Smart Energy Mix. Publicatie naar aanleiding van jaarcongres KIVI NIRIA

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Smart Energy Mix. Publicatie naar aanleiding van jaarcongres KIVI NIRIA"

Transcriptie

1 Smart Energy Mix Publicatie naar aanleiding van jaarcongres KIVI NIRIA Contactgegevens KIVI NIRIA Jasper van Alten Postbus GK DEN HAAG Telefoon: (070) Telefax: (070) Website: An R60 12 oktober 2006

2 2

3 INHOUD Voorwoord 5 1. Inleiding 7 2. Energieontwikkelingen Ontwikkeling energiebehoefte in de wereld en in Nederland Kyoto, CO 2-uitstoot bij ongewijzigde energiemix (wereld en Nederland) 9 3. Beschikbare energiebronnen Algemeen Fossiele bronnen Kernenergie Kernfusie Biomassa Wind Zonnecellen Geothermisch Conclusies bronnen Kosten opwekking van elektriciteit uit conventionele basislast-centrales Technologische opties en invloed hiervan op de energiebehoefte Besparen van energie Energieopslag in de bodem Warmtekrachtkoppeling Afvang en opslag van CO 2 status en mogelijkheden voor Nederland De inzet en ontwikkeling van de optie waterstof De Smart Energy Mix 2025 en Inleiding Veranderingen op de energiemarkt De Smart Energy Mix 2025 en Aanbevelingen 67 Bijlagen Factsheets kernenergie Gespreksschema expertmeeting bio-energie Kosteninvestering KolenVergassing met geïntegreerde STEG-eenheid 80 3

4 4

5 Voorwoord In deze publicatie, ter gelegenheid van het jaarcongres 2006 Smart Energy Mix, worden relevante technologieën besproken die bijdragen aan de oplossing van het energievraagstuk. Deels bestaat de publicatie uit essays van verschillende auteurs, die expert zijn op hun vakgebied. Verder zijn samenvattingen opgenomen van de door KIVI NIRIA georganiseerde symposia Biomassa, Kernenergie en Waterstof, waarin de ruim 250 participanten hun aandeel hebben gehad. Onder de aanwezige deskundigen was een hoge mate van consensus over de conclusies genoemd in de samenvattingen. De stuurgroep zelf geeft inzage in kosten en investeringen in elektriciteitsopwekking en bepleit welke strategie op flexibele wijze binnen de Kyoto-normen energie betaalbaar houdt. Tenslotte geeft de stuurgroep een visie op hoe de energiemix zich dan in de periode tot 2050 zou kunnen ontwikkelen. We danken de auteurs en de deelnemers aan de symposia voor hun bijdragen. Graag nodig ik u uit om naar aanleiding van deze publicatie en het congres uw reactie te geven via Namens de stuurgroep Energie, Ir. Bert Dekker Leden stuurgroep Energie ir. J.L. Dekker ir. K.J.W. Groeneveld MSc prof.dr.ir. T.H.J.J. van der Hagen mw. dr.ir. A.I. van Heek ir. P. Koppen de Neve drs. J.M. van Alten (secretaris) 5

6 6

7 1. Inleiding De honger van de mensheid naar energie is nog steeds onverzadigbaar. De vraag naar energie neemt toe, ongeacht of het gaat om elektriciteit uit het stopcontact, brandstof voor de auto of verwarming van huizen. De samenleving is zeer gevoelig voor energietekorten of zelfs een dreigend tekort en de daarmee gepaard gaande prijsstijgingen. Bovendien laat de consumptie van energie zijn sporen na in het milieu 1. Techniek speelt bij dit complexe vraagstuk een cruciale rol, zeker wanneer het terugdringen van broeikasgassen een stabiel onderdeel van het beleid blijft. Dit rapport is gemaakt met als uitgangspunt dat Nederland het naleven van de Kyoto-doelstellingen nastreeft 2. Ingenieurs helpen de samenleving om in haar energiebehoefte te voorzien en houden daarbij rekening met steeds stringentere randvoorwaarden en kwaliteitseisen. Gelukkig kan uit een rijk pallet van oplossingen gekozen worden. Dit resulteert in een mix van mogelijkheden die in onze energiebehoefte voorziet. De optimale samenstelling van de energiemix is afhankelijk van de prijs en de mate waarin men effecten op het milieu, technologische ontwikkelingen en de beschikbaarheid van de verschillende energiebronnen inschat en waardeert. Juist de inschatting en waardering van de verschillende vormen van energie maken de discussie zo interessant. Maatschappelijke organisaties, politieke partijen, ingenieurs en eigenlijk alle individuen hebben zo hun mening. Iets dat in dit rapport ook terug te vinden is. Zelden worden verschillende oplossingen zo sterk gepromoot of verguisd, soms zelfs tegelijkertijd. Denk aan kernenergie, windenergie of het gebruik van kolen. De discussie over energie wordt sterk gevoed door persoonlijke voorkeuren, ook die van ingenieurs. Ook het speelveld rondom energie is aan sterke verandering onderhevig. De spelregels veranderen bijvoorbeeld vanwege de liberalisering en privatisering van de voorheen vaak door de overheid gedomineerde energiesector. Diezelfde overheid tracht deze sector te beïnvloeden door bepaalde technieken te stimuleren met subsidies, gunstige regelgeving en promotie. Maar ook wordt het gebruik van bepaalde technologieën soms juist afgeremd door een verbod, zeer strikte regulering, heffingen of onzekerheid over wat de overheid nu eigenlijk wil. Daarnaast speelt de in meer of mindere mate aanwezige angst voor de geopolitieke situatie vaak een hoofdrol voor (overheids)ingrijpen in de sector. Daarmee is het samenstellen van de ideale mix soms meer een sociale aangelegenheid dan een technisch vraagstuk geworden. Toch behoeft de energievraag een robuuste techniek. Zeer robuust zelfs, langdurige onderbrekingen in bijvoorbeeld de elektriciteitsvoorziening resulteren in fatale gevolgen 3. Het slaan van een duurzame brug tussen de technologische mogelijkheden en de maatschappelijke vraag is daarom essentieel. Hierna laten wij een scala aan technologieën zien die een bijdrage leveren aan het lenigen van onze energiebehoefte. Daarnaast presenteren wij een zogenaamde Smart Energy Mix. Een visie, in onze tijdsgeest, waarmee technologie een bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van onze samenleving. 1 Forschungszentrum Jülich 13; 50 Jahre Zukunft, Fifty Years of Innovation. 2 Het Kyotoprotcol is inmiddels door 164 landen ondertekend, maar belangrijke landen als de Verenigde Staten ontbreken. Toch gaan we er vooralsnog van uit dat het protocol levensvatbaar blijft. "U en ik weten dat Kyoto niet perfect is. Maar ik vind het protocol een noodzakelijke eerste stap. Kyoto is een hoeksteen voor het wereldklimaatbeleid." Aldus staatsecretaris Pieter van Geel als reactie op het rapport van de WRR over het klimaatbeleid 3 juli Energie vandaag en morgen, hoofdstuk 10 Stroomstoringen of Black-out: een realistische nachtmerrie, prof. dr. ir. R. Belmans, Technologisch Instituut KVIV, Leuven

