niet alleen de bemanning van de Tromp ging op professionele wijze met dit incident om. Ook de vliegploeg zelf wilde na een aantal weken thuis terug naar het LCF. Een diepgaand gevoel van samen uit, samen thuis lag hieraan ten grondslag. Het was hen er veel aan gelegen om de bemanningsleden die zo met hen hadden meegeleefd te laten zien dat alles goed was en ze de missie graag samen met hen wilden afsluiten. Dankzij de uitstekende manier waarop zijzelf en hun familie zijn opgevangen door Defensie, waren ze hiertoe in staat. De reactie van de bemanning op hun terugkomst is zeer gewaardeerd. In plaats van een spervuur aan vragen, lieten zij de crew meteen gewoon hun werk doen. Pas toen zij daar behoefte aan hadden, kwam de dialoog op gang en konden zij zo samen het verhaal afsluiten. Niet veel later vaart Hr.Ms. Tromp naar het operatiegebied bij de Hoorn van Afrika. De rol van stafschip is overgenomen van Hr.Ms De Ruyter en de internationale staf van de antipiraterijmissie Ocean Shield huist aan boord. Het optreden tegen de piraten kan beginnen. Het is duidelijk dat de bandieten zich gedurende de jaren ontwikkeld hebben. Ze varen niet langer uit vanaf de kust uit in skiffs (kleine, open motorboten). Steeds vaker opereren ze vanaf vissersschepen of dhows (grotere schepen met opbouw) of gebruiken zelfs gekaapte koopvaardijschepen. Daarbij komen de skiffs pas in de laatste fase van pas om de nadering op een te kapen schip te maken. Zo breiden de piraten hun misdadige acties uit als een olievlek. Het gebied waarin het LCF moet optreden is anderhalf keer zo groot als het hele continent Europa. Naast de uitbreiding van hun operatiegebied worden de piraten ook steeds agressiever. Met deze veranderingen in gedachten komt de staf van de antipiraterijmissie met een andere tactiek. Tijdens Operatie Ketting patrouilleren de marineschepen van Ocean Shield dichter onder kust in de buurt van actieve piratenkampen op de wal. Deze kampen zijn er om moederschepen voor te bereiden op operaties verder op zee. De gekaapte schepen liggen hier vaak ten anker tijdens het onderhandelingsproces voor losgeld. 5 Alle Hens Juni 2011

6 Operationeel 2 april s Nachts is op de radar een verdacht contact te zien dat een ankerplaats nabij een piratenkamp nadert. Het blijkt een gekaapte dhow met twee skiffs op sleeptouw. De Tromp komt in actie. De bemanning gaat op de gevechtsposten en het schip nadert de dhow. Hier zijn de piraten het niet mee eens. Ze bedreigen de gegijzelde bemanning. Daarop kan het LCF niet anders reageren dan afstand te nemen. Ze laten het er echter niet bij zitten. Van de staf van de antipiraterij-operatie Ocean Shield krijgt het schip toestemming om de gesleepte skiffs los te schieten om de piraten in ieder geval minder mobiel te maken. Helaas lukt dat niet. Sniper Jeroen legt uit waarom. De afstand was te groot en de skiffs bewogen teveel. De Tromp breekt de actie af maar blijft rond het ankergebied varen. Een uur later vaart een andere dhow richting het ankergebied. Voor de tweede keer die nacht komt de bemanning op de gevechtsposten om ook dit schip te onderzoeken. Het Hoofd Operationele Dienst, luitenant-ter-zee 1 Maarten Kok staat op de brug van de Tromp. We hebben meerdere malen geprobeerd om contact te krijgen via de marifoon, maar er kwam geen reactie. Dat vonden we vreemd, want we zagen wel mensen aan boord. Het leek alsof ze zich niets van ons aantrokken. De staf van Ocean Shield geeft toestemming om met de mariniers van het versterkte boardingelement een kijkje te nemen. Onder dekking van de snipers en de boordschutters van de Tromp vertrekken zij in een twee Rhib s (snelle rubberboten) richting de dhow. Een aantal opvarenden van het vissersschip zit op dat moment rustig op dek te kijken naar wat er allemaal gebeurt op het marineschip. Wachtsofficier luitenant-ter-zee 2 Sam Woliner herinnert zich nog dat hij dacht wat raar dat ze zo ontspannen zijn. Op het moment dat de Rhib s zo n vijftig meter van de dhow verwijderd zijn, komt er een einde aan de schijnbaar rustige situatie. Ik geloofde mijn oren niet toen ik de kogels in het water hoorde ploppen, vertelt MAG-schutter matroos 1 WD Nico Smit. Wordt er echt op ons geschoten? Zowel de mariniers en de schutters aan boord van de Rhibs en de Tromp reageren zoals getraind en beantwoorden het vuur. Zoals afgesproken komt van de brug van het LCF meteen de opdracht om de nadering af te breken. De Rhib s trekken zich terug en worden even later veilig aan boord genomen. Er stijgt rook op uit de dhow. De piraten geven echter nog niet op. Ze lanceren een skiff. Een kleine groep steekt met hoge snelheid af naar het piratenkamp op de kust. Hierop zijn we er in volle vaart achteraan gegaan, memoreert de officier van de wacht. Het was niet moeilijk om hen in te halen maar lastiger om hen te stoppen. Het zijn de schutters op de brug die dit met schoten voor boeg wel voor elkaar krijgen. Matroos 1 OD Nathan Mowoka legt uit dat ze hiervoor goed getraind zijn. We hebben heel vaak geoefend op zee dus we konden de afstand voor de skiff prima inschatten. Toch voelt het wel anders als je echt mensen ziet vluchten. De kogels hebben effect. De skiff stopt en de handen gaan in de lucht. De piraten geven op. Hierop komen de mariniers weer in actie. Met de Rhib halen ze de mannen op en brengen hen aan boord van de Tromp. Daar worden ze niet alleen verzorgd, maar blijkt ook uit gesprekken dat er nog gijzelaars van Iranese nationaliteit aan boord van de dhow zitten. Het LCF zet weer koers naar het vissersschip dat ondertussen niet meer rookt, maar nog steeds stil ligt. Bij een voorzichtige nadering blijkt al snel dat de resterende piraten uitgevochten zijn. Ze scheiden Dit uiterst agressieve optreden van de piraten bewijst het nut van de versterkte boardingeenheid. Eerste luitenant der mariniers Dennis is commandant van deze eenheid die voor de eerste keer in deze vorm met de antipiraterijmissie meegaat. Het team van de Unit Interventie Mariniers is uitgebreid met een groep snipers en een geweergroep om het scala aan inzetmogelijkheden te vergroten. Daarboven staat een staf die de operatie plant en voor de verbindingen in staat. De UIM voert de actie uit en de rest zorgt voor ondersteuning en dekking. Dat is in dit geval noodzakelijk gebleken. Na een nogal turbulente voorbereidingsperiode, die volgens Dennis en zijn staf direct geïntegreerd moet worden in het opwerktraject van het schip, zijn de mariniers ingevlogen op de Tromp. Daar hebben ze onder leiding van de mannen van de UIM zichzelf opgewerkt tot een geoliede eenheid. Net voor de actie op 2 april, waren de mannen klaar voor operationele inzet. Van just-in-time management gesproken. Het medische team heeft ook zijn nut bewezen. Zij werden in het hele verband van NAVO-schepen in Ocean Shield ingezet. Vanuit humanitair oogpunt wordt medische hulpverlening aangeboden aan iedereen die dat nodig heeft. De chirurg, anesthesioloog en operatieassistenten hebben meer dan acht operaties onder narcose uitgevoerd op de Somalische piraten die door vuurgevechten gewond zijn geraakt. Alle Hens Juni

