AI-39 Elektromagnetische velden

Transcriptie

1 AI-39 Elektromagnetische velden Inhoudsopgave 1 Inleiding Algemeen Arbowet- en -regelgeving Beleidsregels Europese Richtlijnen Arbo-Informatiebladen De Europese Richtlijn elektromagnetische velden Elektromagnetische velden Straling en velden Ioniserende en niet-ioniserende straling Tweedeling binnen de niet-ioniserende straling Bronnen Natuurlijke bronnen Kunstmatige bronnen Meten Biologische en gezondsheidseffecten Statische velden Extreem laagfrequente velden Radiofrequente velden Risico-inventarisatie en -evaluatie RI&E algemeen RI&E-module voor elektromagnetische velden Toelichting op Inventarisatie en Plan van Aanpak Handreiking voor de beoordeling De term werkomgeving Categorieën werkomgevingen Overzicht van werkomgevingen Het traject Overzicht van vuistregels en beheersmaatregelen voor categorie II Installatie en onderhoud Artikel- en persoonsdetectie Diëlektrische verwarming Elektriciteitsproductie en -distributie Elektrochemische processen Inductieverwarming Lassen Medische toepassingen Microgolfdrogen Onderzoekstoepassingen Vervoer- en tractiesystemen Zendinstallaties Overige werkomgevingen Niet-genoemde werkomgevingen Beheersmaatregelen Wettelijk kader Algemene maatregelen voor alle werkomgevingen Verplichte algemene maatregelen voor alle werkomgeving Algemene maatregelen per categorie Deskundigheid Wet- en regelgeving Nationale wetgeving Inleiding Arbowet Implementatie EU-Richtlijn Internationale regelgeving Bijlage Bijlage

2 1 Inleiding 1.1 Algemeen Uitgangspunt van de Arbeidsomstandighedenwet 1998 is dat het voeren van een arbeidsomstandighedenbeleid de verantwoordelijkheid is van de werkgever in samenwerking met de werknemers, waar nodig met deskundige ondersteuning. Het karakter van het arbeidsomstandighedenbeleid is de laatste jaren aanzienlijk versterkt door de vergroting van de financiële verantwoordelijkheid van de werkgever voor ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid. Een goed arbeidsomstandighedenbeleid biedt namelijk de mogelijkheid om de kosten van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid te beperken. In de Arbeidsomstandighedenwet 1998 is dan ook een verplichting opgenomen voor de werkgever om een beleid te voeren om verzuim door ziekte tegen te gaan Arbowet- en -regelgeving De Arbeidsomstandighedenwet 1998 geeft een algemeen kader voor het arbeidsomstandighedenbeleid en is een zogenoemde kaderwet (ook wel raamwet genoemd). Dit betekent dat de wet zelf verplichtingen bevat voor de werkgever en de werknemer. Veel van deze verplichtingen zijn in uitvoeringsregelingen nader ingevuld door middel van Algemene Maatregelen van Bestuur in het Arbeidsomstandighedenbesluit en door middel van Ministeriële Regelingen in de Arbeidsomstandighedenregeling. In zowel de Arbeidsomstandighedenwet 1998, het Arbeidsomstandighedenbesluit als de Arbeidsomstandighedenregeling is sprake van algemeen verbindende voorschriften. De naleving daarvan kan door de overheid worden afgedwongen, zonodig via de bestuurlijke boete of het strafrecht Beleidsregels Naast deze algemeen verbindende voorschriften zijn er nog de Arbeidsomstandighedenbeleidsregels. Beleidsregels geven houvast bij de toepassing van wettelijke voorschriften en worden door de overheidsorganen, zoals de Arbeidsinspectie, gebruikt om het naleven van de arbowettelijke regels te handhaven. Een beleidsregel is wel een vastgestelde algemene regel maar is geen algemeen verbindend voorschrift. Een werkgever mag dus andere maatregelen treffen dan in de Arbobeleidsregels zijn aangegeven, mits aantoonbaar hetzelfde beschermingsniveau wordt behaald Europese Richtlijnen In EU-verband heeft Nederland te maken met Europese Richtlijnen. De bepalingen met betrekking tot de Europese Richtlijnen zijn voornamelijk terug te vinden in het Arbeidsomstandighedenbesluit. 1.2 Arbo-Informatiebladen Naast het hierboven beschreven juridisch kader bestaan over een aantal onderwerpen op het gebied van arbeidsomstandigheden Arbo-Informatiebladen. Deze uitgaven bevatten toegankelijke informatie over hoe werkgevers en werknemers in de praktijk kunnen omgaan met de samenhangende wettelijke regels en beleidsregels. De Arbo-Informatiebladen zijn nadrukkelijk bedoeld als voorlichting en niet als bindend voorschrift of beleidsregel.

3 1.3 De Europese Richtlijn elektromagnetische velden Werknemers kunnen tijdens hun werkzaamheden worden blootgesteld aan elektrische, magnetische en elektromagnetische velden. De uitstraling vindt plaats door apparatuur waarmee de werknemers werken of waarbij ze tijdens hun werkzaamheden in de buurt kunnen komen. Ter voorkoming van een te hoge blootstelling aan deze velden tijdens het werk heeft de Europese Unie een Richtlijn vastgesteld. Deze Richtlijn bevat minimumvoorschriften voor de bescherming van werknemers tegen de risico s voor hun gezondheid en veiligheid als gevolg van blootstelling aan deze velden (EU, 2004). De Richtlijn kan consequenties voor bedrijven hebben en tot nadere verplichtingen voor werkgevers leiden, die onderdeel van het Arbobesluit zullen worden. De richtlijn moet uiterlijk 30 april 2008 in de Nederlandse regelgeving zijn geïmplementeerd. In opdracht van de Europese Unie stelt het Europees Comité voor elektrotechnische normalisatie (CENELEC) geharmoniseerde Europese normen op voor alle situaties die moeten worden beoordeeld, gemeten en berekend. Die zijn echter mogelijk op 30 april 2008 nog niet gereed, terwijl dan wel aan de eisen van de Richtlijn voldaan moet worden. In opdracht van het ministerie van SZW heeft het RIVM daarom de blootstelling in Nederlandse arbeidssituaties geïnventariseerd en geanalyseerd. Op basis daarvan zijn aanbevelingen gedaan hoe in de praktijk om te gaan met de eisen uit de Europese Richtlijn (RIVM, 2006). Het RIVM-rapport is bedoeld als handreiking voor werkgevers om vast te stellen of aan de eisen uit de Richtlijn wordt voldaan. Bovendien kan het rapport dienen als uitgangspunt bij het opstellen van de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) voor elektromagnetische velden. Dit Arbo-Informatieblad is gebaseerd op dat RIVM-rapport. De hoofdstukken 3, 4 en 5 en de bijlagen 1 en 2 zijn nagenoeg letterlijk uit het RIVM-rapport overgenomen. Totdat er CENELEC-normen beschikbaar zijn, mogen dit Arbo-Informatieblad en het RIVM-rapport als richtsnoer gebruikt worden. 2 Elektromagnetische velden 2.1 Straling en velden De term niet-ioniserende straling wordt gebruikt voor een breed spectrum van elektrische, magnetische en elektromagnetische velden. Deze komen van nature overal in het milieu voor. Tussen de hogere lagen van de atmosfeer en de aarde is bijvoorbeeld altijd een elektrisch veld aanwezig. Onder een onweerswolk kan dat heel sterk worden. Het aardmagnetisch veld is ook permanent aanwezig en maakt het bijvoorbeeld mogelijk dat een kompas op iedere plaats op aarde aangeeft waar het (magnetische) Noorden ligt. Deze velden zijn constant. Dat wil zeggen dat de polariteit, de richting van de positieve en negatieve kanten van het veld, niet in de tijd verandert. Een veld kan echter ook periodiek van polariteit veranderen. Dat houdt in dat de positieve en negatieve kant wisselen: zo n veld noemen we (daarom) een wisselveld. Het aantal veranderingen dat per tijdseenheid bij een wisselveld optreedt - het aantal trillingen - noemen we de frequentie. De frequentie wordt aangegeven in hertz (Hz). Eén hertz is één trilling per seconde. Behalve door de frequentie kunnen elektromagnetische velden ook gekarakteriseerd worden door de golflengte. De golflengte is de lengte van één trilling en wordt uitgedrukt in de eenheid meter (m).