8 2. Energieontwikkelingen 2.1 Ontwikkeling energiebehoefte in de wereld en in Nederland De vraag naar energie wordt steeds groter. De opkomst van nieuwe economieën versnelt de toename van de mondiale energievraag. Bij ongewijzigd beleid zal de wereld energievraag in 2050 meer dan verdubbeld zijn 4. Vooral in zich snel ontwikkelende landen zoals China stijgt de vraag naar energie zeer sterk. Bron: OECD/IEA World Energy Outlook 2004 Ook in Europa en Nederland kennen wij ondanks allerlei energiebesparingsprogramma s een continue groei van de vraag naar energie. De toename van de bevolking en haar welvaart zijn daar debet aan. Demografische effecten en het verplaatsen van bepaalde economische activiteiten, zoals industrie, naar bijvoorbeeld China zullen op termijn van invloed zijn op de ontwikkeling van het energieverbruik in Europa. De vraag is of deze effecten de continue stijging van de vraag naar energie naar een dalende tendens zal ombuigen. Ook per individu zijn wij geneigd steeds meer energie te consumeren. In Nederland is in een periode van tien jaar het totale energieverbruik met ruim 10% toegenomen. Totaal werd in 2005 in Nederland Petajoule 5 verbruikt. In The Netherlands 2004 Review van de IEA wordt een geleidelijke verdere toename van het energieverbruik in Nederland voorzien. Belangrijke groepen verbruikers zijn de industrie, transport, huishoudens en overige gebruikers. In het statistisch jaarboek van het Centraal Bureau voor de Statistiek wordt gesproken van een lager energieverbruik in Nederland in 2005 ten opzichte van 2004, ondanks een toename van energieverbruik bij de eindafnemers. Belangrijke oorzaak is dat in 2005 meer elektriciteit is geïmporteerd 6. Het elektriciteitsverbruik in Nederland is toegenomen van miljoen KWh in 1995 naar miljoen KWh in Dat is een stijging van bijna 30% in tien jaar! Ondanks efficiëntere apparaten en verlichting lijkt deze trend niet gekeerd te worden. Meer apparatuur, waaronder elektrische apparaten die ander energieverbruik terugdringen (denk aan warmtepompen, wamteterugwininstallaties) en in de toekomst wellicht elektrische auto s zullen deze trend in stand houden en wellicht versterken. 4 OECD/IEA, Energy Technology Perspectives 2006, Parijs Petajoule is Joule. 6 Centraal Bureau voor de Statistiek, Statistisch Jaarboek 2006,Voorburg/Heerlen

9 Inmiddels zijn verschillende alternatieven om het energieverbruik te beperken gepresenteerd en is een politieke discussie ontstaan over het door de overheid te hanteren besparingspercentage. In maart van dit jaar heeft de regering aangegeven het besparingstempo op te voeren naar 2% per jaar. Daarbij werd aangegeven dat dit forse financiële gevolgen met zich mee zal brengen. Het huidige tempo bedraagt circa 1% per jaar 7. In mei van dit jaar is het Energie Transitieactieplan gepresenteerd 8. In dit plan worden o.a. voorstellen gedaan om met het gebruik van nieuwe technologieën een besparingstempo van 1,5 tot 2% te realiseren. Dit voorstel heeft duidelijk ook tot doel om op lange termijn een sterke reductie van de uitstoot van broeikasgassen te realiseren. Om tot zo n sterke reductie te komen, moet op alle terreinen actie worden ondernomen. Prognoses over energieverbruik lopen sterk uiteen 9 per land of organisatie. Wel wordt vrijwel altijd een stijging van het verbruik verwacht welke gedreven wordt door de economische groei. 2.2 Kyoto, CO2-uitstoot bij ongewijzigde energiemix (wereld en Nederland) De Europese en Nederlandse overheid staan een beleid voor waarmee de uitstoot van broeikasgassen wordt verminderd. In het Kyoto-protocol is door de deelnemende landen, waaronder Nederland, afgesproken om in de periode tussen 2008 en 2012 hun emissieniveau terug te brengen tot ten minste 5% beneden het niveau van Voor Nederland geldt een percentage van 6%. Het tot nu toe gevoerde beleid is niet effectief gebleken, noch in de EU, noch mondiaal 10. Toch blijft Nederland het Kyoto-protocol als hoeksteen van de mondiale klimaatstrategie zien. Bron: IEA Energy Statistics 7 Ministerie van Economische Zaken, Nu voor later, Energierapport 2005, Den Haag juli Task Force Energie Transitie, Meer met energie, Kansen voor Nederland, Amsterdam mei NRC, Prognoses over energieverbruik lopen sterk uiteen, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Klimaatstrategie - tussen ambitie en realisme, Den Haag