7 Operationeel zich van de gijzelaars en geven zich ook over. De teamleider van de Unit Interventie Mariniers, sergeant der mariniers Sander stapt met een groep collega s in de Rhib naar de dhow. Aan boord treffen zij een verzetloze groep piraten en twee doden aan. De gijzelaars reageren gematigd positief. Het leek wel alsof ze niet wisten wat hen overkwam, aldus Sander. Met de piraten in de boeien geslagen, keren ze weer terug naar de Tromp maar laten vijf man achter om het schip te onderzoeken en bewijsmateriaal van piraterij te verzamelen. Op de Tromp is de scheepsorganisatie ondertussen ingericht om de groep piraten langere tijd aan boord te houden. Korporaal ODOPS Robert Van Vierzen speelde een belangrijke rol in deze zogenaamde detaineerol. Ze worden medisch onderzocht en krijgen waar nodig medische hulp. Een groot aantal onder hen had verwondingen opgelopen door het schietincident. We hielden hen schoon, gaven ze te eten en te drinken en bewaakten ze. Wat me choqueerde, was dat er een heel jong ventje tussen zat. Hij kon niet ouder zijn dan veertien. Uiteindelijk zijn de piraten drie weken aan boord gebleven. De overleden bandieten krijgen een zeemansgraf. Na aan boord nemen van de piraten, bereidt de Tromp zich voor om de dhow naar zee te slepen om het schip daar verder te onderzoeken. Een groep mariniers blijft bij de Iranese bemanning. Ze hadden nu pas door dat wij aan de goede kant stonden en dat ze weer vrij waren, vertelt Sander. Opeens krijgt een van de gekaapte koopvaardijschepen in het ankergebied vaart en zet koers naar het oorlogsschip. Er heerst weer verwondering op de brug. Al snel blijkt dat de piraten willen voorkomen dat de dhow van hun vloot af gaat en hun broeders gearresteerd worden. Kok vertelt hoe meerdere malen over de verbinding is gezegd dat er niets meer viel te halen op de dhow, maar er kwam geen reactie. Woliner heeft er op dat moment een hard hoofd in. Ik hoorde de piratenbaas steeds hahaha roepen over de marifoon. Ik dacht dat ze ons keihard uitlachten. Achteraf bleek het Somalisch voor ja. De koopvaarder komt steeds dichterbij en de Tromp moet actie ondernemen. In allerijl worden de laatste mariniers van de dhow afgehaald. Het LCF draait zijn kanon in en vuurt een waarschuwingsschot voor de boeg. De piraten varen koelbloedig door. Vuurverdeelofficier luitenant-ter-zee 2OC Erica van den Boogaard begrijpt er niets van. Er komt een grote drukgolf van zo n patroon af en het water spat bijna op tot de brugvleugel van de koopvaarder. Het is toch ongelooflijk dat ze zich daar niet door laten tegenhouden? Een schot dichterbij volgt. De piraten blijven stoïcijns. Drie schoten volgen. Niets. Het laatste salvo van drie nog dichterbij de boeg van de koopvaarder heeft gelukkig resultaat. De piraten draaien om en gaan weer ten anker. Onder dekking van de Tromp vaart de dhow weg. Schutter Smit geeft aan dat de bemanning op het LCF weer terug keert naar de orde van de dag. Dit incident maakte het voor ons heel duidelijk waarom we hier zijn. Ons optreden was voor mij ook een bewijs dat onze training werkt. Ik ben blij dat er aan onze zijde niemand gewond is geraakt. Door deze actie voorkomen we dat nog meer schepen gekaapt worden. Omdat de boog niet altijd gespannen kan zijn, brengt de Tromp ook een havenbezoek aan een aantal bijzondere havens. Het LCF meert af op de Seychellen, in Mumbai (India) en Aqaba (Jordanië). Deze bestemmingen klinken heel exotisch en uitermate geschikt voor rest en recreation voor de bemanning maar toch ligt het fregat hier niet zonder reden. De Indische Oceaan is erg belangrijk, en niet alleen voor de operatie Ocean Shield, verklaart de commandant. Het is dan ook essentieel om de banden aan te halen met belangrijke spelers in dit gebied. Daarbij draagt de NAVO ook bij het versterken van de positie van deze landen in hun eigen optreden tegen de piraten. Dat soort onderwerpen worden tijdens deze bezoeken ook besproken. Op 12 juni staat de bemanning de Tromp aangetreden op het helikopterdek. Ze hebben het Suezkanaal net achter zich gelaten en varen de eerste mijlen op de Middellandse Zee. De eskadercommandant van Ocean Shield staat voor hen. Ik ben trots op deze bemanning. Jullie hebben een prima invulling gegeven aan de rol van stafschip en hebben daarbij ook een aantal opmerkelijke acties op jullie naam geschreven. Hij deelt hen de Afrika-medaille uit. Ik wens jullie nog een goede terugreis. Nog maar tweeënhalve week naar Den Helder. Ook de commandant is erg te spreken over het optreden van zijn bemanning. We hebben een hoop meegemaakt. Doordat we alle gebieden van oorlogsvoering goed blijven beoefenen en zo genoeg expertise aan boord houden, bieden we alle uitdagingen het hoofd. Daarbij is flexibiliteit natuurlijk wel het sleutelwoord, maar daarover beschikken we in meer dan voldoende mate. 7 Alle Hens Juni 2011

8 column Zes bewogen maanden Voor u ligt mijn laatste column voor het zomerverlof. Het afgelopen half jaar was erg bewogen. Er zijn ingrijpende besluiten genomen voor de Koninklijke Marine. De gevolgen daarvan zullen het komende half jaar doordringen in onze organisatie. Ik zou graag concreet uitleggen wat dit voor u betekent. Helaas is dat nog niet duidelijk. Dat betekent niet dat ik u niets kan vertellen. In deze column ga ik in op een aantal onderwerpen om u inzicht te geven in de huidige stand van zaken. Ombuigingoperatie Na het verschijnen van de beleidsbrief van de minister op 8 april, met daarin maatregelen om 1 miljard Euro te bezuinigen op Defensie, zijn er twee belangrijke processen gestart. Extern is deze brief door de Tweede Kamer gewogen en beoordeeld. Intern zijn projectleiders aangesteld om de kaders en richtlijnen vast te stellen voor het verdere reorganisatietraject. Een belangrijke stap in het externe traject was de hoorzitting op 23 mei in de Tweede Kamer. Daar zijn onder andere de CDS en de commandanten van de krijgsmachtdelen gehoord door de vaste Kamercommissie van Defensie. Uit die bijeenkomst en de parlementaire behandeling van 6 juni concludeer ik dat er in het hele parlement veel besef is van het belang van de maritieme inzet. Daarbij is wel aangegeven dat Defensie niet hetzelfde werk kan blijven verzetten met minder geld en minder mensen. De kwaliteit van ons werk blijft onverminderd hoog, maar we kunnen het niet meer zo lang achter elkaar en op zoveel verschillende plekken tegelijkertijd blijven doen. Voor de marine heeft de parlementaire behandeling geresulteerd in een breed gedragen motie over het behoud van de vier patrouilleschepen. Ondanks deze en enkele andere bijstellingen kom ik wel tot de slotsom dat er in het parlement brede steun is voor de grote bezuinigingen, die ook diep zullen ingrijpen op het gebied van bestuur en bedrijfsvoering. Projectleiders in Den Haag werken ondertussen aan de schets van de toekomstige Defensieorganisatie. Dit wordt het kader waarbinnen de grote functionele clusters zoals materieellogistiek, personeelslogistiek, bestuur of informatievoorziening opnieuw vorm krijgen. Dit plan moet 1 augustus gereed zijn. Het is vervolgens aan de operationele commando's om deze kaders te vertalen naar concrete reorganisatieplannen. Omdat dit nieuwe Defensiegeraamte nog niet staat, kunnen wij nog niet nog geen gestalte geven aan een nieuw Commando Zeestrijdkrachten. Alle Hens Juni

9 column column Maatregelen Het stilzetten van een aantal operationele eenheden was de duidelijkste maatregel, zoals Hr.Ms. Haarlem en straks ook Hr.Ms. Zuiderkruis. Zij doen echter werk dat nog niet af is en varen nog door. Maar voor de bemanningen van deze schepen wordt naar een passende oplossing gezocht. Daarnaast is er nog een groot aantal andere maatregelen waarvan u de gevolgen zult merken op de werkvloer, bijvoorbeeld vaker opleiden vanaf functieplaats, ook bij de langere opleidingen. Dat betekent dat een werknemer voor een bepaalde periode van zijn werkplek verdwijnt en er geen vervanger voor komt. Via de numerus fixus, met vastgestelde aantallen per rang, moet het personeelsbestand uiteindelijk beter betaalbaar worden. Daarom zijn we nu zeer terughoudend met bevorderingen. De staven zullen met dertig procent reduceren. Dat betekent dat we stafwerk anders moeten inrichten. Er wordt gekeken naar het uitbesteden van werk en daarnaast meer samenwerking met het bedrijfsleven, bijvoorbeeld bij het Marinebedrijf. De uitbesteding van niet-specifieke defensietaken zoals telefonie of IV-dienstverlening aan hierin gespecialiseerde bedrijven wordt onderzocht. Ook onze infrastructuur ligt onder het vergrootglas. Voor de marine geldt dat we doorgaan op de weg van concentratie in Den Helder. Hoe dit allemaal vorm zal krijgen, weten we nog niet. Dat is afhankelijk van de kaders en de daarop volgende reorganisatie voor de marine. Wetteloosheid En ondertussen gaat het werk gewoon door. Als beschermers van de vrije zee hebben wij genoeg te doen. Zowel bij de Hoorn van Afrika, als in het Caribisch Gebied, de Middellandse Zee of de Noordzee, zien we dat er misbruik wordt gemaakt van al dat water waar iedereen onbelemmerd mag varen. Piraterij. Smokkel van wapens, mensen of drugs. Terrorisme of illegale visserij. Het zijn allemaal vormen van wetteloosheid die niet alleen onze handelsbelangen in gevaar brengen, maar ook een hele samenleving van binnen kunnen uithollen. Het drugsprobleem in het Caribisch Gebied en inmiddels ook bij de zuidgrenzen van Europa is daar een voorbeeld van. Wij zijn er om juist dat te voorkomen. Dat is onze rol en die vervullen we met succes. Hr.Ms. Tromp is terug van operatie Ocean Shield. De laatste twee maanden is er geen enkel schip gekaapt voor de kust van Somalië en dat is voor een deel toe te schrijven aan succesvolle coalitieinzet. Voor het eerst heeft het torpedowerkschip Hr.Ms. Mercuur in de Middellandse Zee een lading drugs onderschept tijdens de grensbewakingoperatie Frontex. Hr.Ms. Haarlem heeft bemanning gewisseld en gaat verder met de beveiliging van de wateren bij Libië. Het derde Vessel Protection Detachment is net terug van een opdracht om een bijzonder zeetransport te beveiligen in de Indische Oceaan. De kustwacht in het Caribisch Gebied treedt streng op tegen illegale visserij en de 36- jaar oude Zuiderkruis vertrekt binnenkort voor de volgende antipiraterijmissie. Om dit ook in de toekomst vol te houden, trainen vloot en mariniers met een nog steeds uitdagend oefenprogramma hun skills en drills. Samenwerking We hebben net de Marinedagen achter de rug. Een prachtig maritiem evenement waarin we onszelf aan Nederland hebben gepresenteerd. We moeten blijven vertellen waarom het belangrijk is wat wij doen. Zowel voor Nederland als voor onze bondgenoten. Daarbij is ABNL niet meer weg te denken. We varen dezelfde schepen, leiden samen op en wisselen ons onderhoud uit. De verregaande samenwerking en integratie met onze Zuiderburen brengt veel winst op het gebied van kennis en personeel en is noodzakelijk in het huidige financiële klimaat. Onze samenwerking is een voorbeeld voor heel Europa. Divisieadmiraal Jean-Paul Robyns heeft vijf en een half jaar als Deputy ABNL gezeteld in de admiraliteitsraad. Hij maakt nu plaats voor zijn opvolger Flottieljesadmiraal Michel Hofman. Wij danken hem voor zijn uitstekende inzet. Onze missies doen er toe, daarvoor is brede steun. Lastige tijden kun je alleen met elkaar doorkomen. Weer moeten de schouders er onder, voor mij en voor u. Ik heb niet alle zicht op de toekomst. Wel zal ik u op de hoogte houden. Wat gaan we doen, waarom doen we het en hoe denk ik dat het het beste kan. Ik vraag u kritisch en scherp te blijven. Praat met elkaar, in de lijn en ook met mij. Hou oog voor elkaar. Ik wens u een fijn verlof. Rust goed uit en heb vertrouwen. De Commandant Zeestrijdkrachten M.J.M. Borsboom, vice-admiraal 9 Alle Hens Juni 2011