4 Hoe meer trillingen per seconde, hoe kleiner de golflengte (zie figuur 2.1). Figuur 2.1 Schematische voorstelling van een elektromagnetische golf. Het elektrische veld E en het magnetische veld H staan loodrecht op elkaar en op de voortplantingsrichting S. Omdat in het algemeen geldt: Hier afbeelding van formule plaatsen zijn de frequentie en de golflengte dus omgekeerd evenredig. De lichtsnelheid is ongeveer kilometer per seconde (3 x 10 8 m/s). Omdat de termen straling en velden soms door elkaar gebruikt worden, is het van belang daarin onderscheid aan te brengen. De term veld is een algemeen begrip; onder bepaalde omstandigheden kunnen velden als straling worden beschouwd. Een elektrisch veld onstaat als gevolg van scheiding van elektrische lading. Er is dan in de ruimte een positieve en negatieve lading en daartussen bevindt zich een elektrisch veld. Een magnetisch veld ontstaat als ladingen zich bewegen, bijvoorbeeld als er een elektrische stroom door een geleider loopt. We spreken van straling wanneer (ruwweg) de afstand tot de bron van het elektromagnetische verschijnsel groter is dan de golflengte. Er vindt onder die omstandigheden vanaf de bron transport van energie plaats. Een blootgesteld object bevindt zich dan in het verre veld. Voor afstanden tot de bron die kleiner zijn dan de golflengte is er geen sprake van energietransport en dus ook niet van straling en kan alleen het begrip veld worden gebruikt. Blootgestelde objecten bevinden zich dan in het nabije veld. Dit onderscheid is van belang bij het opstellen van een RI&E voor blootstelling aan elektromagnetische velden. In het nabije veld is er geen constant verband tussen de sterkte van het elektrische veld en dat van het magnetische veld en zijn de velden niet homogeen. Over korte afstanden kunnen er grote verschillen in veldsterkte zijn. In het verre veld staan de elektrische en magnetische component in een vaste verhouding tot elkaar en spreken we van een elektromagnetisch veld. Dat houdt in dat het bij blootstelling in het nabije veld vaak gecompliceerder is om vast te stellen wat precies de blootstelling is. Het geheel van alle gedefinieerde elektromagnetische stralingstypes - gerangschikt naar golflengte - wordt wel het elektromagnetische spectrum genoemd. Tabel 2.1 en figuur 2.2 geven een schematisch overzicht.

5 Tabel 2.1 Benaming frequentiegebieden Benaming Frequentiegebied Golflengtegebied Statisch 0 Hz - ELF (extreem lage frequentie) Hz oneindig km Hz km VLF (zeer lage frequentie) 3-30 khz* km LF (lage frequentie) khz 10-1 km MF (middenfrequentie) khz m HF (hoge frequentie) 3-30 MHz* m VHF (zeer hoge frequentie) MHz 10-1 m UHF (ultrahoge frequentie) MHz cm SHF (superhoge frequentie) 3-30 GHz* 10-1 cm EHF (extreem hoge frequentie) GHz 10-1 mm IR (infrarood) 300 GHz THz* 1 mm nm VIS (zichtbaar licht) 385 THz THz nm UV (ultraviolet) 750 THz - 3 PHz* nm Ioniserende straling 3 PHz en hoger 100 nm en lager *khz: kilohertz, 10 Hz *MHz: megahertz, 10 Hz *GHz: gigahertz: 10 Hz *THz: terahertz, 10 Hz *PHz: petahertz, 10 Hz In dit Arbo-Informatieblad onderscheiden we drie frequentiegebieden: statische velden (0 Hz), extreem laagfrequente (ELF) velden (>0-300 Hz) en radiofrequente (RF) velden (300 Hz-300 GHz). Het frequentiegebied van 300 MHz-300 GHz wordt ook wel aangeduid met microgolven. Deze benaming wordt hier verder niet gebruikt. 2.2 Ioniserende en niet-ioniserende straling Binnen het elektromagnetische spectrum kan een tweedeling gemaakt worden op grond van de intrinsieke energie-inhoud van de velden. Boven een frequentie van 3 petahertz (PHz; Hz), overeenkomend met een golflengte van 100 nanometer (nm) - zie figuur is de energie-inhoud groter dan 12,4 elektronvolt (ev). Die energie is groot genoeg om uit atomen elektronen los te maken en daarmee ionisaties te veroorzaken. Elektromagnetische straling met golflengtes kleiner dan 100 nm (en frequenties groter dan 3 PHz) noemen we ioniserende straling. Gamma-, röntgen- en kosmische straling zijn vormen van ioniserende straling. Van dergelijke straling is bekend dat zij rechtstreeks schade aan het erfelijk materiaal (het DNA) kan veroorzaken. Dit kan leiden tot acute en chronische gezondheidsschade, waaronder kanker. Straling met golflengtes hoger dan 100 nm heeft te weinig energie om ionisaties tot stand te brengen. Daarom wordt dit gedeelte van het spectrum aangeduid als niet-ioniserende straling (alhoewel het technisch gezien dus niet juist is om in alle gevallen te spreken van straling). In figuur 2.2 is dat het gedeelte van het spectrum links van de lijn bij 100 nm. Ultraviolette (UV-)straling (100 nm-400 nm) kan echter wel chemische veranderingen veroorzaken. Dit gebeurt door aantasting van moleculaire verbindingen (fotochemische effecten). Deze veranderingen kunnen leiden tot gezondheidsschade. Ook zichtbaar licht (VIS) en infraroodstraling (warmtestraling; IR) kunnen fotochemische effecten teweegbrengen. De mate waarin dit gebeurt neemt echter af bij een toenemende golflengte. Dergelijke mechanismen kunnen geen rol spelen bij blootstelling aan alle andere vormen van elektromagnetische velden die in het