10 Het aandeel fossiele brandstoffen in de energiemix is mondiaal circa 80%, in Nederland is dit circa 93%. Duidelijk is dat met de huidige energiemix en de groei in het verbruik de hoeveelheid uitgestoten broeikasgassen sterk toeneemt. Het inzetten van de duurzame of hernieuwbare bronnen wordt wel als oplossing van deze problematiek gezien. Helaas haalt alleen de groei van deze vorm van energievoorziening de groei van de energievraag niet in. De OECD/IEA verwacht een toename van de renewable energy supply met 1,8% per jaar waardoor het mondiale aandeel van de renewables circa 14% blijft 11. De Europese en Nederlandse ambities ten aanzien van de plaats van de renewebles in de energiemix liggen anders. In 2001 is op EU-niveau overeengekomen dat het aandeel hernieuwbare energiebronnen in het EU-verbruik in 2010 is toegenomen tot 21%. In 2003 is overeengekomen dat van alle benzine en diesel 5,75% biobrandstof moet zijn 12. Nederland heeft de ambitie om 9% van de elektriciteit in 2010 uit hernieuwbare bronnen te halen en in % van de het totale energie verbruik 13. De Europese ambities worden op 1-2%-punt niet gehaald 14. De hernieuwbare bronnen beperken de groei van de uitstoot van broeikasgassen, maar verminderen met het huidige mondiale groeitempo de totale uitstoot niet. Daarnaast maken biomassa en biobrandstoffen een groot onderdeel uit van de renewables. Biomassa, in het bijzonder de productie van deze biobrandstoffen, vergt de inzet van brandstof tussen de 0,2 en 1,3 liter aardolie per geproduceerde liter biobrandstof 15. Daarmee daalt de bijdrage van renewables in het terugdringen van de almaar groeiende uitstoot van broeikasgassen. Een hogere olieprijs leidt in beperkte mate tot emissiereductie en energiebesparing 16. Transities naar alternatieven zoals kolen, bruinkool, gas, kernenergie, biomassa, nieuwe bronnen en andere productieprocessen zullen het aandeel van olie in het energieverbruik langzaam verminderen. De vraag is of deze transities van grote invloed zullen zijn op de uitstoot van broeikasgassen. 11 OECD/IEA, Renewables in global energy supply, Parijs Commissie van de Europese Gemeenschappen, Groenboek, Brussel Website IEA: Statistical Information on Renewable Energy, Renewable Energy Targets, 14 Commissie van de Europese Gemeenschappen, Groenboek, Brussel Prof. dr. Martijn Katan, prof. dr. ir. Ruby Rabbinge en prof. dr. ir. Wim van Swaaij, Toekomst voor biodiesel is illusie, Financiële dagblad ECN/NMP, Verkenning klimaatdoelstellingen en energiebesparing 2020, Petten

11 3. Beschikbare energiebronnen 3.1 Algemeen Waar halen we onze energie vandaan? Momenteel vormen aardgas en olie voor Nederland de belangrijkste energiedragers. Kolen, nucleair en hernieuwbare bronnen vormen een minderheid. Komende twintig jaar zal die verhouding langzaam wijzigen als gevolg van het opraken van de eigen aardgasvoorraad, hogere kosten voor energiedragers en het willen beperken van de uitstoot van broeikasgassen. Voor de elektriciteitsproductie zijn kolen, wind en kernenergie belangrijke vervangers voor aardgas. Op termijn ook zonne-energie en kernfusie. Naast de beschikbaarheid van grondstoffen en de commerciële haalbaarheid van het opwekken van elektriciteit, zijn milieudoelstellingen zoals het Kyoto-verdrag en de ontwikkeling van nieuwe technologieën van invloed op onze toekomstige energiemix. Bovenal zal de vraag vanuit de maatschappij invloed hebben op het gebruik van de bronnen. 3.2 Fossiele bronnen Ir. Kees Groenveld, voorzitter afdeling Olie- en Gastechnologie KIVI NIRIA Inleiding Meer dan 85% van de world primary energy komt uit fossiele bronnen, dat wil zeggen uit aardolie, aardgas en kolen. Over de beschikbaarheid van deze bronnen, met name van olie en gas, wordt zeer veel gepubliceerd hetgeen niet verwonderlijk is, gezien hun grote belang voor het voortbestaan van de mensheid. Regelmatig verschijnen er nieuwsprogramma's en krantenartikelen waarin de kwetsbaarheid van de energievoorziening beschreven wordt en waarin wordt gesuggereerd dat de fossiele bronnen op zullen raken. Echter, vrijwel alle experts op het gebied van fossiele bronnen zijn van mening dat er in de komende decennia geen sprake is van uitputting van deze bronnen. Waarom dan toch die voortdurende discussie? Daarvoor zijn drie fundamentele redenen: 1. Een groot aantal bekende bronnen begint inderdaad op te raken, met name in de VS. 2. De angst om afhankelijk te zijn van bronnen waarover geen eigen controle is. 3. De angst voor klimaatverandering ten gevolge van de CO 2-emissies. In de volgende paragrafen zal geprobeerd worden feiten te presenteren over de wereld olie-, gas- en kolenreserves, hoewel zo'n overzicht, in de context van de energievoorziening van ons land, minder relevant is. Daarbij moet aangetekend worden dat, vanwege geopolitieke belangen, publicaties over fossiele bronnen, beschouwd kunnen worden als niet-objectief. Argumenten daarvoor zijn: 1. Wat er onder de grond aanwezig is aan fossiele bronnen is en blijft het resultaat van interpretaties. Vandaar dat er dikwijls gesproken wordt in termen van: bewezen reserves, waarschijnlijke reserves en mogelijke reserves. Die categorieën geven aan hoe groot de kans is dat deze reserves aanwezig zijn: bewezen reserves hebben dan een 90% kans, waarschijnlijke reserves, 50% en mogelijke reserves een 10% kans. Daar komt nog bij dat de bewezen reserves aan strikte regels van de US SEC zijn gebonden, waardoor bijvoorbeeld Shell in 2004 de opgave van zijn reserves aanzienlijk moest aanpassen. 2. De kwaliteit van de gegevens over reserves verschilt sterk. Reserves van de verschillende landen zijn uitgebreid onderzocht, bijv. de reserves van de VS, maar ook van andere landen 11

