Marcus Aurelius Persoonlijke notities Levenskunst, Hilversum 7 oktober 2015

Transcriptie

1 Marcus Aurelius Persoonlijke notities Levenskunst, Hilversum 7 oktober 2015 Gebruik is gemaakt van: Dohmen, J. (red.), Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven, Amsterdam 2002, , dwz capita selecta uit de Persoonlijke notities. En: de inleiding van Simone Mooij-Valk, Inleiding in: idem, vertaling van Marcus Aurelius Persoonlijke Notities, 1994 (herdruk Amsterdam 2002). En van Miriam van Reijen, Stoicijnse levenskunst, hoorcolleges op audio-cd, Inleiding Keizer Marcus Aurelius is de auteur van het boek De dingen die je tegen jezelf zegt (Grieks: Ta heis heauton ), modern vertaald met Persoonlijke notities (Simone Mooij). Hieronder volgt een korte algemene inleiding op de Stoa; daarna iets over de Stoa en het christendom; dan iets over de genotszoeker Epicurus, om tenslotte de positie van Marcus Aurelius goed te doen uitkomen. Tenslotte kan men zelf enkele fragmenten uit de Persoonlijke Notities lezen om zelf verder door te filosoferen. In het algemeen typerend voor de Stoa zijn (Dohmen): Zelfinkeer, zelfkennis, zoektocht naar innerlijke rust; Eenvoudig, oprecht leven; Sympatie met de medemens en met de natuur; Een intellectueel religieuze grondhouding. Misverstanden kunnen zijn (Miriam van Reijen): Stoïcijnen zijn kil, hebben geen gevoelens, kunnen niet genieten, mogen niet rijk zijn, zijn per definitie ongelovig, vaak juist precies het tegenovergestelde. In het gangbare spraakgebruik is het de karikatuur van de Stoa die het eerst naar boven komt. De naam Stoa is eigenlijk neutraal, komt van de plaats van bijeenkomst, nl. de veelkleurige zuilengang Stoa poikilè waar Zeno van Cyprus ( v.chr.) zijn onderricht gaf. De oude Stoa heeft zijn aanvang in het vroeg Hellenistische Griekenland rond 300. Van de eerste stoïcijnen hebben wij slechts fragmenten van teksten. In de nieuwe Stoa tijdens het Romeinse Rijk treedt meer de levensfilosofie naar voren. Kortom: Kennis van goddelijke en menselijke zaken, richtlijnen voor het maatschappelijk leven én plicht te midden van de kosmos. Filosofie en godsdienst raken elkaar. Marcus Aurelius is het voorbeeld van een intellectuele Romein die zich, ook om religieuze redenen niet primair tot de traditionele godsdienst richt, maar tot de filosofie. De oude mythen worden door de stoïcijnen niet verworpen, maar zij herkennen er personificaties van natuurkrachten in, ter herleiden tot een goddelijk beginsel. De mythen worden allegorisch verklaard zoals de christenen uit de tijd van Marcus (Origenes) ook met het Oude Testament omgingen. Marcus Aurelius was als keizer Pontifex Maximus, eigenlijk opperpriester, verantwoordelijk voor het contact tussen goden en mensen (vgl. de Paus). Hij heeft in dit opzicht zijn rol nauwgezet vervuld en niet neergekeken op de functie van het gebed. 1