6 niet-ioniserende deel van het spectrum vallen. Er kan echter onder bepaalde omstandigheden ook bij blootstelling aan deze velden gezondheidsschade ontstaan (zie paragraaf 2.6). Figuur 2.2 Het stralingsspectrum 2.3 Tweedeling binnen de niet-ioniserende straling Omdat het gedrag van elektromagnetische velden afhangt van de frequentie is er een praktische tweedeling binnen het niet-ioniserende deel van het spectrum. Tot 300 gigahertz (GHz, 10 9 Hz) spreken we van elektromagnetische velden. Voor frequenties tussen 300 GHz en 3 PHz (de grens van het ioniserende deel van het spectrum) wordt gesproken van optische straling. Optische straling omvat dus infrarood straling, zichtbaar licht en ultraviolette straling. Dit Arbo-Informatieblad behandelt alleen elektromagnetische velden (0 Hz-300 GHz). Infraroodstraling, zichtbaar licht of UV blijven dus buiten beschouwing. 2.4 Bronnen Natuurlijke bronnen Natuurlijke statische en laagfrequente elektrische velden zijn het gevolg van atmosferische processen, waardoor ladingsverschillen optreden tussen de atmosfeer en de aarde. Het aardmagnetische veld is het natuurlijke statische magneetveld. Het wordt vooral veroorzaakt door stromingsverschijnselen diep in de aarde. De aarde, en alle objecten die zich daarop bevinden (inclusief de mens), zenden elektromagnetische velden uit (de zogenaamde black bodystraling). In het hoogfrequente gebied komt er ook vanuit de ruimte straling op aarde, vooral afkomstig van de zon. Wanneer er sprake is van een verhoogde activiteit op het zonneoppervlak, kan dat resulteren in een kortdurende sterke toename van de hoogfrequente straling. Dat kan in uitzonderlijke gevallen leiden tot storingen in apparatuur op aarde.

7 2.4.2 Kunstmatige bronnen In het gebied van de lage frequenties is vooral 50 Hz van belang. Dit is de frequentie van de elektriciteitsvoorziening. Alle transport- en distributielijnen en alle apparaten die op het lichtnet werken genereren elektrische en magnetische velden met een frequentie van 50 Hz. In het gebied van de hogere frequenties, de radiofrequenties en microgolven, zijn de toepassingen legio. Radio- en televisiezenders, telecommunicatieapparatuur zoals mobiele telefoons en portofoons, radar, verwarmingsapparatuur zoals sealing machines, diathermieapparaten in de fysiotherapie en magnetrons. Al deze apparaten genereren elektromagnetische velden. Als gevolg daarvan staan mensen, dieren en planten voortdurend bloot aan dergelijke velden. De samenstelling van die velden wisselt van plaats tot plaats en in de tijd. Dit Arbo-Informatieblad geeft een uitgebreid overzicht van alle kunstmatige bronnen waaraan werknemers blootgesteld kunnen worden. 2.5 Meten Omdat er tegenwoordig eenvoudig te hanteren meetapparatuur beschikbaar is lijkt het meten van elektromagnetische velden ook een eenvoudige zaak. Dat is echter niet het geval: het is een specialistisch vak. Breedbandmeetinstrumenten - dat wil zeggen apparatuur die over een breed frequentiegebied meet - maken het voor een bredere groep van (al dan niet) deskundigen mogelijk snel metingen te verrichten. Het bedieningsgemak heeft echter een schaduwzijde. Veel mensen denken dat ook het meten van elektromagnetische velden eenvoudig is: het instrument hoeft alleen maar aangezet en afgelezen te worden. Voordat er gemeten gaat worden moet er echter eerst een aantal zaken worden vastgesteld. Moet er breedbandig of frequentiespecifiek worden gemeten? Moeten er lage frequenties of hoge frequenties worden gemeten? Gemiddelden of piekwaarden? Enzovoort. Het is van groot belang het juiste meetinstrument, met de juiste sensor of meetantenne, te kiezen. Wanneer het meetinstrument niet past bij het aanwezige spectrum kan een signaal gemist worden. Bovendien kan het meetinstrument verkeerde informatie geven waardoor het helemaal onduidelijk wordt wat men eigenlijk meet. Wanneer er in arbeidssituaties gemeten moet worden is er doorgaans een aanzienlijke variatie in tijd en plaats van de veldsterkte op de werkplek. Dit komt omdat de hoogste blootstelling meestal in het nabije veld plaatsvindt en daar varieert de veldsterkte het sterkst. Het is dan de vraag hoeveel meetpunten per werkplek gemeten moeten worden, hoe die moeten worden verdeeld over hoogte en afstand en hoe vaak en hoe lang ze gemeten moeten worden. Momenteel ontwikkelt het Europees Comité voor elektrotechnische normalisatie (CENELEC) geharmoniseerde Europese normen waarin dit vastgelegd is. Dit gebeurt in opdracht van de Europese Unie. 2.6 Biologische en gezondsheidseffecten De belangstelling voor en ook de verontrusting over mogelijk schadelijke effecten van elektromagnetische velden is de laatste tijd sterk gegroeid. Blootstelling aan elektromagnetische velden kan effecten in cellen, weefsels, organen en gehele organismen veroorzaken. Echter: dat hoeft niet noodzakelijkerwijs tot gezondheidsschade te leiden. Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen biologische effecten en gezondheidseffecten. Een biologisch effect treedt op wanneer blootstelling aan een elektromagnetisch veld een merkbaar of meetbaar fysiologisch effect tot gevolg heeft. Gezondheidsschade ontstaat pas wanneer een biologisch effect niet meer door de normale regelen herstelmechanismen van een lichaam gecompenseerd kan worden. Het lichaam raakt dan uit balans en dat kan tot een nadelige gezondheidstoestand leiden. Sommige biologische effecten zijn onschadelijk, zoals de reactie van het lichaam op een geringe toename van de lichaamswarmte door het bloed sneller te laten circuleren. Sommige effecten verhogen ook het welbevinden van een persoon, zoals het gevoel van warmte bij zonneschijn op een koude dag.