12 is soms weinig bekend. Die reserves zijn bijvoorbeeld alleen toegankelijk voor de eigen (staats-) oliemaatschappijen en zijn niet vastgesteld volgens internationaal geaccepteerde methoden. Voorbeelden daarvan zijn de staten van de voormalige Sovjet Unie en een aantal landen in het Midden-Oosten en Zuid-Amerika. 3. Rapportage over reserves voor financiële doeleinden, zoals bijvoorbeeld jaarverslagen van olie- of gasmaatschappijen, heeft een heel ander doel dan bijvoorbeeld de rapportage voor wetenschappelijke instituten. 4. Rapportage over reserves kan bijvoorbeeld door de OPEC landen gebruikt worden om over productieniveaus te kunnen onderhandelen. Kortom, een overzicht van de wereld aardolie-, aardgas- en kolenreserves kan slechts een indruk geven over de stand van de reserves en kan nooit een voor iedereen afdoend beeld geven van de werkelijk toestand. Aardoliereserves Vooropgesteld moet worden dat in ons land, en in West Europa in het algemeen, aardolie en aardolieproducten zelden of nooit gebruikt worden voor de opwekking van elektriciteit. Voor deze rapportage over olie- en gasreserves is geput uit het BP Statistical review of World Energy, June Deze publicatie wordt gezien als the oil industry view en wordt door met name geologen gezien als een conservatieve schatting. Tegenover de oil industry view staat de schatting van de US Geological Survey (USGS), de World Oil and Gas Assessment, die aanzienlijk hogere reserves aangeeft (zie tabel 1). Tabel 1: Wereld aardolie-, aardgas- en kolenreserves 10*9 tonnen olie of olie equivalent BP USGS Aardolie ("conventional oil") Aardgas ("conventional gas") Kolen ("atnhracite, bituminous, subbituminous and lignite") Figuur 1 Figuur 2 12

13 Figuur 1, uit de BP Review of World Energy June 2005, geeft de verhouding tussen reserves en productie weer. Die R/P ratio schommelt al een tijd rond de veertig jaar, ondanks het feit dat de productie in tien jaar tijd met 20% is gestegen. Figuur 2, ook uit de BP Review, laat zien dat tweederde van de reserves zich in het Midden-Oosten bevindt. Volgens BP is er dus op basis van de huidige productiecijfers voor veertig jaar olie. Betekent dit nu dat met een verwachte toename van het olieverbruik van 50% over een periode van veertig jaar, de reserves binnen die veertig jaar al op zijn? Het antwoord daarop is duidelijk nee. Ir. Van der Veer van Shell heeft ooit een en ander als volgt samengevat: "Het olietijdperk zal niet eindigen door een tekort aan olie". De grote olie- en gasmaatschappijen stellen dan ook dat bij de rapportage over oliereserves de volgende overwegingen meegenomen moeten worden: 1. Technologische verbeteringen hebben tot nu toe iedere consumptieverhoging kunnen compenseren door meer te produceren uit bestaande bronnen en meer reserves te vinden. 2. De reserves die gerapporteerd worden, zijn die voor de zogenaamde conventional oil. Volgens alle experts zijn de reserves voor unconventional oil, olie uit bijvoorbeeld teerzanden, bitumen voorkomens en oilshales net zo groot, zoniet groter, dan die van conventional oil. Dat betekent weliswaar dat de kostprijs van de ruwe olie verder zal stijgen maar de kostprijs is slechts een bodem in de prijsvorming van ruwe olie. De gehele prijsvorming is resultante van de balans tussen vraag en aanbod, waarbij speculatie ook nog eens een grote rol speelt. Samenvattend, in een ideale wereld is er voldoende olie voor de komende decennia. Omdat de grootste oliereserves zich bevinden in dikwijls politiek instabiele landen zal de olie aanvoer, en dus de prijs, altijd een speelbal zijn in een volatiele markt opererend in een geopolitiek krachtenveld. Wanneer ook het productiepotentieel uit unconventional oil reserves meegenomen wordt zal tot ver in deze eeuw de olieaanvoer gegarandeerd zijn. Figuur 3 Figuur 4 Gasreserves Ook de aardgasreserves zijn te vinden in de BP Review. Figuur 3 (BP Statistical Review of World Energy June 2005) geeft aan dat de verhouding van reserves tot productie voor gas nog 13