2 Dit is niet een sceptische of cynische levenshouding. Al heeft Marcus zeker voor de eerste begrip. Hij gaat met teksten van een filosoof als Epicurus in discussie. Hij komt niet tot een afgerond systeem, maar speelt op eigen wijze met een aantal kernbegrippen uit de Stoa. Whatever happens, happens always for the best was het liedje bij een bekend reclamefilmpje in de jaren 80: een man genoot van zijn heerlijke kaasje terwijl het hele huis instortte, verbeeld door neervallende pilaren. De invloed van de context op onze gemoedsrust wordt gerelativeerd en ook de leidende functie van onze emoties. In plaats daarvan hebben wij ons door ons eigen redelijk denken te leiden, georiënteerd op harmonie met de kosmos: Ons innerlijk kompas (Marcus Aurelius). De 5 G-tjes benadering, veel gebruikt in therapieën, is stoïcijns denken in de praktijk: gebeurtenis > gedachte > gevoel > gedrag > gevolg. Het is vaak niet de gebeurtenis zelf die ons ongelukkig maakt, maar onze gedachten en gevoelens daarover. Stoa en christendom Zelf zie ik mezelf graag als een christen stoïcijn. Ik probeer een zekere gelijkmoedigheid te bewaren, ook al gebeuren er ondermijnende zaken. Een religieuze grondhouding betekent voor mij geenszins dat God overal achter zit, of dat het hele wereldgebeuren sluitend vanuit het geloof te verklaren valt. Stoïcijn zijn betekent niet gevoelens, emoties of drift geforceerd onderdrukken, maar je er niet irrationeel door laten leiden in je handelen. Soms gaat me dit aardig af, maar als ik mijn sleutels kwijt ben kan ik heel onredelijk worden weet ik van mezelf. En soms wordt ik overspoeld door emotie terwijl ik een verhaal wil vertellen. Ik zie dit niet altijd aankomen. Soms wel. Een paar keer diep ademhalend of een glas water kan dan helpen. Wat er ook bij hoort is een flinke dosis argwaan ten opzichte van mijn eigen motieven en een kritische analyse van mijn eigen handelen. Dit leer ik ook van Marcus Aurelius. Kritiek was er op de Stoa van christenen, zoals o.a. Augustinus en Blaise Pascal. Zij vonden heel het idee dat zelfkennis een sleutel naar wijsheid is arrogant. Ook wordt vanuit deze hoek de zelfmoord die onder bepaalde omstandigheden voor de Stoa een antwoord is, onder kritiek gesteld. Ook ergeren zij zich aan het stoïcijnse neerkijken op christelijke nederigheid. Een moderne aanhanger van de Stoa is in zijn persoonlijk leven Descartes (Discours de la Méthode), maar in zijn filosofie blijkt daar niet veel van. Frappant is dat de ten diepste bescheiden Marcus, niet wijs wil zijn, maar goed (niet zozeer in de morele zin, als tegenovergesteld van slecht), maar in balans, gelukkig. Tijdens de regering van Marcus Aurelius zijn christenen vervolgd, een smet op zijn reputatie. Hoe dit te rijmen met de humane geest die uit zijn werk spreekt (Mooij). Om te begrijpen hoe Marcus tegen de christenen aankeek moeten we beseffen dat ze in het Romeinse Rijk vanwege hun exclusieve opvattingen onder verdenking stonden niet loyaal te zijn en intolerant. Als openbaringsreligie was het christendom voor velen in de 2 e eeuw onredelijk en niet transparant. Enthousiaste en koppige martelaren versterkten het beeld van een dwaze onbetrouwbare groep extremisten (zoals in de film Agora, waarin Hypatia een filosofe en wetenschapster is die door fanatieke christenen wordt belaagd, die eind 4 e eeuw de 2

3 bibliotheek van Alexandrië verwoestten, A. Amenabar 2007). Het is geen excuus, maar maakt de houding van Marcus die met vele groepen te maken had iets begrijpelijker. Overigens wijst Miriam van Reijen er, denk ik terecht op, dat juist de stoa en het opkomend christendom veel gemeen hadden, zoals het relativeren van succes en tegenslag in de wereld, de eer van mensen, de onderlinge verschillen tussen rijken en armen e.d. Ook predikte het christendom (Paulus) een innerlijke rust verbonden met God. (Vgl. wijsheidsboeken als Prediker; Jozefnovelle (Genesis 37ff); Job) Lijden vermijden? De toon van de filosofie van Marcus Aurelius is zoekend, praktisch en verkennend, heel anders dan die van eerdere stoïcijnen, die veel stelliger waren. Een van de belangrijkste leermeesters van Marcus Aurelius is Epicurus ( v.chr., praktisch filosoof). Andere belangrijke bronnen zijn stoïcijnen als Seneca (4-65 na Chr. nadruk op innerlijke vrijheid, ziet filosofie als een krachtig geneesmiddel mits eerlijk betracht, belangrijk geschrift: Brieven aan Luculius) en de zelfverzekerde vrijgelaten slaaf Epictetus ( na Chr. accent op praktische filosofie, acceptatie van het lot en de noodzaak van het wilsbesluit voor verantwoordelijk leven, door Quintus Junius Rusticus als leraar aan Marcus Aurelius voorgehouden). Epicurus ontsnapt aan het dogmatisch determinisme dat op sommige stoïcijnen drukt, door zijn atomenleer die een zekere speelsheid geeft aan zijn wereldbeeld. Steeds staat het stoïcijns denken in het spanningsveld van determinisme en vrijheid, zoals ook bij Sartre blijkt. Zelfs in de gevangenis heb je nog een keuze volgens hem (Wel een harde benadering, denk aan mensen met een depressie. Maar het is waar, vgl Miriam van Reijen: Ik zou wel willen blijven, maar ik moet weg. Dat is een ongeldige (inconsistente) uitspraak.) Om Marcus Aurelius goed te kunnen plaatsen is het belangrijk ook iets te weten van eerdere stoïcijnen, m.n. Epicurus, eigenlijk een halve stoïcijn (Van Reijen). Epicurus pleit voor zowel de afwezigheid van angst (voor de goden; voor de dood; angst voor de toekomst), als het vermijden van lichamelijke onrust en pijn (ontwijkend, niet typisch stoïcijns). Epicurus bepleit het per definitie contingente karakter van de toekomst. Angst voor de toekomst is zinloos. Toegeschreven aan Nicolaas Beets: Een mens lijdt dikwijls t meest door t lijden dat hij vreest doch dat nooit op komt dagen zo heeft hij meer te dragen dan God te dragen geeft. Want leed dat is drukt niet zo zwaar 3