8 Blootstelling aan elektromagnetische velden kan onder bepaalde omstandigheden - als de velden sterk genoeg zijn - gezondheidseffecten met zich meebrengen. Bij hoge blootstellingsniveaus (zie verder) zijn negatieve effecten van blootstelling bij mensen aangetoond. Dergelijke niveaus kunnen ook voorkomen in bepaalde arbeidssituaties. Bij de relatief lage blootstellingsniveaus zoals die in de woonomgeving aanwezig zijn, zijn direct waarneembare verbanden tussen blootstelling en gezondheidseffecten niet aangetoond Statische velden Statische velden zijn constant, zij wisselen niet periodiek van polariteit. Hun frequentie is derhalve 0 Hz (zie paragraaf 2.1 en tabel 2.1). Kortetermijneffecten Statische elektrische velden dringen niet door in het lichaam, maar leiden tot ladingsverschuivingen aan de oppervlakte van het lichaam (dit verschijnsel doet zich onder bepaalde omstandigheden ook voor als gevolg van wrijving). Dit resulteert in lokale ladingen op de huid die elektrische veldsterkten tot zo n 500 kv/m tot gevolg kunnen hebben. Veldsterkten van kv/m kunnen worden waargenomen door beweging van haartjes. Bij het benaderen of aanraken van een geleidend voorwerp kan er een ontlading optreden. Dit kan hinderlijk zijn, maar vormt geen gevaar voor de gezondheid. Statische magnetische velden hebben binnen en buiten het lichaam vrijwel dezelfde veldsterkte. Bij beweging van de persoon in het veld kunnen ze aanleiding geven tot elektrische stromen in het lichaam, en mogelijk chemische reacties beïnvloeden. Acute biologische effecten zijn niet waargenomen beneden 2 tesla (T). Dergelijke veldsterktes komen alleen voor bij bepaalde toepassingen (bijvoorbeeld MRIapparatuur). Boven deze veldsterkte kan bewegen in een statisch magnetisch veld leiden tot duizeligheid en misselijkheid. Zeer hoge veldsterktes kunnen in theorie de snelheid van de bloedstroom of de werking van het hart beïnvloeden. Er zijn echter geen aanwijzingen voor gezondheidseffecten als gevolg van dit soort verschijnselen bij veldsterktes tot 8 T. Bij hogere veldsterktes - tegenwoordig is bij MRI tot zo n 11 T haalbaar - is nog geen onderzoek gedaan. Langetermijneffecten Met name in arbeidssituaties, bijvoorbeeld bij lassers en werknemers in de aluminium- en chlooralkaliindustrie, is onderzoek gedaan naar mogelijke langetermijneffecten. Hierbij ging het bijvoorbeeld om een invloed van langdurige blootstelling aan statische magnetische velden op het ontstaan of de ontwikkeling van kanker. Een verband is echter nooit aangetoond Extreem laagfrequente velden Extreem laagfrequente velden zijn in het kader van dit Arbo-Informatieblad gedefinieerd als ELFelektromagnetische velden. Dat wil zeggen velden met frequenties tussen 0 en 300 Hz (zie tabel 2.1). Kortetermijneffecten Vrijwel al het onderzoek naar effecten van blootstelling aan EM-velden met lage frequenties had betrekking op 50 of 60 Hz-velden, de frequentie van het elektriciteitsnet. Bij deze frequenties zijn stroompjes die door de velden in het lichaam worden opgewekt de oorzaak van fysiologische effecten. Laboratoriumonderzoek naar cellulaire en dierlijke systemen heeft geen effecten van 50/60 Hz-velden aangetoond die tot schadelijke gezondheidseffecten kunnen leiden wanneer de geïnduceerde stroomdichtheid lager is dan 10 ma/m 2. Bij hogere stroomdichtheden ( ma/m 2 ) zijn effecten waargenomen, zoals geringe en omkeerbare veranderingen in het functioneren van het zenuwstelsel. Bij stroomdichtheden boven 100 ma/m 2 kan door effecten op het centraal zenuwstelsel en op het hart daadwerkelijk gezondheidsschade optreden. Bij andere frequenties kunnen dergelijke effecten bij hogere stroomdichtheden optreden (figuur B2.1 in bijlage 2 toont de frequentie-afhankelijkheid van de stroomdichtheid).

9 Langetermijneffecten Uit bevolkingsonderzoeken is gebleken dat er een consistent statistisch verband is tussen het wonen nabij bovengrondse elektriciteitslijnen en een verhoging van het risico op kinderleukemie. Er zijn echter geen aanwijzingen voor een oorzakelijk verband tussen blootstelling aan de van de lijnen afkomstige elektrische en magnetische velden en het optreden van kinderleukemie. Experimenten leveren geen overtuigende bewijzen dat ELF-velden genetische schade aanrichten. Daarom is het niet waarschijnlijk dat zij enig effect kunnen hebben op het ontstaan van kanker. Er zijn vrijwel geen aanwijzingen uit laboratoriumonderzoeken dat 50/60 Hz magnetische velden een tumorbevorderend effect zouden hebben. Hoewel nog meer onderzoek nodig is om de mogelijke effecten van ELF-velden op de ontwikkeling van tumoren op te helderen, is de conclusie dat op dit moment geen overtuigende bewijzen bestaan voor kankerverwekkende (carcinogene) effecten van deze velden. Onderzoek naar effecten van blootstelling aan ELF-velden in arbeidssituaties heeft niet geleid tot aanwijzingen voor effecten op het ontstaan van kanker of andere ziektes. Door het International Agency for Research on Cancer (IARC) zijn ELF-magnetische velden op grond van de bevindingen bij kinderleukemie geclassificeerd als mogelijk kankerverwekkend voor mensen. Zij vallen daarmee in dezelfde categorie als bijvoorbeeld cafeïne Radiofrequente velden Radiofrequente (RF) velden zijn elektromagnetische velden met frequenties tussen 3000 Hz en 300 GHz (zie tabel 2.1). Warmteontwikkeling Het enige potentieel schadelijke effect dat van blootstelling aan RF-velden is aangetoond is opwarming. Overmatige opwarming kan tot gezondheidsschade leiden. De opname van RF-energie, die deels wordt omgezet in warmte, wordt uitgedrukt in het specifiek absorptie tempo (SAR; Specific Absorption Rate). De SAR is de hoeveelheid opgenomen energie per kilogram lichaamsgewicht. Een menselijk lichaam in rust produceert een hoeveelheid energie van 1 W/kg. Bij een geringe inspanning loopt dit al snel op naar circa 4 W/kg. Uit experimentele gegevens blijkt dat blootstelling van mensen in rust aan RF-velden (gedurende circa dertig minuten) een stijging van de lichaamstemperatuur met minder dan 1 C tot gevolg heeft. Hierbij gaan we ervan uit dat er op het gehele lichaam een SAR van 1-4 W/kg wordt geproduceerd. Gegevens uit dierproeven wijzen op een drempel voor gedragsreacties in hetzelfde SAR-bereik. De blootstelling aan sterkere velden - waarbij SAR-waarden van meer dan 4 W/kg worden geproduceerd - kan het warmteregulerend vermogen van het lichaam te boven gaan en een schadelijke weefselverwarming veroorzaken. De gevoeligheid van verschillende soorten weefsel voor hittebeschadiging varieert sterk, maar de drempel voor onomkeerbare effecten op zelfs de gevoeligste weefsels is in normale milieuomstandigheden hoger dan 4 W/kg. Deze gegevens vormen de basis voor de blootstellingslimieten in de EU-Richtlijn. Kanker Er zijn geen aanwijzingen dat langdurige blootstelling aan RF-velden een invloed kan hebben op het ontstaan of de ontwikkeling van kanker. De laatste jaren staat dit onderwerp in toenemende mate in de belangstelling vanwege de opkomst van de mobiele telefonie. Onderzoek naar het voorkomen van kanker in relatie tot het gebruik van een mobiele telefoon wijst niet op een verband. Echter: mobiele telefoons zijn nog relatief kort, maximaal zo n 10 jaar, op grote schaal in gebruik. Effecten op een veel langere termijn zijn onderzocht bij omwonenden van radio- en televisiezenders. Ook in deze onderzoeken is geen verband gevonden met het voorkomen van kanker. Er bestaan ook verscheidene onderzoeken naar effecten van blootstelling aan RF-velden in arbeidssituaties. Een belangrijk probleem daarbij is dat er doorgaans ook blootstelling aan allerlei andere factoren, zoals chemische stoffen, plaatsvindt. Dat maakt het erg lastig om uitsluitend de effecten van RFvelden te onderzoeken. Ook hier is echter de conclusie dat ook bij blootstelling aan RF-velden in arbeidssituaties geen verband met het optreden van kanker is aangetoond.