14 jaarlijks toeneemt en rond de 65 jaar ligt. Ook hier weer ondanks een 28% productiegroei in tien jaar. Wederom liggen de grootste reserves in het Midden-Oosten (figuur 4). Voor de Nederlandse elektriciteitsvoorziening zijn de reserves in Europa, in Noord Afrika en de landen van de voormalige Sovjet Unie van groot belang. Een groot deel van onze elektriciteit (60%) 17 wordt uit aardgas gemaakt. Reden hiervoor is enerzijds de aanwezigheid van het zeer grote Slochteren veld en de vele, soms kleine, gasreservoirs in en rond de Noordzee, anderzijds de bewuste keuze voor het schone aardgas als brandstof voor de productie van elektriciteit. Door de vondst van die grote voorraden is Nederland uitgegroeid tot de gasleverancier van West-Europa. Eenderde van de Nederlandse gasproductie wordt geëxporteerd. De voorraden nemen echter langzaam af, ondanks de technologische vooruitgang en het kleine gasvelden beleid van de regering. Eind 1994 waren de bewezen reserves *12 kubieke meter, eind 2004 waren ze *12 kubieke meter. Dat is nog steeds goed voor zo'n 21 jaar huidige productie maar de voorraden zullen ieder jaar verder afnemen. Door de strategische positie van ons land, als Gas Hub, aan de bron van het uitgebreide gaspijpleidingenstelsel van West-Europa, is er natuurlijk veel aan gelegen om die positie te handhaven. Import van Russisch gas, maar ook van Noors gas en in zekere mate ook Afrikaans gas, in de Supply envelope van de Gas Unie is dus een mogelijkheid om het pijpleidingsysteem te blijven gebruiken en de Nederlandse positie als gasleverancier nog een tijdje te kunnen handhaven. Vandaar dat de reservepositie van die landen relevant is voor onze elektriciteitsvoorziening. Ook Europees gezien is dat zo: 50% van de Europese aardgasconsumptie wordt van buiten de EU geïmporteerd. Het International Energy Agency (IEA) verwacht dat die afhankelijkheid zal groeien met 1% per jaar, zodat in % van het aardgas geïmporteerd zal worden. Een logisch gevolg van deze ontwikkelingen is dan ook dat de gasprijs, traditioneel gekoppeld aan de prijs van aardolie of olieproducten, ontkoppeld zal worden en dus bepaald zal worden door de vraag van de grote gebruikers en het aanbod van de grote internationale gasleveranciers. In die ontwikkeling past dan ook de mogelijkheid om LNG (Liquified Natural Gas) te importeren via tankers uit het Midden-Oosten. Tabel 2: Aardgasreserves en R/P ratio's van landen in en rondom de EU 10*12 kubieke meter R/P (jaren) Nederland Russische Federatie Noorwegen Algerije Verenigd Koninkrijk Samenvattend, het eigen gas raakt langzamerhand op en er zal een situatie ontstaan waarin de elektriciteitsmaatschappijen zich moeten afvragen of ze afhankelijk willen blijven van die alsmaar duurder wordende maar schone brandstof, of dat ze willen diversifiëren naar alternatieve bronnen. 17 Reinhoud Segers e.a; Aardgas steeds belangrijker voor binnenlandse elektriciteitsproductie, Energy Magazine, februari

15 Figuur 5 (Bron: BP Statistical Review of World Energy June 2005) Kolenreserves De wereldkolenreserves zijn op energetisch vergelijkbare basis vele malen groter dan de olie en gasreserves. BP rapporteert dat R/P Ratio's voor kolen vijf maal zo hoog zijn als voor olie en driemaal zo hoog als voor gas. (Figuur 5) Kolen komen overal in de aardkorst voor en de grote producenten liggen in ieder van de werelddelen: de VS, in de EU (Duitsland en Polen) de Russische Federatie, Zuid-Afrika, Australië, China, India en Indonesië. Figuur 6 geeft de proved reserves per continent. Figuur 6 (Bron: BP Statistical Review of World Energy June 2005) 15

16 Kolen kunnen beschouwd worden als de meeste verontreinigende brandstof. Ook kolenwinning, transport en opslag worden gezien als zeer belastend voor mens en milieu. Echter, voor veel van de problemen van het gebruik van kolen bestaan technische en technologische oplossingen. Voor het opwekken van elektriciteit uit kolen is kolenvergassing de meest effectieve optie. Met dit proces kunnen verontreinigingen, inclusief CO 2-emissies, vermeden worden. Kolenvergassing, met CO2-opslag in uitgeputte gasvelden, lijkt dan ook een interessante optie voor ons land. 3.3 Kernenergie Dr. ir. Aliki van Heek 18, Nuclear Research and consultancy Group (NRG), Petten De verschillende typen kerncentrales Reactorkeuze Dit factsheet geeft een globaal overzicht van de kerncentraletypen die momenteel commercieel beschikbaar zijn of in het stadium van (technisch-economische) demonstratie verkeren. Deze reactorsystemen worden derdegeneratiesystemen genoemd, na een eerste generatie van prototypen uit de jaren vijftig en zestig, en een tweede generatie van commerciële kerncentrales in de jaren zeventig, tachtig en negentig. De Nederlandse kerncentrale Borssele is van deze tweede-generatie. De derdegeneratie kerncentrales heeft gemeenschappelijk dat ze verbeteringen ten opzichte van vorige generaties meebrengt, zoals lagere kosten per kwh, eenvoudiger vergunbaar, betrouwbaarder en verdere verhoging van de veiligheid. De onderzoekscommunity werkt reeds aan een vierde generatie nucleaire concepten, die naar verwachting rond 2030 commercieel beschikbaar zullen zijn. Hierbij wordt de gehele splijtstofcyclus in het concept meegenomen. De derdegeneratie typen kerncentrales uit dit factsheet hebben alle een fabrikant en minstens één (serieus geïnteresseerde potentiële) afnemer. Naast vier watergekoelde reactoren (EPR, ESBWR, ABWR en AP1000) zijn er twee typen gasgekoelde hoge temperatuurreactor (HTR- PM en PBMR) leverbaar, die men wel met Generatie 3+ aanduidt. EPR ESBWR ABWR AP1000 HTR-PM PBMR elektrisch vermogen (MWe) 18 Mail: vanheek@nrg-nl.com. 16