10 operationeel Breng het gevecht naar de piraten toe Commandeur Michiel Hijmans sluit enerverend jaar af Maar liefst twaalf maanden stond commandeur Michiel Hijmans aan het hoofd van het NAVO-eskader Standing NATO Maritime Group 2. Een uitdagende periode waarin zijn staf gekwalificeerd wordt voor de snelle reactiemacht van de NAVO, NRF en met succes twee operaties leidt. Vooral over de antipiraterijmissie Ocean Shield bij de Hoorn van Afrika praat de commandeur met passie. Daarbij bezigt hij geregeld de term: breng het gevecht naar de piraten toe. Deze nieuwe tactiek in het optreden tegen de meedogenloze zeerovers komt uit de koker van de staf en werpt zichtbaar zijn vruchten af. Tekst: Maartje van der Maas Foto's: Sjoerd Hilckman (AVDD) Tijdens zijn laatste dagen als commandant van Standing NATO Maritime Group 2 (SNMG2) bereidt Hijmans de overgave aan zijn Turkse opvolger voor. Een jaar geleden nam hij zelf het commando over het internationale verband van schepen over. Hij wordt daarmee tegelijkertijd commandant van de NAVO antipiraterijoperatie Ocean Shield. Na een korte periode jagen op piraten, breekt het eskader op en komen er nieuwe eenheden bij elkaar. Het is aan Hijmans om te bewijzen dat hij met zijn internationale staf de directie over dit verse ver- band aan kan. Samen vormen zij namelijk het maritieme gedeelte van de NRF. Tijdens de oefening Joint Warrior in de Britse wateren worden ze gekwalificeerd. De schepen vertrekken naar de Middellandse Zee voor Active Endeavour, een operatie die de smokkel van goederen en mensen tegengaat. Ondanks dat die operatie steeds meer draait op netwerkinformatie van radarvliegtuigen zoals AWACS of automatische volgsystemen zoals AIS, deden we daar erg nuttig werk. Op een gegeven moment hadden we De NAVO-operatie Ocean Shield heeft vijf hoofddoelen: Afschrikken en verstoren van piraterijactiviteiten - Beschermen van de koopvaardij - Stimuleren van de zelfbescherming van de koopvaardijschepen - Stimuleren van Somalisch optreden tegen piraten - Assisteren bij lokale capaciteiten van de Seychellen, Tanzania en Kenia in antipiraterij. Hijmans deed dat met een verband van schepen uit de Verenigde Staten, Denemarken, Turkije en Nederland. Hij had daarbij helikopters, patrouillevliegtuigen en twee onbemande helikopters tot zijn beschikking. Ook waren er verschillende versterkte boardingeenheden en medische teams. Alle Hens Juni

11 OPERATIONEEL Hijmans benadrukt nogmaals het belang van het optreden tegen de piraten. Ten eerste gaan deze bandieten op beestachtige manier met hun gijzelaars om. Als internationale gemeenschap zijn wij verplicht daar tegen op te treden. Er zijn op dit moment 18 schepen gekaapt met meer dan 450 mensen aan boord. Dan hebben we het nog niet eens over alle niet geregistreerde schepen met hun bemanningen. Daarnaast zijn de Golf van Aden en de Indische Oceaan ook van essentieel belang voor de Europese economie. Denk aan de kaping van een mammoettanker met meer dan 2 miljoen vaten van 159 liter olie. Dat had daadwerkelijk invloed op de benzineprijzen. dertien marineschepen in ons verband. We hebben van twintig mensen het leven gered, boardings gedaan en bijna 2000 schepen ondervraagd, vertelt Hijmans. Immens gebied Niet veel later draagt de commandeur deze operatie over aan een ander internationaal verband. Zijn staf stapt aan boord van Hr.Ms. De Ruyter en vertrekt naar het operatiegebied van de antipiraterijoperatie van de NAVO, Ocean Shield. Daar blijkt dat de piraten hun tactiek ten opzichte van voorgaande jaren hebben ontwikkeld. Ze varen niet langer uit vanaf de kust uit in skiffs (kleine, open motorboten) en whalers (grotere, open motorboten). Steeds vaker opereren ze vanaf dhows (grotere schepen met opbouw) of gebruiken gekaapte vissersschepen en zelfs koopvaardijschepen. Daarbij komen de skiffs pas in de laatste fase van pas om de nadering te maken op een te kapen schip. Zo breiden de piraten hun misdadige acties uit als een olievlek. Het gebied waarin de eenheden moeten optreden, behelst nu de Golf van Aden, de Arabische Zee en het Somalisch Bassin. De staf gaat op jacht naar piraten en stuurt de schepen van incident naar incident. Langzaam bekruipt hen het gevoel dat een andere tactiek nodig is. Hijmans beschrijft het zelf als volgt. Je bent brandweerman in Sneek en wordt naar een incident in Barcelona geroepen. Daar ga je dan met de snelheid van 55 kilometer per uur naartoe. Naast een uitbreiding van het werkgebied, blijkt dat de piraten in hun optreden een stuk agressiever zijn geworden. Ze manifesteren zich gewelddadiger en ze behandelen de gijzelaars nog slechter. Omdat de spoeling van te kapen schepen steeds dunner is, onder andere door het optreden van marineschepen in dit gebied, doen ze er daadwerkelijk alles aan om aan boord te komen en de bemanning te pakken te nemen. Opsluiten De staf verzint een nieuwe tactiek. We brengen het gevecht naar de piraten toe, verklaart de commandeur. Door langdurig te patrouilleren voor de meest actieve piratenkampen op de wal sluiten we hen op zodat ze niet meer naar open zee op zoek kunnen naar prooien. Hij beschrijft de piratennesten als simpele tentenkampen op de wal van waaruit de zeerovers de moederschepen bevoorraden met brandstof, water en eten. Meestal ligt daar in de buurt ook een ankerplaats met gekaapte schepen te wachten op losgeld voor hun bevrijding. Deze nieuwe tactiek, Operatie Ketting genaamd, blijkt al snel goed te werken. Mei is doorgaans een topmaand voor de piraten vanwege de gunstige weersomstandigheden. Dit jaar is er in mei geen enkel schip gekaapt. Ook in juni is het tot nu toe rustig. Groot verschil Naast de NAVO- operatie Ocean Shield, is ook de Europese Unie, de coalitie maritime forces en een aantal onafhankelijke marines actief in het gebied. Hijmans geeft aan dat de samenwerking met deze organisaties prima verloopt. Tijdens Ketting namen zij onze escortetaken over zodat wij deze nieuwe tactiek konden uitproberen. Zo zijn toch continu alle taken van de antipiraterijoperatie gewaarborgd en werd de internationaal aangeraden transit corridor goed beschermd. De commandeur is ervan overtuigd dat de marines een groot verschil maken in het gebied. Tijdens zijn periode als commandant van de missie zijn door de NAVO alleen al 31 piratenvaartuigen uit het water gehaald. Het is wel zaak om daar op te treden waar de piraten zijn. Het zijn allang geen arme mensen meer die voor geld in een klein bootje de zee op gaan. Het zijn georganiseerde misdadigers die op professionele wijze, met goede spullen te werk gaan. Toch vindt Hijmans wel dat er ook van binnen uit meer moet gebeuren. Het probleem moet ook op het land aangepakt worden. Nu hij zijn taak heeft overgedragen, hoopt hij met zijn verhaal bij te dragen aan het nog beter aanpakken van dit probleem. Ik zal mijn kennis en ervaring met anderen delen. Zo moeten we deze misdadigers kunnen stoppen. 11 Alle Hens Juni 2011

12 training Jungletraining 13 Infanteriecompagnie Gekwelde kasten in Baldy Beacon De jungletraining begon met een Joint Movement & Survival Course. Aansluitend volgde een tactische fase, waarin tot aan pelotonsniveau werd geoefend in het optreden en communiceren in de jungle. Na een Live Firing oefening op een schietbaan en een tweedaagse River Ops, volgde de Final Exercise (FINEX). In een door de instructeurs van het Mariniers Trainingscommando (MTC) en Kenniscentrum Militair Optreden onder Extreme Omstandigheden (KC MOX) geschreven scenario kwamen in een week alle facetten van de jungletraining voorbij. De compagniesstaf werd er uitgedaagd de hele eenheid in de jungle in te zetten. Majoor der mariniers Mark Baart: Dan moet alles kloppen, dan moet blijken dat elke enkele man zijn werk goed doet. Om als compagnie ingezet te worden, moet elke schakel sterk zijn. Beter dan hier kun je dat nergens trainen. 13 Infanteriecompagnie van het Korps Mariniers volgde in mei en juni zes weken lang een jungletraining in Belize, de eerste op dat niveau sinds In een immens Midden-Amerikaanse oefenterrein stelden de mannen van majoor der mariniers Mark Baart zich bloot aan de ontberingen van de jungle. Ze hebben het zwaar gehad, maar er ook van genoten. Tekst: Roel van de Wiel Foto s: Cees Baardman Ze zien m niet. Geen wonder: een wildgroei aan planten en bomen heeft een groene lapjesdeken om ze heen geborduurd. Het geïmproviseerde pad dat ze volgen, met kapmessen gecreëerd en door grove junglezolen aangestampt tot een glad zandpaadje, krioelt een paar honderd meter diep door dichte bebossing en over flauwe hellinkjes. Neem daarbij nog de afleiding van rond hun hoofd zoemende insecten en een supervochtige warmte. Plus de wetenschap dat de patronen in hun houders scherp zijn. Niet zo gek dat eerste luitenant der mariniers Maurits Holle en zijn buddy de schietschijf die in een flauwe bocht van het pad naar rechts pas laat op links opdoemt, over het hoofd zien. Tijdens de 2-mans-drill op de Live Firing baan wordt hun Instinctive Firing getraind: waarnemen, reactieschot, snelle ARO (afstand, richting, omschrijving) en afwisselend onder vuurdekking achterwaarts. Na twee geslaagde reacties passeren de twee jonge mariniers het derde bord met de boos getekende vijand. Ze zien m gewoonweg niet. De schietinstructeur van dienst legt met een luide kreet de actie stil. Het duo draait zich om en volgt de vinger van de wijzende instructeur, helemaal tot aan het gemiste doel, open in hun linkerflank. Knak. Het is echt lastig, zegt Holle later. Je moet leren door de jungle heen te kijken. De vijand op een paar meter voor je is moeilijk waar te nemen, maar ook collega s die vlak naast je Alle Hens Juni