10 Effecten op hersenfuncties In diverse onderzoeken is het effect van blootstelling aan RF-velden op cognitieve functies, zoals geheugen en reactiesnelheid, onderzocht. Doorgaans zijn daarbij mobiele telefoons als bron van blootstelling gebruikt. In sommige onderzoeken zijn bij sommige functies inderdaad effecten gevonden. Maar deze waren altijd zeer gering en ook omkeerbaar. Als de blootstelling stopte verdween het effect, zij het soms pas na enige tijd. Omdat in de verschillende onderzoeken ook verschillende tests zijn gebruikt - waarbij soms wel en soms niet een effect werd gevonden - is het lastig om een eenduidig beeld van deze effecten te krijgen. De afgelopen jaren is er naar aanleiding van de resultaten van een TNO-onderzoek onrust ontstaan. De blootstelling aan een specifiek type RF-veld (het signaal dat door UMTS-mobiele telecommunicatiesystemen wordt gebruikt) zou een negatief effect op het welbevinden kunnen hebben. Herhalingsonderzoek dat in Zwitserland is uitgevoerd heeft deze resultaten echter niet bevestigd. Ook uit ander onderzoek zijn geen aanwijzingen voor effecten op het welbevinden naar voren gekomen. Een toenemend aantal mensen schrijft diverse gezondheidsklachten, zoals hoofdpijn, slapeloosheid, concentratieproblemen, toe aan blootstelling aan elektromagnetische velden. Doorgaans gaat het hierbij om RF-velden, of meer specifiek GSM- of UMTS-signalen, maar ook wel om laagfrequente velden. Uit onderzoek dat onder goed gecontroleerde omstandigheden is uitgevoerd is nooit gebleken dat dergelijke klachten inderdaad door blootstelling aan elektromagnetische velden kunnen worden opgewekt. Wel is ontdekt dat sommige mensen de aanwezigheid van laagfrequente velden kunnen waarnemen, maar dat vermogen houdt geen verband met het optreden van klachten. Voor RF-velden is dit verschijnsel niet gevonden. Contactstroom Niet-geaarde metalen objecten die zich in een RF-veld bevinden kunnen worden opgeladen. Wanneer mensen in contact komen met een dergelijk voorwerp kan een contactstroom gaan lopen die kan resulteren in een schok of zelfs een verbranding. Bij frequenties van 100 khz tot 110 MHz varieert de waarnemingsdrempel van de contactstroom van 25 tot 40 ma voor personen van verschillende lichaamsomvang en de drempelwaarde voor pijn van circa 30 tot 55 ma. Boven 50 ma kunnen zich ernstige verbrandingen voordoen op de plaats waar het weefsel in aanraking komt met een metalen voorwerp in een RF-veld. Samenvatting Niet-ioniserende elektromagnetische velden maken deel uit van het elektromagnetisch spectrum. Afhankelijk van de frequentie en intensiteit kunnen zij bepaalde effecten in het menselijk lichaam veroorzaken. Wanneer de veldsterkte een zekere grens overschrijdt kan gezondheidsschade ontstaan. Dit hoofdstuk geeft een beknopt overzicht van de kennis daarover.

11 2 Risico-inventarisatie en -evaluatie 3.1 RI&E algemeen Artikel 5 van de Arbowet legt bedrijven de verplichting op om een risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) op te stellen. Deze RI&E heeft betrekking op alle risico s die de arbeid ten aanzien van de veiligheid, gezondheid en het welzijn van de werknemers met zich meebrengt, dus ook de blootstelling aan elektromagnetische velden. Het Arbobesluit geeft voor een aantal onderwerpen nadere voorschriften. Deze voorschriften vloeien rechtstreeks voort uit Europese Richtlijnen. In de voorschriften wordt aangegeven welke elementen de inventarisatie en evaluatie voor één specifiek - in dat voorschrift omschreven - risico dient te bevatten. De RI&E komt stapsgewijs tot stand. Eerst wordt een inventarisatie gemaakt van de risico s die in het bedrijf aan de orde zijn. Vervolgens worden deze risico s geëvalueerd. Dat betekent dat in relatie tot wetgeving, normen en/of richtlijnen een weging van het risico plaatsvindt, zodat de ernst van het risico kan worden bepaald. Daarna wordt vastgesteld of er beheersmaatregelen nodig zijn om het risico te verminderen en waaruit die beheersmaatregelen dan moeten bestaan. In een Plan van Aanpak legt de werkgever ten slotte vast welke beheersmaatregelen hij gaat nemen en wanneer en door wie die worden genomen. Een bedrijf mag de RI&E zelf opstellen. Om bedrijven te helpen bij het opstellen van een RI&E zijn door bijvoorbeeld brancheorganisaties model- RI&E s gemaakt. Voorbeelden van deze model-ri&e s zijn te vinden op de algemene site van het Arbo Platform Nederland, en via hun gespecialiseerde site, Over de daar gepubliceerde model-ri&e s is overeenstemming bereikt tussen werkgevers en werknemers. Een model-ri&e kan bestaan uit een verzameling modules; elke module gaat dan over een ander onderwerp of wetsbepaling. Zo zijn er modules voor gevaarlijke stoffen, voor geluid en voor trillingen. Deze modules beginnen meestal met een introductievraag. Wordt deze met ja beantwoord, dan moet er een serie vervolgvragen worden beantwoord (figuur 3.1). Elke vraag is voorzien van een toelichting in spreektaal. Het is zaak een module zo efficiënt mogelijk op te stellen. Zaak is om door een introductievraag in één antwoord duidelijk te krijgen of het nodig is verder te gaan. Een volledige inventarisatie wordt gemaakt met behulp van korte, scherpe vragen. Figuur 3.1 Voorbeeld van module 3.4 gevaarlijke stoffen als grondstof van de generieke, digitale RI&E voor het MKB