17 De EPR is momenteel in aanbouw in Olkiluoto, Finland en is door EDF besteld voor bouw in Flamanville, Frankrijk, te starten in EPR staat voor European Pressurized water Reactor, een drukwaterreactor. Dit is het enige derdegeneratie reactorontwerp van Europese makelij; de fabrikant is AREVA NP (voorheen: Framatome), een bedrijf dat 66% eigendom is van de AREVA groep en 34% van Siemens. De EPR heeft het grootste eenheidsvermogen van de hier besproken reactoren: 1600 MWe. Het is een volledig evolutionair reactorontwerp, uitgaand van dezelfde veiligheidsfilosofie als de meest recente series Franse en Duitse reactoren. Een extra veiligheidssysteem is de zogenaamde corecatcher (kernvanger) onder het reactorvat, die in het geval van volledig smelten van de reactorkern zorgt dat de radioactieve smelt zich niet verder verspreidt. De EPR in aanbouw in Finland (artist impression) De AP1000 is een 1100 MWe reactorontwerp van de Amerikaanse fabrikant Westinghouse, eigendom van het Japanse bedrijf Toshiba Corporation. AP staat voor Advanced Pressurized water reactor; het gaat dus (net als bij de EPR) om een drukwaterreactor. Een consortium van elektriciteitsbedrijven onder de naam NuStart onder leiding van Exelon treft in samenwerking met de Amerikaanse Nuclear Regulatory Commission, NRC, voorbereidingen om een gecombineerde bouw- en bedrijfsvergunning aan te vragen voor een AP1000 of een ESBWR (zie hierna), op de locatie van de kerncentrale Grand Gulf of die van Bellefonte, waar twee NuStart partners reeds eigenaar van zijn. De AP1000 heeft in 2005 een ontwerpcertificering (zie sectie Certificering) ontvangen van de Amerikaanse Nuclear Regulatory Commission. Bij het ontwerp van de AP1000 lag de nadruk op vereenvoudiging ten opzichte van de meest recente Amerikaanse drukwaterreactoren. Volgens Westinghouse heeft dit ontwerp dan ook 50% minder kleppen, 35% minder pompen, 80% minder buizen, 45% minder seismisch gebouwvolume en 70% minder kabel. De AP1000 maakt beduidend meer gebruik van passieve veiligheidssystemen, zoals voor noodkoelwatertoevoer, restwarmteafvoer en koeling van het reactorgebouw. De ESBWR is een 1400 MWe reactorontwerp van de Amerikaanse fabrikant General Electric. ESBWR staat voor Economic and Simplified Boiling Water Reactor; dit is dus een kokendwaterreactor. Twee Amerikaanse consortia van elektriciteitsbedrijven zijn bezig in 17

18 samenwerking met de NRC naar een gecombineerde bouw- en bedrijfsvergunning voor dit reactortype toe te werken: het consortium NuStart (die dit ook doet voor de bovengenoemde AP1000), en een consortium geleid door het elektriciteitsbedrijf Dominion. Deze laatste werkt hierbij met een referentie-vestigingsplaats: de kerncentrale North Anna van Dominion in de staat Virginia. Voor de ESBWR wordt de ontwerpcertificering in 2007 verwacht. Ook de ESBWR maakt substantieel meer gebruik van passieve veiligheidssystemen dan de oudere kokendwaterreactorontwerpen. Zo zijn de primaire koelmiddelpompen geheel komen te vervallen, en geschiedt de koeling van de reactorkern op basis van natuurlijke circulatie. De Nederlandse nucleaire sector heeft veel bijgedragen aan de ontwikkeling van dit reactorontwerp, omdat de Nederlandse experimentele centrale Dodewaard model stond voor het ESBWR-ontwerp. De ABWR is een 1350MWe kerncentrale, eveneens van de Amerikaanse fabrikant General Electric, op basis van kokendwaterreactortechnologie. ABWR staat voor Advanced Boiling Water Reactor. Dit ontwerp is reeds gebouwd in Japan en in aanbouw in Taiwan. Het ontwerp is gecertificeerd door de Amerikaanse NRC. Het Amerikaanse elektriciteitsbedrijf TVA leidt een consortium dat in samenwerking met de NRC de bouw van een ABWR bij hun bestaande kerncentrale Bellefonte in de staat Alabama bestudeert. Net als de EPR is de ABWR een evolutionair reactorontwerp met dezelfde veiligheidsfilosofie als de voorgaande generatie kokendwaterreactoren. Twee ABWR reactoren van de Japanse centrale Kashiwazaki-Kariwa Opengewerkte tekening van de ABWR: vooraan het reactorgebouw met het reactorvat in rood; achteraan het turbinegebouw De PBMR is een reactorontwerp van slechts 160 MWe per eenheid, in een vergevorderd stadium van ontwikkeling door de Zuid-Afrikaanse fabrikant PBMR (Pty) Ltd. Het is de bedoeling dat een centrale gaat bestaan uit zes tot tien van deze reactoren op één vestigingsplaats, bestuurd vanuit één centrale regelzaal. PBMR staat voor Pebble Bed Modular Reactor, en is een heliumgekoelde kogelbed hoge temperatuurreactor. Kogelbed geeft aan dat de reactorkern bestaat uit een losse stapeling tennisbalvormige splijtstofelementen. Het Zuid-Afrikaanse elektriciteitsbedrijf ESKOM heeft een demonstratiereactor gepland naast de bestaande kerncentrale Koeberg bij Kaapstad met een optie op een serie van tien op dezelfde vestigingsplaats. De start van de bouw is momenteel gepland in 2007 en zal volgens de fabrikant twee jaar duren. Als enige van de hier besproken reactorontwerpen wordt er met de PBMR geen stoom geproduceerd om turbines aan te drijven. De turbine is een aangepaste gasturbine die direct door het koelgas helium wordt aangedreven. Hierdoor, en door de hoge bedrijfstemperaturen, is het omzettingsrendement van warmte naar elektriciteit erg hoog: circa 41% vs. circa 34% bij 18