13 training liggen, zie je niet altijd. Je bent aangewezen op goede communicatie en ieders skills en drills. Die worden in de jungle heel snel beter. Logisch, want je moet wel. Barakkenkamp Cooma Cairn. Alle ruimte De infanteristen van het Korps Mariniers gaan al vele jaren en overal ter wereld de tropische oerwouden in. Elk mariniersbataljon heeft een compagnie die gespecialiseerd is in optreden in de jungle. Maar voor het eerst sinds 1962 is een terrein en een moment gevonden om een hele compagnie tegelijk te trainen. 13 Infanteriecompagnie zit sinds begin mei en tot en met half juni in het gebied Baldy Beacon, ten zuiden van Belize City. In dat junglegebied heeft de compagnie alle ruimte, de juiste omstandigheden en een geschikte oefenvijand (militairen van de Belize Defense Force) om zichzelf het leven en het gevecht in de jungle eigen te maken. Dankzij de overvloed aan secundair junglegebied (laag, dicht en dus moeilijk begaanbaar oerwoud) dat voor het grootste deel militair oefenterrein is, is Belize ideaal voor Jungle Warfare-eenheden. Omdat het terrein hier zo groot is, kunnen we als complete compagnie onze gang gaan, zegt Baart. Dankzij het loodzware terrein, met enorme hoogteverschillen, het slechte zicht, de moeizame communicatie, maar vooral ook de hoge temperaturen en alle beestjes, is deze jungle gigantisch uitdagend. Hier moet je alle skills en drills op orde hebben. Een ideale training, want als we ons werk hier kunnen doen, dan kunnen we het overal. Cooma Cairn Het is betrekkelijk koel op de top van de heuvel, die als een muggenbult boven de jungle uitsteekt. Een frisse bries trekt als een airco door Cooma Cairn, een primitief barakkenkamp met uitzicht over broccoli tot aan de horizon. De verkoeling is welkom voor de mariniers, die net met oude, Engelse trucks uit het bos naar boven zijn gereden. De mariniers komen terug van bijna drie weken in de jungle, waarin ze een tiendaagse Joint Movement & Survival Course en aansluitend een tactische training van individueel tot pelotonsniveau voor de kiezen kregen. Na een aantal praktische survivallessen hebben ze daadwerkelijk moeten overleven in de jungle. Zonder Global Positioning System, rantsoenpakketten of andere moderne militaire gemakken, welteverstaan. Ondanks alle ontberingen is de sfeer na drie weken afzien nog uitstekend. Jubelend klimmen ze van de truck, om de mooiste ervaringen uit te wisselen met de collega s van andere pelotons. Dat hun gekwelde kasten onder de krassen, vlekken en insectenbeten zitten, deert ze geen moment. Majoor Baart ziet het tafereel tevreden aan. De jongens hebben de afgelopen dagen geleerd dat de jungle een grote supermarkt is, zegt Baart. Ze hebben geleerd wat je allemaal wel en niet kunt eten en dat ook ondervonden. Ze hebben van alles gevangen: varkens, kip, een leguaan en een schildpad. Maar ze hebben ook leren navigeren zonder goede kaarten of gps, ze hebben zich staande leren houden onder de zwaarst denkbare omstandigheden. En vervolgens hebben we ze leren optreden onder die omstandigheden. En zoals je ziet: ze hebben het zwaar gehad, maar er ook van genoten. Hiervoor zijn ze naar het korps gekomen. Luitenant-kolonel Jarst de Jong, Commandant 1 Mariniersbataljon In de Gordel van Instabiliteit liggen ook junglegebieden. Het is dus reëel dat wij ooit in de jungle worden ingezet. Als we op compagniesniveau daarvoor getraind zijn, kunnen we ook op dat niveau worden ingezet. Bovendien: als je je in de jungle kunt redden, dan kun je dat overal. Nergens leer je zo veel qua discipline, groepsbinding, doorzettingsvermogen en leiderschap als in de jungle. Belize is voor ons ideaal: we hebben hier alle ruimte en vrijheid en de omstandigheden zijn hier erg zwaar. Een bijkomend voordeel: we zijn hier nog niet bekend. In gebieden waar we al jaren komen, is het expeditionaire er wel af. Train as you fight geldt ook voor de logistiek, voor het acclimatiseren, et cetera. Arriveren in een nieuwe cultuur en alles opnieuw moeten opbouwen, ook dat hoort bij expeditionair optreden. 13 Alle Hens Juni 2011

14 training Sergeant-majoor Dick Vonk, Senior instructeur Jungle Warfare Als je een compagnie in de jungle kunt inzetten, dan kun je je over meerdere assen verplaatsen: een absolute meerwaarde in een gevecht. Binnen de compagnie moet in zo n gebied elke schakel meepiekeren, van de compagnies- tot aan de groepscommandant. De jungle heeft zoveel beperkingen dat de eenheid is aangewezen op het leiderschap tot op het laagste niveau. We zitten er dan ook met al onze instructeurs boven op: in de jungle wordt zoveel meer van je gevraagd, je kunt geen moment achterover leunen. Er is slecht zicht, de verbindingen zijn zwaar gereduceerd, de intell van boven beperkt zich tot het waarnemen van broccoli, command & control gaat moeilijk. Als je met al die beperkingen kan omgaan en zelfstandig kan opereren, dan ben je echt wereldwijd inzetbaar. Junior Door alle uitdagingen die de jungle van Belize biedt, vergt Jungle Warfare extra veel van de junior leaders van de compagnie. Omdat de normale communicatiemiddelen niet werken, het zicht minimaal is en kleine groepen daarom veel zelfstandig moeten opereren, moet de compagniescommandant vaak blind vertrouwen op het leiderschap van zijn ondercommandanten: veelal jonge luitenants, sergeanten en korporaals. Net zoals Holle. Hij is pas ruim een maand klaar op de Praktische Opleiding tot Officier der Mariniers (POTOM) en staat nu al middenin de jungle voor zijn eerste peloton. Een geweldige uitdaging, weet hij zelf ook. Het is best een gekkenhuis, glimlacht hij als de dag op de Live Firing baan er op zit. Zeker in de jungle is leiderschap op alle niveaus van groot belang. Door de beperkende omstandigheden moet je plan goed zijn, moet je je mensen goed voorlichten en moet je er op vertrouwen dat iedereen zijn werk goed doet. Dat geldt op alle niveaus in de compagnie. Het is een geweldige manier is om m n mannen heel snel heel goed te leren kennen. Dat de jonge luitenant zelf op de Live Firing-baan een schietschijf over het hoofd ziet, wordt hem door de instructeur rap vergeven. Holle en zijn collega s zijn hier om iets te leren en dat is een kwestie van vallen en opstaan. Bovendien: hij was de enige niet. De schietinstructeur had de vijand van spaanplaat niet voor niets verdekt in een dode hoek opgesteld. De wijze les is: in de groene bladermassa van de jungle, die allesbehalve vergevingsgezind is, zie je heel snel iets over het hoofd. Die les vergeet luitenant Holle in elk geval niet snel meer. En de positieve keerzijde kent hij nu ook. Wat ik straks in de jungle kan, kan ik overal ter wereld. Alle Hens Juni

15 oefening Ontsnappings- en reddingsoefening Bold Monarch 2011 Nederlandse onderzeedienst behoort tot internationale elite Van ouderwetse Russische duikklok tot hightech Amerikaanse mini-onderzeeboot inclusief decompressieruimte. Tijdens de internationale onderzeebootreddingsoefening Bold Monarch zijn de verschillen groot. Het bijzondere is dat al die systemen op elkaar werken. Dat geeft vertrouwen onderwater. Tekst: Corné Dalebout Foto s: Edwin Jonkers, Sjoerd Hilckman (AVDD) 15 Alle Hens Juni 2011