4 als angst voor allerlei gevaar doch komt het eens in huis dan helpt de Here altijd weer en geeft Hij kracht naar kruis. Lijden dat je vreest komt vaak niet; zelfs als het gebeurt dan valt het mee en zo niet dan helpt God en ontvang je kracht die ze nodig hebt. Voor een echte stoïcijn hoort echter lijden bij het leven en doe je er goed aan daar niet telkens weer verbaasd of verontwaardigd op te reageren. Geluk Voordat we verder gaan met Marcus, nog even over Epicurus. Hij had hij een huis in Athene met een tuin (Gr. kèpos), waar hij met zijn leerlingen filosofeerde. Hij staat bekend als de vader van het zgn. hedonisme (<hèdonè = genot), wat hem (ten onrechte) een oppervlakkige reputatie heeft bezorgd, een eenvoudige kaas moest genoeg zijn voor een feestmaal. Omdat Epicurus toch ook wel van lekker eten hield, werd hij van hypocrisie verdacht. Toch was Epicurus geen zinnelijk genieter. Miriam van Reijen spreekt over de hedonistische calculus: berekenend, schat in waardoor het minste ellende, meeste genot. Verstandig over nadenken. Tips Epicurus: Houd de lange termijn in de gaten; pijn nu kan grotere pijn later voorkomen (bijv. naar de tandarts); kies voor zaken die gemakkelijker te verkrijgen zijn, daarvan kunnen genieten geeft direct voordeel; kies zo mogelijk voor zaken onafhankelijk van anderen. Vgl. gedicht Ida Gerhardt, Tuin van Epicurus. Wij kozen soberheid tot bondgenoot. De geest beheerst als willig instrument het lichaam, tot die fiere dienst gewend; gevoed met zuiver water, zuiver brood. Wij kozen soberheid tot bondgenoot. besloten schikt zich in der uren kring naar strikte trant tot rust en ordening wat ons het denken, vrijuit zwervend bood. Wij kozen soberheid tot bondgenoot. Wij arbeiden in zwijgen en geduld; 4