19 de waterreactoren. De veiligheidsfilosofie van de PBMR stoelt in grote mate op zijn inherente veiligheidseigenschappen: door onder meer het eenheidsvermogen klein te kiezen en een materiaalkeuze voor temperatuurbestendigheid kan de reactorkern niet smelten. PBMR module in gebouw: links het reactorvat, en rechts het energieconversiesysteem De HTR-PM is net als de PBMR een heliumgekoelde kogelbed hoge-temperatuurreactor met een eenheidvermogen van 160MWe, momenteel in ontwikkeling door de Chinese fabrikant Chinese Nuclear Engineering and Construction Corporation (CNECC) in samenwerking met het Institute of Nuclear Energy Technology dat een kleine testreactor van hetzelfde type bedrijft. HTR-PM staat voor High Temperature Reactor Pebble-bed Module, net als de PBMR met bolvormige splijtstofelementen. Het Chinese elektriciteitsbedrijf China Huaneng Group zal de eerste HTR-PM gaan afnemen De eerste HTR-PM is gepland in aanbouw te worden genomen in 2007, en in 2010 voltooid te zijn. Voor de vestigingsplaats wordt een keuze gemaakt tussen de provincies Shandong en Anhui. De reactorkern lijkt erg op die van de PBMR en er wordt dezelfde veiligheidsfilosofie gevolgd. De energieconversie geschiedt echter net als bij de waterreactoren via een stoomgenerator. Veiligheid Bij de beschreven reactortypen worden verschillende veiligheidsfilosofieën gevolgd. De EPR en ABWR zijn evolutionaire ontwikkelingen uit bestaande reactortypen en gaan uit van dezelfde veiligheidsfilosofie: de integriteit van de splijtstof wordt gewaarborgd door zeer betrouwbare actieve veiligheidssystemen. Een voorbeeld is een noodkoelsysteem, bestaande uit een 19

20 waterreservoir, een pomp en een klep. Actief wil zeggen dat het systeem wordt aangedreven door motoren (om de klep open te zetten en de pomp aan te drijven), die tijdens normaal bedrijf uitstaan en aan worden gezet als het systeem wordt aangesproken. Alle onderdelen van deze veiligheidssystemen moeten dus zeer betrouwbaar zijn en in de loop van de jaren zijn de eisen aan deze betrouwbaarheid steeds verder opgeschroefd. Omdat dit ook een opwaartse druk veroorzaakte op de investeringskosten van nieuwe kerncentrales, zijn sommige fabrikanten op zoek gegaan naar nieuwe mogelijkheden om de publieke veiligheid te waarborgen. Hieruit kwam de filosofie van de passieve veiligheid: gebruik maken van altijd aanwezige krachten zoals de zwaartekracht. Een passief noodkoelsysteem is boven de reactor geplaatst zodat de pomp kan vervallen en de zwaartekracht het werk kan doen. Een gemotoriseerde klep wordt vervangen door een breekschijf die boven een bepaald drukverschil altijd opengaat. In de AP1000 en de ESBWR ontwerpen zit deze filosofie met name verwerkt. Een derde categorie reactorontwerpers zocht naar mogelijkheden om de veiligheidssystemen geheel overbodig te maken, terwijl toch de publieke veiligheid gewaarborgd blijft. Dit is de filosofie van inherente veiligheid. Het stelt een sterke beperking aan het maximale vermogen dat men uit een reactor kan halen, en stelt hoge eisen aan de hittebestendigheid van de gebruikte materialen. Met de jaren 60 begonnen ontwerplijn van de Hoge Temperatuur Reactor (zoals de naam al zegt bedoeld voor hoge temperatuurtoepassingen) is het idee van de modulaire reactor ingevoerd: het vermogen per reactoreenheid wordt beperkt tot ongeveer eentiende van het vermogen van een traditionele waterreactor en een centrale wordt opgebouwd uit meerdere eenheden naast elkaar ( modules ). Mocht bij zo n reactor bijvoorbeeld de koeling geheel uitvallen, dan wordt alle geproduceerde warmte opgenomen in de reactor zelf, die hierdoor een paar honderd graden opwarmt. Door de hittebestendige materialen (grafiet, siliciumcarbide) blijft de splijtstof echter geheel intact. Het eenheidsvermogen is dus zo gekozen dat er onvoldoende vermogen beschikbaar is om de splijtstof te smelten. De PBMR en de HTR-PM vallen in deze categorie. Certificering Doorgaans wordt een nieuw type kerncentrale het eerst gebouwd in het land van herkomst van de fabrikant. De overheid van het betreffende land is dus de eerste aan wie een vergunning wordt gevraagd. De vergunningsautoriteiten van andere landen steunen bij de vergunningsprocedures van kerncentrales van buitenlandse herkomst sterk op die van het betreffende land. Daarnaast zullen alle regels en procedures getoetst worden aan die van het Internationaal Atoom Energie Agentschap (IAEA) te Wenen. In de Verenigde Staten geeft de vergunningsautoriteit NRC ontwerpcertificaten uit. Een kerncentrale-ontwerp doorloopt hierbij het volgende traject: Pre-certification Stand Safety Analysis Report Final Design Approval Design Certification. De ESBWR bevindt zich momenteel in het stadium van pre-certification; de AP1000 heeft kortgeleden zijn Final Design Approval bereikt en de ABWR beschikt al enige jaren over een Design Certification. De EPR heeft een ontwerpcertificering van de Franse vergunningsautoriteit DGSNR. De PBMR en HTR-PM verkeren nog in een vroeger stadium van ontwikkeling, maar omdat dit minder complexe systemen zijn, wordt verwacht dat de Zuid-Afrikaanse resp. de Chinese vergunningsautoriteiten op korte termijn een ontwerpvergunning zullen verlenen, zodat ze in de genoemde jaren in aanbouw kunnen worden genomen. Hierbij moet worden aangetekend dat de Chinese vergunningsautoriteit reeds een vergunning voor een soortgelijke reactor heeft verleend en dat PBMR voor de Zuid-Afrikaanse vergunningsautoriteit de eerste in zijn soort is. Uraniumgebruik en opwerking Van alle zeven reactortypen kan de splijtstof in principe opgewerkt worden. De keuze voor al dan niet opwerken wordt tot nu toe gemaakt op nationaal niveau. Van de besproken landen werken alleen Frankrijk en Japan hun gebruikte splijtstof op; de overige genoemde landen 20