16 oefening De McCann-bell wordt aan de gezonken onderzeeboot gekoppeld voor redding. Met een oude vuisthamer klopt korporaal Giuseppe Menga twee maal drie keer op de bodem van de McCann-bell. Het internationale teken dat het luik open kan, verklaart de Italiaan drieëndertig meter onder de zeespiegel van de Middellandse Zee. Menga is een uur geleden met de McCann-bell, een submersible rescue chambre, neergelaten vanaf het Italiaanse onderzeebootreddingsschip Antea om aangekoppeld te worden aan een zogenaamd gezonken onderzeeboot. Vlotjes is het vaartuig na alle procedures en veiligheidschecks afgedaald langs een door duikers gespannen kabel tussen schip en sub. In de kleine ronde ruimte waarin zes drenkelingen kunnen worden opgepikt is het warm en vochtig. Vanuit zichzelf begint een wiel op het luik in de bodem te draaien. Het luik klapt open en een jonge Turkse marineofficier wenst korporaal Giuseppe een goedemorgen. De koppeling met de Turkse onderzeeboot Anafartalar is geslaagd. Koersk De kans dat een onderzeeboot zinkt is klein. Maar het komt voor, dat maakte de ramp met de Koersk in augustus 2000 pijnlijk duidelijk. 118 bemanningsleden van de Russische onderzeeboot kwamen om na een ontploffing onder de ijskap van de Noordelijke IJszee. Stuurloos zonk de sub naar de bodem op ongeveer honderd meter diepte. Een deel van de bemanning dat de ontploffing aanvankelijk overleefde, kwam uiteindelijk om door zuurstofgebrek en koolmonoxidevergiftiging. Daarom is oefenen belangrijk. Tijdens Bold Monarch oefenen marines van NAVO- en gastlanden elke drie jaar de verschillende ontsnappings- en reddingsmogelijkheden uit een sub. Decor van deze editie is de Middellandse Zee voor de kust van het Spaanse Cartagena. Dat ook Rusland tijdens de NAVOoefening voor het eerst present is met een onderzeeboot, de diesel-elektrisch aangedreven Alrosa, is een unicum. Op materieel gebied is de Nederlandse inbreng vanwege operationele inzet elders klein. Deze keer zijn geen Nederlands schip of sub present, maar zijn de Nederlanders op personeel gebied van grote waarde. Een duikteam van de Defensie Duikgroep is aanwezig om ervaring op te doen en drie Nederlanders maken deel uit van de oefenstaf. LTZ1 Jos Bogaert regelt tijdens de oefening voor de Spaanse gastheer de logistiek tussen de vele deelnemende schepen, onderzeeboten en de wal. In Den Helder en ver daarbuiten geldt hij als expert op het gebied van ontsnappen uit onderzeeboten. Handboek De ramp met de Koersk drukte marines wereldwijd met de neus op de feiten. Voor 2000 bestonden er nauwelijks voorzorgmaatregelen. Extra rantsoenen en water, nodig in afwachting van een reddingsactie, werden niet eens meegenomen. Sindsdien is in korte tijd veel veranderd. Bogaert heeft daarin een bijzondere rol. Hij schreef het Platform Handboek 4, Ontsnappen uit een gezonken onderzeeboot, dat ook door de Canadezen en Noren gebruikt wordt als basis voor hun procedures. Ik kreeg de opdracht onze boten zo veilig mogelijk te maken. Al sinds ik in 1975 als matroos bij de onderzeedienst begon, dacht ik: als ik officier word, kan ik dingen veranderen. Dus daar ben ik mee aan de slag gegaan. De senior survivor, degene die na averij de leiding heeft, kan het handboek uit de kast pakken en simpelweg de punten afwerken, legt Bogaert uit. Afhankelijk van de situatie kan dat de commandant zijn of de kok. Belangrijk is dat de juiste stappen worden genomen en de taken verdeeld. Loopt de luchtdruk op, dan komt ergens water binnen en moet er afgedicht worden. Als dat niet lukt, moet de ontsnapping worden ingezet. Als dat wel goed gaat, moet iemand inventariseren wat nog heel is aan materieel en voorraad. Is er voldoende zuurstof of moeten er magnesiumkaarsen aangestoken worden? De luchtkwaliteit moet regelmatig gecontroleerd. Ieder bemanningslid in staat om te functioneren krijgt een taak. Daarom is oefenen zo belangrijk. Je moet overal op voorbereid zijn. Iedereen heeft eigen filosofie bij onderzeebootreddingen, maar het doel is hetzelfde Alle Hens Juni

17 oefening Jos Bogaert geldt als expert op het gebied van ontsnappen uit onderzeeboten. Binnen zeven dagen kan een reddingsteam over ter wereld ter plaatse zijn om een reddingsactie uit te voeren. Daarom hebben onderzeeboten voor zeker zeven dagen rantsoenen bij zich en zuurstofkaarsen en CO2-gordijnen om de luchtkwaliteit te regelen. Systemen Na een ramp onder water zijn er uiteindelijk twee mogelijkheden: op eigen kracht ontsnappen of wachten op redding van buitenaf. De meeste landen hanteren een reddingssysteem waarin de bemanning kan overstappen op een minionderzeeboot of reddingskamer dat zich aan de gezonken sub koppelt. Een aantal van deze systemen kwam in actie tijdens Bold Monarch. Zo maken de Franse, Noorse en Britse marines gezamenlijk gebruik van het NATO Submarine Rescue System (NSRS), met als thuisbasis Faslane in Schotland. Het systeem bestaat onder meer uit een reddingsvoertuig waarmee tot vijftien personen ineens opgepikt kunnen worden en een decompressieruimte om zeventig opvarenden tegelijk te behandelen tegen de caissonziekte. De Verenigde Staten hebben een reddingssysteem inclusief decompressiekamer, de Submarine Rescue Diving and Recompression System (SRDRS). En ook de Italiaanse marine heeft haar eigen systeem met reddingsvaartuig en -kamer. De Nederlandse onderzeedienst focust zich op ontsnappingen door middel van een free escape. Met een speciaal drukregulerend ontsnappingspak verlaat de bemanning één voor één de sub. Een afgewogen keuze, stelt Bogaert. De kans op redding van de bemanning van een gezonken onderzeeboot is statistisch gezien klein. Reddingssystemen kunnen maar tot enkele honderden meters diep. Zo n 98 procent van de zee is te diep om bemanningen veilig naar de oppervlakte te krijgen. Daarnaast zijn de reddingssystemen zeer kostbaar. Het gaat om complexe installaties op gespecialiseerde schepen. Het kost sowieso een aantal kostbare dagen om deze systemen de wereld over te krijgen vanuit hun thuisbasis in Groot-Brittannië of de Verenigde Staten. heeft elke Nederlandse onderzeeboot sinds 2006 twee reddingsvlotten aan boord, inclusief reddingsboeien die een noodsignaal af kunnen geven. Bij ons is bij ontsnappingen alles te doen op handkracht, ook de lancering van de vlotten. Dat is een les die is geleerd na de brand op de Canadese onderzeeboot Chicoutimi in Door kortsluiting vielen toen alle systemen uit en was de sub stuurloos. Een kijkje in elkaars keuken en de kans om ervaring op te doen met elkaars reddingssystemen staan centraal tijdens Bold Monarch. Het team van zeven (diepzee)duikers van de DDG keek onder meer onder water mee bij de inzet van een Atmosphere Diving Suit (ADS) dat op grotere diepten kan werken. Te zien was hoe een podpost wordt uitgevoerd, het inbrengen van een koker met bijvoorbeeld medicijnen of voedsel in een onderzeeboot, en het aankoppelen van slangen die gezonken sub voorzien van verse lucht. Duikofficier Luitenant-ter-zee 1 Mark Lems: We zagen de theorie in de praktijk uitgevoerd worden. Het is indrukwekkend te zien welke manieren er zijn om bemanningen te helpen en uit een onderzeeboot te krijgen. En het bijzondere is dat alle die verschillende systemen nog op elkaar werken ook. Dat geeft vertrouwen onderwater. Winst De eerste aanwezigheid van de Russian Federation Navy maakte veel indruk op de NAVO-deelnemers. Voor het eerst koppelde een Amerikaans reddingssysteem zich aan een Russische onderzeeboot. Kapitein-luitenant-ter-zee Jeroen van Zanten, geplaatst bij COMSUBNORTH dat alle NAVO-onderzeebootoperaties aanstuurt in het noordelijke deel van de Atlantische Zee, trad op als liaisonofficier tussen de Russen en de oefenleiding. Het is zeer bijzonder dat de Russen erbij zijn. Dat is in ieder geval een grote winst tijdens deze oefening, deze toenadering. Na wat wennen waren ze ongelooflijk gastvrij en enthousiast om uitleg te geven over hun schepen en hun sub. Hightech of ouderwets materieel. De spullen van de Russische marine zijn oud maar betrouwbaar, stelt oud-onderzeebootcommandant Van Zanten. Het is goed onderhouden en zeer effectief in al zijn eenvoud. Iedereen heeft zijn eigen filosofie bij onderzeebootreddingen, maar het doel is hetzelfde. Het werkt en daar gaat het om, levens redden. Risico Het gebruik van de drukregulerende ontsnappingspakken is niet zonder gevaar vanwege de drukverschillen onderweg naar de oppervlakte, die gasvorming in het bloed kan veroorzaken. Oren en longen, maar ook ledematen lopen risico op permanente beschadiging. Maar de risico s en de kosten in acht genomen, voldoen onze drukregulerende ontsnappingspakken. Nederland doet mee op het hoogste niveau, stelt Bogaert. In 2005 behoorden we nog tot de middenmoot op het gebied van reddingen en ontsnappingen, maar inmiddels tot de elite door de ontwikkelingen die we in gang zetten. Zo 17 Alle Hens Juni 2011

Flexibiliteit. is het sleutelwoord. het Noorden, klinkt dit commentaar regelmatig onder de bemanning. Dat de tijd op dit schip inderdaad snel is

Flexibiliteit. is het sleutelwoord. het Noorden, klinkt dit commentaar regelmatig onder de bemanning. Dat de tijd op dit schip inderdaad snel is Hr.Ms. Tromp terug van een bewogen reis Flexibiliteit is het sleutelwoord Vijf maanden vliegen voorbij. Als Hr.Ms. Tromp voor de vierde keer door het Suezkanaal vaart met de koers op het Noorden, klinkt

Nadere informatie

Naar de golf van Aden met Duncan Vlaar

Naar de golf van Aden met Duncan Vlaar Naar de golf van Aden met Duncan Vlaar Begin pagina English page Engelum Geschiedenis Dorpsfoto's Kerkklokken Bewoners Dorpsbelang Verenigingen Jeugdclub De oude doos Woningaanbod Sponsors K.v.Sla Raak

Nadere informatie

Tineke Boudewijns VERSTAG

Tineke Boudewijns VERSTAG Tineke Boudewijns VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen

Nadere informatie

Er was eens een heel groot bos. Met bomen en bloemen. En heel veel verschillende dieren. Aan de rand van dat bos woonde, in een grot, een draakje. Dat draakje had de mooiste grot van iedereen. Lekker vochtig

Nadere informatie

Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg.

Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg. Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg. Ik begon deze week met het gevoel ik heb er zin in en ik zie wel wat we allemaal gaat gebeuren, ik laat het wel op me afkomen. Na de eerste dag voor

Nadere informatie

Chr. Oranjevereniging Marken en Oranje Herdenking 4 mei 2017 Thema: Verhalen van de oorlog

Chr. Oranjevereniging Marken en Oranje Herdenking 4 mei 2017 Thema: Verhalen van de oorlog Chr. Oranjevereniging Marken en Oranje Herdenking 4 mei 2017 Thema: Verhalen van de oorlog Pieter er Zeeman en de konvooien naar Moermansk Pieter Zeeman (geboren op Marken op 20 december 1914) voer in

Nadere informatie

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al: Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:

Nadere informatie

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd.

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd. Voorwoord In dit boek staan interviews van nieuwkomers over hun leven in Nederland. Ik geef al twintig jaar les aan nieuwkomers. Al deze mensen hebben prachtige verhalen te vertellen. Dus wie moest ik

Nadere informatie

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te kijken...4 De mensenmenigte opende zich in het midden...5 Toen

Nadere informatie

rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005

rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005 rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005 Provided by Fanart Central. http://www.fanart-central.net/stories/user/fightgirl91/21803/rijm Chapter 1 - rijm 2 1 - rijm Gepaard

Nadere informatie

Johannes 6,1-15 - We danken God, want Jezus zorgt voor ons

Johannes 6,1-15 - We danken God, want Jezus zorgt voor ons Johannes 6,1-15 - We danken God, want Jezus zorgt voor ons Dankdag voor gewas en arbeid Liturgie Voorzang LB 448,1.3.4 Stil gebed Votum Groet Zingen: Gez 146,1.2 Gebed Lezen: Johannes 6,1-15 Zingen: Ps

Nadere informatie

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden

Nadere informatie

Mariëtte Middelbeek REDDERS LANGS DE KUST VERHALEN UIT DE REDDINGBOOT. Muitgeverij. marmer

Mariëtte Middelbeek REDDERS LANGS DE KUST VERHALEN UIT DE REDDINGBOOT. Muitgeverij. marmer redders langs de kust Mariëtte Middelbeek REDDERS LANGS DE KUST VERHALEN UIT DE REDDINGBOOT Muitgeverij marmer Schoolreis Ed Koopman / KNRM Enkhuizen / Donderdagmiddag 15:34 uur DE DRIEËNDERTIG KINDEREN

Nadere informatie

Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen

Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Soms voel je je gevangen door het leven. Vastgezet door de drukte, en beklemd in je eigen hoofd. Je voelt je niet vrij en je voelt geen liefde. Met deze tips breng

Nadere informatie

6.2.1 Dealen met afleiding onderweg

6.2.1 Dealen met afleiding onderweg Stap 6: Deel 2 6.2.1 Dealen met afleiding onderweg In het tweede deel van jullie experiment ga je verder met het ondernemen van ACTies die je met de anderen hebt afgesproken te doen. Daarnaast krijg je

Nadere informatie

Herdenking 4 mei 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer der Staten-Generaal

Herdenking 4 mei 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer der Staten-Generaal Herdenking 4 mei 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer der Staten-Generaal Vandaag is het precies 70 jaar geleden dat ons land werd bevrijd. Generaties Nederlanders zijn opgegroeid in een

Nadere informatie

E-PAPER. Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken!

E-PAPER. Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken! Dé expert in praktische apotheektrainingen E-PAPER Drie praktische tips om je werk als apothekersassistent(e) leuker te maken! 1 Inhoudsopgave De cliënt en ik 3 Weet jij nog waarom je in de apotheek wilde

Nadere informatie

September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden,

September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden, September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst Hallo mede dierenvrienden, Na mijn indrukwekkende reis naar India, is mij gevraagd om een kort verhaaltje

Nadere informatie

Dinosauriërs. Inhoudsopgave. 1. Inleiding. 2. Wat is een dinosauriër?

Dinosauriërs. Inhoudsopgave. 1. Inleiding. 2. Wat is een dinosauriër? Dinosauriërs Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Wat is een dinosauriër? 3. Wanneer leefden de dinosauriërs? 4. Waar leefden dinosauriërs? 5. Hoe leefden de dinosauriërs? 6. Waarom waren de dinosauriërs zo groot?

Nadere informatie

LES 4. Handelingen 12:1-19; Van Jeruzalem tot Rome: Verlost uit de gevangenis blz.109-116

LES 4. Handelingen 12:1-19; Van Jeruzalem tot Rome: Verlost uit de gevangenis blz.109-116 LES 4 Handelingen 12:1-19; Van Jeruzalem tot Rome: Verlost uit de gevangenis blz.109-116 De boodschap God hoort en verhoort onze gebeden voor elkaar. Leertekst: Terwijl Petrus onder zware bewaking zat

Nadere informatie

IN EEN HUIS IN GEMENGDE HOEVESTIJL

IN EEN HUIS IN GEMENGDE HOEVESTIJL I N T E R I E U R W Wonen op de Windrichtingen IN EEN HUIS IN GEMENGDE HOEVESTIJL Tekst: ANNEMIE WILLEMSE Foto s: JAN VERLINDE 22 TIJDLOOS TIJDLOOS 23 Na een zoektocht naar de ideale bouwgrond, gingen

Nadere informatie

De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal

De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal Een volk in opstand, een boze koning, een dappere koningin, een onoverwinnelijke vloot en... een storm. Dit is het spannende verhaal van de Spaanse

Nadere informatie

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN Gratis PDF Beschikbaar gesteld door vlewa.nl Geschreven door Bram van Leeuwen Versie 1.0 INTRODUCTIE Welkom bij deze gratis PDF! In dit PDF

Nadere informatie

Inhoud Slaapkamer 6 Opwarming 8 Een jaar later 10 Genoeg 12 Terrorist 14 Geheim 16 Olie 20 R.O.A. 23 Betty 26 Vertrouwen 29 Feiten 32 G.O.F. 35 Protest 38 Warm 42 Reuzenmachine 44 Een bewaker! 47 Terrorist?

Nadere informatie

In 1618 vaart Jan Janse met zijn schip in de buurt van de Canarische Eilanden als het plotseling hard begint te waaien. Hij stuurt als de bliksem

In 1618 vaart Jan Janse met zijn schip in de buurt van de Canarische Eilanden als het plotseling hard begint te waaien. Hij stuurt als de bliksem Enteren De eerste maanden op het kaperschip zijn machtig mooi. Jan geniet van het leven op zee: dit is nog eens wat anders dan een boottochtje op het Spaarne. Iedere keer als ze een Spaans galjoen op volle

Nadere informatie

Misschien zit u hier wel met de grote vraag: wat is Kerst eigenlijk?

Misschien zit u hier wel met de grote vraag: wat is Kerst eigenlijk? 25 december 2015 1 e Kerstdag Sixtuskerk te Sexbierum Ds. A.J. (Anneke) Wouda Teksten: Hebr. 1:1-6 en Lucas 2: 15-21 Geliefden van God, gemeente van Christus, Kerstochtend 2015 U zit midden in een kerstviering,

Nadere informatie

Finale weekend club competitie

Finale weekend club competitie Finale weekend club competitie Ploegentijdrit Zaterdag stond als allereerst de ploegentijdrit op programma. Jawel hoor we moesten als eerste van start. We waren maar met 5 in plaats van 6 man. Start ging

Nadere informatie

Krabbie Krab wordt Kapper

Krabbie Krab wordt Kapper E-boek Geschreven en Vormgeving Esther van Duin Copyright Esthers Atelier www.esthersatelier.nl email info@esthersatelier.nl Krabbie Krab wordt Kapper Krabbie krab was een kunstenaar. Hij maakte beelden

Nadere informatie

ONTMOETEN KENNY KOKEN

ONTMOETEN KENNY KOKEN Gratis Excemplaar ONTMOETEN KENNY KOKEN WIL JIJ HET HELE (VOORLEES) VERHAAL GRAAG LEZEN? Je krijgt Ontmoeten Kenny Koken thuis gestuurd als je een mailtje stuurt naar timo-co@coderups.nl met je naam, adres

Nadere informatie

Opvang na uw uitzending. Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk

Opvang na uw uitzending. Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk Opvang na uw uitzending Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk Werk Dienstencentrum Bedrijfsmaatschappelijk werk helpt iedereen binnen of direct rondom Defensie met problemen die voortkomen uit het werk.

Nadere informatie

Incidentele inzet Europese buitengrenzen

Incidentele inzet Europese buitengrenzen Incidentele inzet Europese buitengrenzen ISAF/TF55 Staf Special Operations Task group 1-3 SF-teams ISAF/TFU/RDTF Marinierscompagnie (+) Fire Support Team Lichte genie Maritieme Explosieven Opruimingsdienst

Nadere informatie

Apostolische rondzendbrief

Apostolische rondzendbrief oktober 9, 2011 Jaargang 1, nummer 1 Lieve mensen, Zo bent u een voorbeeld voor alle gelovigen in Macedonië en Achaje geworden. Wij zijn nu al weer een tijdje hier in het zuiden van Griekenland, in de

Nadere informatie

Nederlands uitgezonden personeel, Een bezoek aan een missiegebied is. grilliger dan pakweg een werkbezoek. aan een oefenende eenheid op de

Nederlands uitgezonden personeel, Een bezoek aan een missiegebied is. grilliger dan pakweg een werkbezoek. aan een oefenende eenheid op de Toespraak uitgesproken door de Minister van Defensie, E. van Middelkoop, bij gelegenheid van zijn Kerstbezoek aan Afghanistan, 24 december 2008 te Kaboel. Nederlands uitgezonden personeel, Een bezoek aan

Nadere informatie

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring

Nadere informatie

Huiselijk geweld tussen zussen

Huiselijk geweld tussen zussen Huiselijk geweld tussen zussen Motiverende gespreksvoering: Casus huiselijk geweld tussen zussen Door drs. Sergio van der Pluijm Een tijd terug had ik een jonge vrouw (18) van allochtone afkomst in begeleiding

Nadere informatie

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Een land waar mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Lilian (48) vraagt haar zoontje om even een handje te komen geven. Dat doet hij en dan gaat hij weer lekker verder spelen. Wij nemen plaats aan

Nadere informatie

Allemaal in ontwikkeling. Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman

Allemaal in ontwikkeling. Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Permanente educatie in Smallingerland Allemaal in ontwikkeling Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Van cursussen professioneel Engels, kennis opdoen bij een andere afdeling tot vierjarige

Nadere informatie

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG ALS EEN HOND DREIGT OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER HONDEN DIE DREIGEN. JE KUNT

Nadere informatie

Participatief leiderschap. Hoe leid je een samenwerkingsverband?