5 de dag is als een honingkorf gevuld en vriendschap is in onze tuin genood. Wij kozen soberheid tot bondgenoot, - en uur na uur draagt ons zijn gave aan, wij rijpen als de vruchten, als het graan in t goede leven tot de goede dood. Waar het om gaat in de filosofie is het persoonlijk geluk, volgens Epicurus het hoogste goed in het menselijk leven. Centraal hierbij staat, zoals gezegd voor Epicurus, het vermijden van pijn en verdriet. Als de filosofie ons niet van onze angsten zou bevrijden, met name van onze angst voor de goden en voor de dood, dan zou er geen reden zijn om haar serieus te nemen. Dit betekent, dat de rest van Epicurus' filosofie in dienst staat van deze ethiek. Een logica of politieke filosofie heeft hij niet ontwikkeld. Lichamelijk genot is nastrevenswaardig, maar het gaat om de lange termijn. Overmatig veel eten of drinken is nooit goed, alles met mate Epicurus was zelf juist tevreden met water en brood, soberheid Zend mij wat kaas, opdat ik, als ik dat wil, een feestmaal kan houden. Het is volgens Epicurus een door de natuur gegeven feit, dat zowel dier als mens het vermijden van pijn en het verkrijgen van genot nastreeft. Dit betreft puur het lichamelijke aspect. Hierbij geldt evenwel dat het verkrijgen van genot alleen bestaat uit het voldoen aan natuurlijke behoeften. Zijn natuurlijke behoeften bevredigd, dan is er geen reden verder genot na te streven. Bedoeld is dus zeker niet het kweken van nieuwe verlangens, om die dan vervolgens proberen te vervullen, want dat schept alleen maar geestelijke onrust. Innerlijke rust en harmonie is een ideaal. Het offer dat Epicurus daarvoor brengt is een teruggetrokken leven. Ten diepste gaat het om streven naar onverstoorbaarheid, ataraxia. Daarbij gaat het niet alleen om zorg betreffende middelen van bestaan, maar ook angst voor de dood of voor de goden. Het is interessant deze gedachtegang te vergelijken met die van Jezus in Matteüs 6, en die van Prediker 9, De dood gaat ons niets aan, is een uitspraak van Epicurus, om aan te geven dat het leven belangrijk is om te leven. (Harry Mulisch: Je kunt niet dood zijn ; als ik er ben is de dood er niet, als de dood er is ben ik er niet.). Volgens Epicurus is de dood niets anders dan een uiteengaan van de atomen waaruit het lichaam en de ziel bestaan; alles houdt op, en er is geen leven na de dood. De grootste bronnen van vrees worden zodoende weggenomen. 5

6 Het beste leven volgens Epicurus is dus een teruggetrokken leven te midden van vrienden, zonder relatie of kinderen en zeker zonder politiek. Miriam van Reijen stelt de vraag: Maar hoe sterk is die stoïcijnse overtuiging als je niet werkelijk midden in het leven staat? De vriendschap speelt een grote rol: de epicuristische school stond bekend als besloten (Tuin). Elke persoon die zich aansloot bij het epicurisme kon rekenen op de steun en het vertrouwen van de andere epicuristen. Het motto van Epicurus Leef in het verborgene duidt erop dat hij afraadt om publieke functies te bekleden, of anderszins te veel in de schijnwerpers te treden. Dit is tegelijk de zwakte. Kennelijk is de gemoedsrust van Epicurus heel gemakkelijk verstoorbaar. Als er fysieke pijn is kan die niet ontkend worden. Maar we kunnen wel een tegenwicht oproepen, door te denken aan aangename dingen die we meegemaakt hebben. Dus een geestelijk plezier als tegenhanger voor fysiek ongemak. Volgens Epicurus leven er goden zorgeloos leven ergens in de ruimten tussen de diverse werelden, zij zijn gelukkig en volmaakt en bemoeien zich derhalve niet met de mensen. Soms wordt er iemand in een droom door een van hen geïnspireerd. Volgens Epicurus is de waarneming de enige bron van kennis. Hij zet zich dus af tegen de ideeënwereld van Plato en zijn Academie. Er bestaat niet zoiets als aangeboren ideeën uit een eerdere staat van de ziel, er is geen niet-zinnelijke wereld waar mensen op een bepaalde manier kennis van zouden hebben, ook niet intuïtief. Miriam van Reijen legt in het licht van stoïcijns denken de problematiek van het kiezen als volgt uit (komt terug in het denken van Sartre, existentialisme): Kiezen Ik zou wel willen, maar Klinkt rancuneus, afgunstig. Iets willen, maar het niet doen, betekent dat je het eigenlijk niet echt wilt. Niet in blijven hangen Wat je doet, is wat je echt wilt. Feitelijk ontloop je de keuze. Eigenlijk zou ik liever dit of dat willen, maar ik doe iets anders. Miriam van Reijen: Je kiest altijd wat je op dit moment het liefste wilt (alle factoren in ogenschouw genomen.) Deze redenering ontmaskert meesterlijk smoesjes. Vraag je af: Waarom ben je dan toch gegaan? Erken dat Mensen zijn weegschalen met vele ongelijksoortige gewichten. Mensen doen altijd wat zijn het liefste willen. Alleen hebben zij dit zelf niet altijd door. Dit wordt transparant gemaakt door de hedonistische calculus. De stoïcijn Marcus Aurelius ( ) Anders dan Epicurus, is Marcus Aurelius een echte stoïcijn. Hij leeft geen teruggetrokken leven, integendeel. Hij staat als keizer midden in het openbare leven in een onrustige tijd: The age of anxiety. De oude goden zijn op retour. Nieuwe godsdiensten en mysteriën, als het christendom, vragen de aandacht. Er is een hunkering naar meer persoonlijke beleving. Marcus leeft in twee werelden. Hypocrisie en eerzucht kunnen niet van de lucht zijn geweest in zijn nabije omgeving. Bovendien bevond Marcus zich vele jaren in Midden Europa aan het front in een gewelddadige omgeving, aan de grenzen van het Romeinse Rijk in. Maar zijn gemoedsrust is niet zo gemakkelijk te verstoren als die van Epicurus. Volgens Marcus heb je 6