12 Het kan noodzakelijk zijn om de modules voor elke werkzaamheid opnieuw in te vullen. Dit gebeurt bijvoorbeeld als in een bedrijf in het productieproces verschillende werkzaamheden plaatsvinden, met verschillende arbeidsplaatsen en daarmee mogelijk verschillende blootstellingen. Een voorbeeld daarvan is de digitale RI&E voor Linnenverhuur- en Wasserijbedrijven (Raltex, 2003). Hierin moeten bijvoorbeeld voor de werkzaamheid Afwerken (drogen, mangelen, vouwen, strijken, persen) de modules over Inrichting arbeidsplaatsen, Fysieke belasting en Fysische factoren worden beantwoord. Voor de werkzaamheid Sorteren schoongoed, inpakken en verzendklaar maken worden deze modules andermaal ingevuld. 3.1 RI&E-module voor elektromagnetische velden Binnen het arbobeleid streeft de overheid naar zoveel mogelijk zelfwerkzaamheid van het bedrijfsleven (subsidiariteitsbeginsel). Werkgevers en werknemers zijn verantwoordelijk voor de naleving van wetgeving, maar organisaties van werkgevers en werknemers kunnen samen afspreken wat bedrijven in hun branche moeten doen om aan de regelgeving te voldoen. Zij kunnen een generieke module aanpassen aan hun branchespecifieke apparatuur en omstandigheden. Immers: de branches worden geacht de huidige situatie en de toekomstige technologische ontwikkelingen binnen hun bedrijven beter te kennen dan buitenstaanders. Inmiddels is een voorbeeldgenerieke RI&E-module elektromagnetische velden ontwikkeld. Deze is geïnspireerd door de diverse model-ri&e s voor onder andere de rubber- en kunststofindustrie, de wasserijen, het MKB, de providers van mobiele telecommunicatie (MoNet) en de installatiebranche (UNETOVNI). In de module zijn de eisen uit de Richtlijn vertaald naar de belangrijkste vragen die in de RI&E beantwoord moeten worden. De module elektromagnetische velden is ingericht naar analogie van bestaande modules voor bijvoorbeeld geluid, klimaat, trillingen en gevaarlijke stoffen. Bedrijven kunnen deze module als hulpmiddel gebruiken bij het opstellen van hun RI&E elektromagnetische velden. Brancheorganisaties zijn vrij om deze RI&E op te nemen op Om de werkgevers zo min mogelijk administratief te belasten is het nodig een introductievraag te stellen die zoveel mogelijk bedrijfsonderdelen uitsluit. Een voorlopige versie van een door het RIVM ontwikkelde generieke module voor elektromagnetische velden is hieronder gegeven. De module bestaat uit twee delen, namelijk de inventarisatie (tabel 3.1) en het Plan van Aanpak (tabel 3.2). Het betreft een generieke module die voor specifieke branches kan worden vereenvoudigd, verder kan worden gespecificeerd of aangevuld. Tabel 3.1 Inventarisatie generieke module voor elektromagnetische velden Vragen 0 Tijdens hun werkzaamheden kunnen werknemers in contact komen met apparatuur die (al dan niet bedoeld) elektrische, magnetische of elektromagnetische velden produceert. 1 Er is een overzicht van elektrische en elektronische apparatuur. 2 Alle apparatuur valt onder categorie I (zie tabel 4.1 en 4.2). 3 Er is alleen sprake van normale en niet van afwijkende omstandigheden (gebruik paragraaf 4.5 van het RIVM-rapport). 4 Er zijn, waar nodig, nog aanwezige beheersmaatregelen genomen en werkinstructies gegeven om werknemers te beschermen. 5 Iedereen kent de beheersmaatregelen en werkinstructies en leeft ze na. Iedereen is op de hoogte van de lokale blootstellingsituaties. 6 Er is voorlichting gegeven over de richtlijn/wet en elektromagnetische velden. 7 Er is een systeem voor controle van bestaande en voor het inschatten van nieuwe blootstellingsituaties. ja nee

13 Tabel 3.2 Plan van Aanpak generieke module voor elektromagnetische velden onderwerp 1 Er is geen overzicht van elektrische en elektronische apparatuur. 2 Er is apparatuur in categorie II of III. 3 Er zijn afwijkende omstandigheden. 4 Er zijn geen instructies of beheersmaatregelen zijn niet (meer) genomen. 5 Werknemers zijn niet bekend met de omgang van de beheersmaatregelen en werkinstructies. 6 Werknemers zijn niet bekend met de wet. 7 Er is geen systeem om veranderingen van de werksituatie te volgen. actie Maak een lijst met de elektrische apparatuur (locatie en vermogen). Kies óf voor beheersmaatregelen om ervoor te zorgen dat actiewaarden niet worden overschreden óf voor het beoordelen van de blootstelling. Gebruik hierbij het beoordelingsschema in figuur 4.2. Instrueer werknemer met implantaten op afstand te blijven; verwijder ontvlambare of ontplofbare stoffen; etc. Maak instructies voor de omgang met apparatuur uit categorie II of III en voer de beheersmaatregelen uit, of tref ze opnieuw. Geef werknemers voorlichting Toelichting op Inventarisatie en Plan van Aanpak Geef algemene voorlichting over de wet, en hoe eventuele blootstellingsituaties zijn te herkennen. Houd systematisch bij welke apparatuur wordt vernieuwd of veranderd, welke oude apparatuur wordt afgevoerd en wat dat voor gevolgen heeft voor de blootstelling (eventueel aan meerdere apparaten). Ook de gevolgen door veranderende of vernieuwde werkwijzen moeten bijgehouden worden. Toelichting algemeen (bij tabel 3.1 Als vraag 0 met nee is beantwoord hoeven de andere vragen niet te worden ingevuld. Als minstens één van de vragen 1 t/m 7 met nee is beantwoord, dan dient ook het Plan van Aanpak te worden ingevuld. Toelichting per vraag (bij tabel 3.1) 1. Voorbeelden van de bedoelde apparatuur zijn antidiefstalpoortjes; metaaldetectiepoorten; plastic sealers; generatoren in een elektriciteitscentrale; luchtspoelen in condensatorbanken; stroomgeleiders; gelijkrichterinstallaties; smeltovens; inductieverwarmers met open spoelen; booglassystemen; halfgeautomatiseerde punt- en inductielassystemen; MRI-scanners; apparatuur voor kortegolfdiathermie; microgolfdiathermie en diepe hyperthermie; open magnetrons; omroepzenders; basisstations voor mobiele telefonie; radarsystemen. Bedenk dat alle elektrische apparatuur in principe elektromagnetische velden kan verspreiden. Vooral apparatuur met hoge elektrische vermogens gebruikt doorgaans hoge stroomsterktes die op hun beurt magnetische velden van betekenis kunnen veroorzaken. 2. De lijst bevat onder andere aantallen, soort apparatuur, de locaties, de vermogens en de omstandigheden waarin met de apparatuur wordt gewerkt. 3. Apparatuur die niet in de tabellen wordt genoemd of waarover twijfel bestaat wordt ingedeeld in categorie II. Voor zover bekend of mogelijk wordt van ieder apparaat uit categorie II of III vastgesteld welke frequentie de mogelijke velden kunnen hebben. 4. Omstandigheden waarin van de standaardbedrijfsvoering wordt afgeweken zijn bijvoorbeeld de aanwezigheid van werknemers met elektronische implantaten (pacemakers, hartpompjes, enzovoort), medische apparatuur, ontvlambare of ontplofbare stoffen of ferromagnetische voorwerpen in een statisch magnetisch veld groter dan 3 mt.