Participatief leiderschap. Hoe leid je een samenwerkingsverband? Participatief leiderschap Hoe leid je een samenwerkingsverband? Mr. Drs. Lucien Stöpler Justice in Practice December 2014 Participatief leiderschap: Hoe leid je een samenwerkingsverband? 2014 Justice in

Nadere informatie

Water Egypte. In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven.

Water Egypte. In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven. Water Egypte In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven. Ik ga naar een restaurant in Nederland. Daar bestel ik een glas water. De ober vraagt

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Gratis Rapport : Wat Te Doen Voor, Tijdens En Na Je Eerste Marathon. - Eelco de Boer -

Gratis Rapport : Wat Te Doen Voor, Tijdens En Na Je Eerste Marathon. - Eelco de Boer - Gratis Rapport : Wat Te Doen Voor, Tijdens En Na Je Eerste Marathon - Eelco de Boer - Gratis Rapport : Wat Te Doen Voor, Tijdens En Na Je Eerste Marathon Beste lezer, Ik hoop dat jouw doorzettingsvermogen

Nadere informatie

werken bij DEFENSIE MARINE Denk je aan de Marine, dan denk je aan schepen. Logisch, want die hebben we bij de Marine in alle soorten en maten. Van mijnenjagers tot onderzeeboten. Toch is de Marine meer

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

SAMUEL VAN DER MEER. De Ontsnapte Joden

SAMUEL VAN DER MEER. De Ontsnapte Joden SAMUEL VAN DER MEER De Ontsnapte Joden De inval Het is een zonnige dag. Bram en Theo zijn een spelletje aan het spelen, maar ze moeten eigenlijk allang naar bed. Papa zegt tegen Bram: Bram, je moet naar

Nadere informatie

Verhaal: Jozef en Maria

Verhaal: Jozef en Maria Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

HET VERHAAL VAN KATRIN

HET VERHAAL VAN KATRIN HET VERHAAL VAN KATRIN Katrin begon heroïne te gebruiken toen ze ongeveer 12 was. In het begin deed ze dat nog af en toe. We hadden er niet genoeg geld voor. Door een ingrijpende gebeurtenis ging ze steeds

Nadere informatie

E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7

E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 1 Vera Kleuskens groep 7 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Inleiding... 4 1. Wat is E.H.B.O... 5 2. E.H.B.O. vereniging... 6 3. Cursus... 7+8+9 4. Reanimatie en A.E.D....

Nadere informatie

Hans van Rooij VERSTAG

Hans van Rooij VERSTAG Hans van Rooij VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van

Nadere informatie

Datum Betreft Antwoorden op schriftelijke vragen over Russische oorlogsschepen en bommenwerpers in de buurt van Nederland.

Datum Betreft Antwoorden op schriftelijke vragen over Russische oorlogsschepen en bommenwerpers in de buurt van Nederland. > Retouradres Postbus 20701 2500 ES Den Haag de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Plein 2 2511 CR Den Haag Ministerie van Defensie Plein 4 MPC 58 B Postbus 20701 2500 ES Den Haag www.defensie.nl

Nadere informatie

Sindbad. De Vier Windstreken

Sindbad. De Vier Windstreken Nieuwsgierig naar de wereld achter de horizon, vertrekt Sindbad op een schip naar Oost-Indië. Hij bevaart alle zeeën en oceanen waar de zon op schijnt en beleeft de meest fantastische avonturen. Hongerige

Nadere informatie

Ik ga je wat vertellen, je hoeft alleen maar te volgen wat ik zeg, mijn stem is nu het enige wat voor jou belangrijk is om te volgen.

Ik ga je wat vertellen, je hoeft alleen maar te volgen wat ik zeg, mijn stem is nu het enige wat voor jou belangrijk is om te volgen. Oefening 1: Nodig: 2 personen en een boom of een huisdier: Zoek een plek op bij een boom of in de buurt bij je paard of ander huisdier waar je even niet gestoord wordt en veilig even je ogen dicht kunt

Nadere informatie

Tornado. Maartje gaat voor het eerst logeren. s Nachts belandt ze met haar vriendinnetje Eva in een tornado en beleven ze een heel spannend avontuur.

Tornado. Maartje gaat voor het eerst logeren. s Nachts belandt ze met haar vriendinnetje Eva in een tornado en beleven ze een heel spannend avontuur. Tornado Maartje gaat voor het eerst logeren. s Nachts belandt ze met haar vriendinnetje Eva in een tornado en beleven ze een heel spannend avontuur. Geschreven in januari 2012 (Geïllustreerd t.b.v. het

Nadere informatie

Charles den Tex VERDWIJNING

Charles den Tex VERDWIJNING Charles den Tex VERDWIJNING 3 Klikketik-tik-tik Het is halftwaalf s ochtends. Marja vouwt een hemd. En kijkt om zich heen. Even staat ze op haar tenen. Zo kan ze over de kledingrekken kijken. Die rekken

Nadere informatie

Maatschappelijk werk (alweer)

Maatschappelijk werk (alweer) Maatschappelijk werk (alweer) Na mijn tweede miskraam heb ik toch weer besloten om het er op te wagen naar maatschappelijk werk te gaan. Ik vond de stap echt wel heel zwaar, want ik hou er niet zo van.

Nadere informatie

Mijn laatste nieuwsbrief

Mijn laatste nieuwsbrief Mijn laatste nieuwsbrief Lieve familie, vrienden en sponsors! Mijn laatste nieuwsbrief schrijf ik vanuit het prachtige en kleurrijke Sri Lanka! Hier vierde ik Kerst en Oud en Nieuw met de bemanning van

Nadere informatie

Ik ben maar een eenvoudige ezel, maar ik wil je graag een mooi verhaal vertellen

Ik ben maar een eenvoudige ezel, maar ik wil je graag een mooi verhaal vertellen De ezel van Bethlehem Naar een verhaal van Jacques Elan Bewerkt door Koos Stenger Ik ben maar een eenvoudige ezel, maar ik wil je graag een mooi verhaal vertellen over iets wat er met me gebeurd is. Het

Nadere informatie

Ik denk eigenlijk dat deze blessure niet slecht is geweest voor mijn carrière

Ik denk eigenlijk dat deze blessure niet slecht is geweest voor mijn carrière In de rubriek vertelt een (oud) prof-voetballer/voetbalster over zijn/haar voorste kruisband blessure. Vanaf het moment dat deze blessure werd opgelopen, de operatie, de revalidatie, de rentree en daarna.

Nadere informatie

Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden

Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden zijn ouders hem, maar alle andere konijntjes noemden

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd 1 Joppe (13): Mijn ouders vertelden alle twee verschillende verhalen over waarom ze gingen

Nadere informatie

Er gebeurt niets. Ze willen niet weg.

Er gebeurt niets. Ze willen niet weg. Veel nieuw bij de DUO Laatst was ik op bezoek bij de DUO om in het nieuwe gebouw in Groningen te kijken. Naar het gebouw zelf en het Nieuwe Werken dat ze daar toepassen. Er is veel nieuw, want is er blijkt

Nadere informatie

van de TFU, Welkom thuis! Eindhoven.

van de TFU, Welkom thuis! Eindhoven. Toespraak van de minister van Defensie, E. van Middelkoop, bij de terugkeer van de laatste Task Force Uruzgan, Vliegbasis Eindhoven, 8 augustus 2010. Let op: Alleen gesproken woord geldt! Commandant van

Nadere informatie

rust zetten. rust gezet) Commandant der Strijdkrachten.

rust zetten. rust gezet) Commandant der Strijdkrachten. 1 Toespraak van de komend Commandant der Strijdkrachten, generaal Middendorp, bij de aanvaarding van het commando over de Nederlandse krijgsmacht op 28 juni 2012 te Den Haag. Let op: Alleen gesproken woord

Nadere informatie

Karin de Galan. Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach.

Karin de Galan. Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach. Karin de Galan Karin de Galan (1967) is sinds 1991 trainer en coach. Ze heeft zich gespecialiseerd in het trainen van trainers en richtte in 2007 de galan school voor training op. Eerder werkte ze als

Nadere informatie

De Noordzee HET ONTSTAAN

De Noordzee HET ONTSTAAN De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met

Nadere informatie

1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule

1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule Werkboek Inhoudsopgave: 1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule 2. Het H.A.R.T. model 2.1. H.A.R.T. staat voor: 2.1.1. Mijn verhaal over oprechte communicatie 2.1.1: Hoofd Gebruik de rest van deze

Nadere informatie

Spreekpunten staatssecretaris ter gelegenheid van 65 jaar vrouwen in de Krijgsmacht op 2 december te Utrecht.

Spreekpunten staatssecretaris ter gelegenheid van 65 jaar vrouwen in de Krijgsmacht op 2 december te Utrecht. Spreekpunten staatssecretaris ter gelegenheid van 65 jaar vrouwen in de Krijgsmacht op 2 december te Utrecht. Let op: Alleen gesproken woord geldt! Dank mw. Coorens, Dames en heren, We vieren vanavond

Nadere informatie

Persbericht. s Nachts lenzen dragen en overdag scherp zien zonder bril of lenzen. Steeds meer sporters stappen over op nachtlenzen

Persbericht. s Nachts lenzen dragen en overdag scherp zien zonder bril of lenzen. Steeds meer sporters stappen over op nachtlenzen Persbericht www.nachtlenzen.nl s Nachts lenzen dragen en overdag scherp zien zonder bril of lenzen Nachtlenzen; de nieuwe manier van lenzen dragen. s Avonds voor het slapen gaan, doet men de nachtlenzen

Nadere informatie

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl.