7 niets van de filosofie begrepen als je je terugtrekt in je comfort zone. Hem gaat het erom zichzelf toe te rusten in staat te zijn zich in zijn eigen ziel terug te trekken. Hier bevindt zich zijn innerlijk kompas. Het is van het hoogste belang innerlijk op orde te zijn. Opvallend is de ernstige, sobere toon en strengheid waarmee hij zichzelf toespreekt. Het lijkt er op dat Marcus zich veel liever aan de filosofie had gewijd dan aan het keizerschap. Toch was hij een daadkrachtig keizer, een van de weinige echt stabiele keizers van zijn tijd. Marcus werd keizer in een tijd van epidemieën en oorlog. Zelf had hij als kind een zwakke gezondheid. Een van zijn belangrijke gesprekspartners op papier is Fronto, zijn leraar in de retorica. In de brieven aan Fronto is sprake van maagklachten en vermoeidheid en mogelijk een maagzweer. Echt ontspannen moet moeilijk voor Marcus zijn geweest. Het maakt zijn Persoonlijke notities des te persoonlijker, een echt human document. Leven volgens physis, natuur, het principe waaruit alles ontstaat (vuur, aarde, water, lucht). Zeno vergeleek de filosofie met een tuin: de logica was de omheining; de fysica de bomen en de ethica de vruchten. Logos (rede) en tuchè (lot/voorzienigheid/toeva; de manier waarop zaken nu eenmaal gebeurenl) en theos (god) en kosmos (schoonheid/heelal) zijn hiermee verwant. Er is geen transcendent godsbeeld (vgl. Spinoza: deus sive natura / God of natuur). Voortdurend zijn de verschillende delen van de kosmos die één organisch geheel is, bezig in elkaar over te gaan: veranderen ; worden of vergaan. Alles is eigenlijk constant in overgang. Sterven betekent tegelijk vernieuwing van de kosmos, die in wezen gelijk blijft. Menselijke emoties hebben een heel beperkte reikwijdte. De acteurs wisselen, het stuk blijft hetzelfde. Marcus analyseert ontnuchterend steeds d.m.v. 1) Sterke relativering; 2) Ontleden in delen waaruit complexe eenheden zijn samengesteld; 3) Methode van nauwkeurige definitie (III,11); 4) verdeling in partjes (Simone Mooij) XI,2. Het wereldgebeuren is volgens Marcus ten diepste redelijk, alleen zien wij dit vaak niet. Op een hoger plan gezien is het een harmonisch geheel. De stoïcijn is wereldburger. Ieder speelt de rol die hem of haar toekomt. Het getuigd van wijsheid het lot te aanvaarden. Marcus heeft een heilig vertrouwen in de Voorzienigheid (Providence). Dat Marcus zelf voelt dat hier iets wringt is te zien in het feit dat hij vaak ingaat op de vraag wat nu als er geen Voorzienigheid zou zijn, dan is er alleen blind ( random ) toeval, voor Marcus een wereldbeeld waar hij niet aan wil. Een leven volgens de natuur, is volgens Marcus een goed, een deugdzaam en ook een gelukkig leven. Leven en dood zijn onverschillige dingen ( adiaphora ), moreel indifferent, wij hebben er door onze deugdzaamheid of het gebrek daaraan geen invloed op en hebben er eenvoudigweg mee te dealen. Als ons dat lukt bestaat het dat wij gelukkig zijn. 7

8 8