14 5. Hiervoor moeten eerst de acties bij punten 2 en 3 uitgevoerd zijn. Als er bij de punten 2 of 3 overschrijdingen van de actiewaarden zijn geconstateerd (of mogelijk worden geacht), wordt nagegaan of de technische dan wel organisatorische beheersmaatregelen inderdaad genomen en (nog) aanwezig/afdoende zijn en of de werkinstructies gegeven zijn om deze toe te passen. Of er is aangetoond dat de grenswaarden niet worden overschreden. 6. Heeft iedere werknemer voorlichting gekregen over (de omgang met) elektromagnetische velden in de arbeidssituatie? Zijn alle werknemers (nog) op de hoogte van de werkinstructies en de beheersmaatregelen en ook de arbeidssituaties waarbij deze van toepassing zijn? Begrijpen ze het en kunnen ze ermee omgaan? 7. Weten de werknemers dat er een wet is die hen tegen een te hoge blootstelling aan elektromagnetische velden beschermt? Zijn ze op de hoogte van wat de actiewaarden en grenswaarden bedragen? Weten ze hoe ze mogelijk gevaarlijke situaties kunnen inschatten? 8. Zijn er procedures voor het volgen van de situatie en een veranderende werkomgeving? Samenvatting De blootstellingslimieten voor elektromagnetische velden die zijn voorgeschreven door de Europese Unie worden vastgelegd in het Arbobesluit. Daarmee komen zij onder het regime van de RI&E. Dit hoofdstuk beschrijft een voorstel voor een RI&E-module elektromagnetische velden. 4 Handreiking voor de beoordeling Zodra de Richtlijn is omgezet in nationale wetgeving, moet de werkgever de niveaus van de elektromagnetische velden waaraan werknemers in hun werkomgeving worden blootgesteld hebben beoordeeld. Deze beoordeling is onderdeel van de RI&E en dient te gebeuren op basis van geharmoniseerde CENELEC-standaarden. Zolang deze standaarden nog niet beschikbaar zijn, is er enerzijds behoefte aan informatie over de mogelijke blootstelling in vergelijkbare werkomgevingen en anderzijds aan vuistregels en methoden waarmee de beoordeling kan worden uitgevoerd. Dit Arbo- Informatieblad en het RIVM-rapport waarop het is gebaseerd (RIVM, 2006) bieden daartoe een handreiking. Dit hoofdstuk bevat het voorgestelde beoordelingstraject. Als inleiding op de beschrijving van het traject wordt uiteengezet wat met de term werkomgeving wordt bedoeld. De werkomgevingen zijn in drie categorieën ingedeeld. Vervolgens bespreken we aan de hand van een schema het beoordelingstraject. Dit beoordelingstraject is bedoeld als handreiking. Zodra er geharmoniseerde Europese normen van CENELEC beschikbaar zijn dienen de daarin opgenomen procedures te worden gevolgd. 4.1 De term werkomgeving De blootstelling van de werknemer vindt plaats op de plek waar de werknemer zijn of haar werkzaamheden verricht. De apparatuur op de werkplek in combinatie met de toepassing ervan, wordt in dit Arbo-Informatieblad aangeduid met de term werkomgeving. Om een volledige beoordeling te kunnen uitvoeren, moeten van deze werkomgeving de volgende gegevens bekend zijn: het soort apparatuur dat de elektromagnetische velden veroorzaakt, de werkzaamheid van de werknemer en de omstandigheden waarin de apparatuur wordt gebruikt. 4.2 Categorieën werkomgevingen De werkomgevingen worden ingedeeld in de drie categorieën (zie figuur 4.1). Categorie II is verder in twee subcategorieën IIa en IIb ingedeeld. Voor iedere categorie geldt een ander beoordelingstraject. Voor categorie I geldt dat er geen beheersmaatregelen genomen hoeven te worden. Voor werkomgevingen in categorie IIa is een lichte inspanning in de vorm van een instructie nodig, bijvoorbeeld afstand houden. Voor categorie IIb zijn technische beheersmaatregelen nodig zoals het afschermen van de bron, het plaatsen van een hekwerk of het aanbrengen van waarschuwingsborden. Categorie III bevat alle werkomgevingen waarvoor uitgebreide beheersmaatregelen nodig zijn.

15 Hierbij gaat het bijvoorbeeld om het herinrichten van een hele fabriek. Bij alle categorieën is het geven van voorlichting over de Richtlijn en de lokale blootstellingsituatie noodzakelijk. De indeling in de drie categorieën is bedoeld om het beoordelingstraject voor werkgevers te vereenvoudigen. De categorie waarin een werkomgeving is ingedeeld geldt als het vertrekpunt van het beoordelingstraject (zie paragraaf 4.4). Door vaststelling vooraf in welke categorie een werkomgeving valt hoeven niet alle werkomgevingen te worden onderworpen aan dezelfde, uitgebreide beoordeling in het kader van de RI&E. Figuur 4.1 Toetsing aan actiewaarden en grenswaarden leidt tot de indeling van werkomgevingen in drie categorieën 4.3 Overzicht van werkomgevingen Deze paragraaf bevat overzichten van werkomgevingen die zijn ingedeeld conform de drie categorieën: zie tabel 4.1 t/m 4.4. Er is bij de indeling in categorieën geen rekening gehouden met de aanwezige extra voorziening om de blootstelling te beperken. Allereerst zijn in tabel 4.1 (groen) die werkomgevingen opgesomd waarvan a priori kan worden aangenomen dat de actiewaarden niet worden overschreden. Tabel 4.2 (groen), tabel 4.3 (geel/oranje) en tabel 4.4 (rood) noemen achtereenvolgens werkomgevingen die na de inventarisatie zijn ingedeeld in categorie I, II en III. De tabellen zijn gekleurd volgens het verkeerslicht, al naar gelang de zwaarte van de te nemen beheersmaatregelen: groen: geen; geel: eenvoudige instructie; oranje: technische maatregel en rood: uitgebreide beheersmaatregelen. De bevindingen van het RIVM over de onderzochte apparatuur hebben uiteindelijk geleid tot een overzicht van werkomgevingen ingedeeld naar categorieën I, II en III. De werkomgevingen zijn gegroepeerd in apparatuurgroepen. Voor achtergrondinformatie over de indeling van de werkomgevingen in de drie categorieën verwijzen we naar hoofdstuk 3 van het RIVM-rapport (RIVM, 2006). Daarin is de gevolgde methode beschreven en zijn per apparatuurgroep de details gegeven.