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Chatten Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Colofon Een uitgave van Eenvoudig Communiceren

Nadere informatie

De Budget Ster: omgaan met je schulden

De Budget Ster: omgaan met je schulden De Budget Ster: omgaan met je schulden Budget Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Budget Ster MOTIVATIE EN VERANTWOORDELIJKHEID STRESS DOOR SCHULDEN BASISVAARDIGHEDEN STABILITEIT FINANCIEEL ADMINISTRATIEVE

Nadere informatie

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen?

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dagboek Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dat het klimaat verandert is een feit. Je hoort het overal om je

Nadere informatie

Henk Oostdam is fiscaal adviseur bij zijn eigen praktijk Tax Consult Network en is de vertrouwenspersoon van Tim Coronel en Peter Ouwehand

Henk Oostdam is fiscaal adviseur bij zijn eigen praktijk Tax Consult Network en is de vertrouwenspersoon van Tim Coronel en Peter Ouwehand Henk Oostdam is fiscaal bij zijn eigen praktijk Tax Consult Network en is de vertrouwenspersoon van Tim Coronel en Peter Ouwehand 30 RBA_Fiscale Opleidingen 2015-2016 30 mijn Henk Oostdam We kijken samen

Nadere informatie

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua Spreekbeurt Dag Oglaya Doua Ik werd wakker voordat m n wekker afging. Het was de dag van mijn spreekbeurt. Met m n ogen wijd open lag ik in bed, mezelf afvragend waarom ik in hemelsnaam bananen als onderwerp

Nadere informatie

JAN STEVENS. Voorjaarsdroom. De Wielewaal" Dordrecht 1945

JAN STEVENS. Voorjaarsdroom. De Wielewaal Dordrecht 1945 JAN STEVENS Voorjaarsdroom De Wielewaal" Dordrecht 1945 r JAN STEVENS 4 Voorjaarsdroom De Wielewaal" Dordrecht 1945 voor Minke « Die lentemorgen, vroeg - ben ik door de boomgaard gegaan en het was of

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 FLIPPEN Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 Verantwoording: Opleiding: Media Vormgeven School: Media college Amsterdam Jaar: 1 Projectomschrijving: Het maken van

Nadere informatie

We hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen.

We hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen. Woensdag Ik denk dat ik gek word! Dat moet wel, want ik heb net gehoord dat mijn moeder kanker heeft. Niet zomaar een kankertje dat met een chemo of bestraling overgaat. Nee. Het zit door haar hele lijf.

Nadere informatie

Heleen slaat het boek dicht. Vanavond komt er niets van lezen, haar gedachten dwalen steeds af.

Heleen slaat het boek dicht. Vanavond komt er niets van lezen, haar gedachten dwalen steeds af. 1 Heleen van Rijnsburg zet de wekker op halfacht. Als ze nu nog een halfuurtje leest in bed, dan krijgt ze zeven uur slaap. Dat is precies genoeg. Zes uur is te kort en acht uur is te lang. Op het nachtkastje

Nadere informatie

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij. Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.

Nadere informatie

Liederen solozang Prijs: 7,= euro per stuk

Liederen solozang Prijs: 7,= euro per stuk Liederen solozang Prijs: 7,= euro per stuk GEWASSEN IN WATER Inhoud: Vanuit de dopeling gezien een statement dat hij in het watergraf alles wat oud is achter zich laat. Hij weet niet alles, kent nog niet

Nadere informatie

DINEREN IN DE HOFTRAMMM

DINEREN IN DE HOFTRAMMM DINEREN IN DE HOFTRAMMM De bijzondere creatie van Bobby van Galen en Pierre Wind Foto s en tekst: Martien Versteegh Eigenaar en gastheer Bobby van Galen heet u van harte welkom Het begon met een droom

Nadere informatie

Uittreksel uit het verslag door de eskaderstaf van eskaderreis 1/04. Eskaderreis 1: European Adventure van 17 februari tot 6 juli.

Uittreksel uit het verslag door de eskaderstaf van eskaderreis 1/04. Eskaderreis 1: European Adventure van 17 februari tot 6 juli. Bron: Jaarboek van de Koninklijke Marine 2004 Hr.Ms. Zuiderkruis Commandant: ktz J.A. Wijbrands Omdat Hr.Ms. Zuiderkruis pas op 29 december 2003 was teruggekeerd uit Liberia, waar het een helikopter had

Nadere informatie

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt

Nadere informatie

Halzen. met. Clipper Stad Amsterdam

Halzen. met. Clipper Stad Amsterdam Halzen met Clipper Stad Amsterdam Hier weer een klein theorie lesje manoeuvreren onder zeil met Clipper Stad Amsterdam. Als je het vorige stukje dat ik had geschreven hebt gelezen, dan weet je dat we het

Nadere informatie

Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5

Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5 Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 5 5 Tuin van Heden.nu 1 Mag ik zijn wie ik ben? Van In 6 Zacheüs (1) Het is erg druk in de stad vandaag. Iedereen loopt op straat. Zacheüs wurmt zich

Nadere informatie

DINOSAURIËRS. Marthe Terny

DINOSAURIËRS. Marthe Terny DINOSAURIËRS Marthe Terny 1. INLEIDING Ik hou mijn spreekbeurt over dinosauriërs, omdat ik dit een erg leuk en interessant onderwerp vind. We weten al veel over de dinosauriërs, maar nog niet alles. Ik

Nadere informatie

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm

Nadere informatie

Johannes 6,1-15 We danken God, want Jezus zorgt voor ons

Johannes 6,1-15 We danken God, want Jezus zorgt voor ons Johannes 6,1-15 We danken God, want Jezus zorgt voor ons Dankdag voor gewas en arbeid Liturgie Voorzang LB 448,1.3.4 Stil gebed Votum Groet Zingen: Gez 146,1.2 Gebed Lezen: Johannes 6,1-15 Zingen: Ps 33,2

Nadere informatie

Muziek: De notatie van de liedjes vind je aan het eind van dit Bijbelspel.

Muziek: De notatie van de liedjes vind je aan het eind van dit Bijbelspel. In vuur en vlam Een bijbelspel in 3 delen: 1 Mozes als prins. Hij staat in vuur en vlam voor zijn volk en hij probeert vanuit zijn eigen temperament het volk te helpen. 2 Mozes bij de brandende braamstruik.

Nadere informatie

Genieten van het echte leven

Genieten van het echte leven Genesis 3: 19 Tot de dag van je dood zul je zwetend het land bewerken om te kunnen leven. 1 De Hamvraag Mag ik genieten en wat is dan eigenlijk genieten? Het leven is toch vooral lol maken! X Het moet

Nadere informatie

Braziliaanse regenwoud. Jesse Klever. Groep 7

Braziliaanse regenwoud. Jesse Klever. Groep 7 Braziliaanse regenwoud Jesse Klever Groep 7 Voorwoord Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik dit een heel interessant onderwerp vind. We hebben er al op school over gesproken en het leek mij wel een leuk

Nadere informatie

Conflicthantering en mediation

Conflicthantering en mediation Conflicthantering en mediation Casus 3 Personeel en Organisatie/ Humanresourcesmanagement bussum 2010 De setting: verzekeringsmaatschappij ZBA De verzekeringsmaatschappij ZBA (Zekerheid Boven Alles) sluit

Nadere informatie

De jongen weet dat hij niet in slaap moet vallen. Want dan zullen dieven zijn spullen stelen. Ook al is het nog zo weinig wat hij heeft.

De jongen weet dat hij niet in slaap moet vallen. Want dan zullen dieven zijn spullen stelen. Ook al is het nog zo weinig wat hij heeft. In Kanton, China Op de hoek van twee nauwe straatjes zit een jongen. Het is een scheepsjongen, dat zie je aan zijn kleren. Hij heeft een halflange broek aan, een wijde bloes en blote voeten. Hij leunt

Nadere informatie

Drie massagraven voor de Nederlandse kust

Drie massagraven voor de Nederlandse kust Nederlandse kust geschiedenis van Learning by Action en Stichting De Noordzee deze les werd mogelijk gemaakt door het Prins Bernard Cultuurfonds Doel Materialen Vak Niveau Duur Werkwijze De leerlingen

Nadere informatie

Koninklijke webcare. Door: Michael Elbers

Koninklijke webcare. Door: Michael Elbers Koninklijke webcare Door: Michael Elbers Op 28 januari 2013 om 14 uur werd ik gevraagd om een plan te schrijven voor de inzet van sociale media tijdens Koninginnedag. Toen ik na dat gesprek weer terug

Nadere informatie

Dag 6 & 7: dag 6 zondag & dag 7 bezoek ver weg

Dag 6 & 7: dag 6 zondag & dag 7 bezoek ver weg Dag 6 & 7: dag 6 zondag & dag 7 bezoek ver weg Hallo beste medereisgenoten, We hebben gehoord dat jullie zaterdag een hele mooie dag gehad hebben met een mooie opbrengst. Daar zijn we blij mee. Voordat

Nadere informatie

JUST BE YOU.NL. Het mooiste wat je kunt worden is jezelf! 23 tips voor direct meer zelfvertrouwen. Marian Palsgraaf - www.justbeyou.

JUST BE YOU.NL. Het mooiste wat je kunt worden is jezelf! 23 tips voor direct meer zelfvertrouwen. Marian Palsgraaf - www.justbeyou. JUST BE YOU.NL Het mooiste wat je kunt worden is jezelf! 23 tips voor direct meer zelfvertrouwen Marian Palsgraaf - www.justbeyou.nl Het mooiste wat je kunt worden is jezelf. Mijn passie is mensen te helpen

Nadere informatie