16 Tabel 4.1 Groen: werkomgevingen waarvan a priori kan worden aangenomen dat de actiewaarden niet worden overschreden apparatuur en toepassing - Kantooromgeving (incl. computerapparatuur, kabelnetwerken, draadloze communicatieapparatuur; excl. bandenwissers ofwel tape erasers) - handgereedschap met elektrische aandrijving (NEN 60745) - verplaatsbaar elektrisch gereedschap met motoraandrijving (NEN 61029) (incl. tuingereedschap) - huishoudelijke en soortgelijke elektrische toestellen (NEN 60335) (incl. verplaatsbaar gereedschap voorzien van verwarmingselementen; batterijoplaadtoestellen; toestellen voor ruimteverwarming; stof- en waterzuigers; fornuizen, ovens en kookelementen voor bedrijfsgebruik; verwarmingselementen voor waterbedden; magnetronovens voor bedrijfsgebruik) - elektrische installaties - laagspanningsnetwerk < 1000 V - laagspanningscomponenten met een vermogen lager dan 200 kva - op minstens 60 cm afstand van laagspanningscomponenten met een vermogen niet hoger dan 1000 kva - vermogenstransformatoren verbonden met laagspanningsnetwerken (<1000 V tussen fasen) met een vermogen tot 200 kva - op minstens 60 cm afstand van vermogenstransformatoren verbonden met laagspanningsnetwerken (< 1000 V tussen fasen) met een vermogen niet hoger dan 1000 kva) - elektromotoren en elektrische pompen, mits - het vermogen lager is dan 200 kva - op minstens 60 cm afstand en het vermogen niet hoger dan 1000 kva - meetinstrumenten (excl. niet-destructief magnetisch onderzoek) - mobiele telefoons - radioapparatuur op batterijen met uitgangsvermogen minder dan 100 mw - audio - en videoapparatuur - verlichtingsapparatuur (excl. radiofrequente en microgolfverlichting)

17 Tabel 4.2 Groen: werkomgevingen in categorie I groep apparatuur en toepassing 1 installatie en onderhoud - elektrisch handgereedschap (excl. lasapparatuur) 2 artikel- en persoonsdetectie - EAS 0,8-2,5 GHz (niet-lineaire microgolven) - RFID 1 Hz khz - RFID 2-30 MHz (zendvermogen < 2 W en duty cycle < 0,05) - RFID MHz (zendvermogen < 2 W en duty cycle < 0,05) - RFID 2,45 en 5,8 GHz (zendvermogen < 2 W en duty cycle < 0,05) - handmetaaldetectoren - EAS-deactivatoren 4 elektriciteitsproductie en -distributie - stroomrails in onderstations - bovengrondse hoogspanningslijnen - transformatorhuisjes - schakel- en verdeelkasten 6 inductieverwarming - geautomatiseerde systemen 7 lassen - geautomatiseerde systemen 8 medische toepassingen - oppervlakkige hyperthermie - pijnbestrijding, bevordering botgroei, e.d. - couveuse, lampen voor fototherapie, draadloze communicatietoepassingen, e.d. 11 vervoer en tractiesystemen - railvervoer op gelijkstroom - voertuigen, vaartuigen, vliegtuigen - (grote) elektromotoren 12 zendinstallaties - straalzenders ( kleine, bij GSM-basisstations, < 1 W) - telefoons en portofoons - radarsystemen (snelheidscontrole, weerradar) 13 overige werkomgevingen - inductiekookplaat horeca (voedselbereiding)

18 Tabel 4.3 Oranje: werkomgevingen in categorie II groep apparatuur en toepassing 1 installatie en onderhoud - apparatuur die wordt geïnstalleerd of onderhouden - apparatuur in de omgeving van te onderhouden apparatuur 2 artikel- en persoonsdetectie - EAS 0,01-20 khz (magnetische) - EAS khz (resonant inductief) - EAS 1-20 MHz (resonant radiofrequent inductief) - metaaldetectoren - RFID-systemen (zendvermogen> 2 W of duty cycle > 0,05) 3 diëlektrische verwarming - plastic sealers - houtverlijmers 4 elektriciteitsproductie en -distributie - elektriciteitscentrale - luchtspoelen in condensatorbanken b b 5 elektrochemische processen - systemen voor stroomtoevoer (bus bars) - elektrolysehal 6 Inductieverwarming - met open spoelen - grotere ovens 7 Lassen - booglassen - kabel - booglassen - elektrodehouder 8 medische toepassingen - MRI - scannen - korte-golf- en microgolfdiathermie - diepe hyperthermie - elektrochirurgie 9 Microgolfdrogen - toepassing `open magnetron' b 10 Onderzoekstoepassingen - moeilijk uit te splitsen a/b 11 vervoer en tractiesystemen - railvervoer op wisselstroom (50 Hz; HSL's) a 12 Zendinstallaties - basisstations mobiele telefonie (GSM, UMTS) - TETRA-zenders in masten - TETRA-zenders op voertuigen, vermogen 10 W - WLL-systemen - straalzenders - kleine omroepzenders (op daken) - amateurzenders - radarsystemen (lucht- en waterverkeer) 13 overige werkomgevingen - bandenwissers (tape erasers) - radiofrequente en microgolfverlichting - niet-destructief magnetisch onderzoek b a/b a a a a a b b b b b b b a b b a a a a a a a b b b a a/b b

19 Tabel 4.4 Rood: werkomgevingen in categorie III groep apparatuur en toepassing 1 installatie en onderhoud - werkzaamheden in trouble shoot-situaties 5 elektrochemische processen - gelijkrichterinstallaties 6 inductieverwarming - kleinere smeltovens (bijmengen) 7 lassen - punt- en inductielassen, half geautomatiseerd 8 medische toepassingen - MRI - interventieactiviteiten 12 zendinstallaties - grote omroepzenders 4.4 Het traject Het traject dat een werkgever bij de beoordeling in de zin van de Richtlijn kan doorlopen is schematisch weergegeven in figuur 4.2. Dit stroomschema bevat naast een begin en een eind drie soorten symbolen: rechthoeken, ruiten en lijsten (rechthoek met een golvende onderkant). In de rechthoeken staan acties en in de ruiten vragen die met ja (ga verder naar beneden) of nee (ga naar rechts) beantwoord kunnen worden. De lijsten bevatten informatie die voor de uitvoering van de acties in de rechthoeken nodig is. Elke lijst is voorzien van het nummer van de paragraaf in het RIVM-rapport waarin de informatie (voor zover reeds beschikbaar) is terug te vinden.

20 Figuur 4.2 Schematische weergave van het traject waarmee in de praktijk kan worden beoordeeld of er beheersmaatregelen nodig zijn