21 doen dit momenteel niet. Overigens zijn er ook opwerkingsfabrieken in andere landen, zoals het Verenigd Koninkrijk. De behoefte aan uraniumerts is voor de genoemde reactoren ongeveer gelijk. Proliferatie en externe bedreigingen (aanslag, sabotage) De splijtstof van alle besproken reactortypen is laagverrijkt uranium, dat onbruikbaar is voor kernwapens. Na gebruik is 1% van het uranium omgezet in plutonium, dat evenwel een zodanig kleine splijtbare component heeft dat het ook weinig geschikt is voor wapenproductie. Daarnaast geeft de hoge radioactiviteit van de gebruikte splijtstof een natuurlijke bescherming tegen terroristen die dit willen openmaken om het plutonium te extraheren. Voor de twee gasgekoelde reactortypen geldt bovendien nog dat de splijtstof verpakt is in miljoenen korreltjes, elk met een coating van vier lagen, die de plutoniumextractie ernstig zouden bemoeilijken. Met name de Amerikaanse overheid vond dit risico toch te hoog, zodat sinds 1977 opwerking voor civiele doelen dan ook verboden is. Dit omdat er bij het traditionele PUREX opwerkingsprocédé plutonium wordt afgescheiden van het uranium en de hoogradioactieve splijtingsproducten, en de regering-carter dit afgescheiden plutonium een te groot proliferatierisico vond. Sinds het begin van deze eeuw zet het Department of Energy weer druk achter nieuwe ontwikkelingen in de kernenergie, vooral uit het oogpunt van duurzaamheid en voorzieningszekerheid, met onderzoeksprogramma s als Generation IV en het Advanced Fuel Cycle Initiative. In dit kader worden nieuwe opwerkingsprocédé s ontwikkeld zoals het UREX+ van Argonne, waarbij het plutonium niet meer in zuivere vorm voorkomt, maar altijd in een voor terroristen onaantrekkelijk mengsel met andere radioactieve elementen. Ten behoeve van een zogenaamde Dirty bomb zouden in theorie juist die hoogradioactieve stoffen aantrekkelijk zijn voor diefstal. Echter waar ook ter wereld, ook in zogenaamde minder ontwikkelde landen zijn alle kerncentrales, de bijbehorende faciliteiten en transporten extreem bewaakt. Alle overheden hebben er heel veel aandacht voor. Daarnaast is hoogradioactief materiaal dat niet in een transportabele zwaar afgeschermde container zit, zoals het geval is bij opwerkingsfabrieken, praktisch ongeschikt voor diefstal. De terrorist of dief met plannen voor een dirty bomb zal daarom veel sneller zijn materiaal kunnen betrekken uit radioactieve bronnen bij ziekenhuizen of niet-nucleaire industrie. Een andere benadering van het proliferatierisico van plutonium komt van het Franse bedrijf AREVA NC (voorheen Cogema) dat het COEX procédé aanbiedt, waarbij plutonium niet meer wordt afgescheiden maar altijd samen met uraniumoxide wordt geproduceerd, wat dan direct in nieuwe splijtstof (MOX, moxed oxide) in bestaande kerncentrales wordt gerecycled en niet meer in grote hoeveelheden hoeft te worden opgeslagen. In de VS wordt op dit moment ernstig gestudeerd op de optie het opwerken (met COEX of UREX+) te hervatten. Elk van de besproken reactortypen is niet expliciet ontworpen tegen het soort aanslagen waar sinds 9/11 verhoogde aandacht voor is. Wel zijn de reactorgebouwen ontworpen tegen externe invloeden als orkanen, overstromingen en per ongeluk neerstortende vliegtuigen. De grote hoeveelheden zwaar beton om de reactoren en andere radioactieve inventaris zijn bedoeld voor stralingafscherming, maar hebben tevens een goede bunkerwerking. De splijtstof van de twee gasgekoelde reactoren is daarnaast ook nog zo ontworpen dat een eventuele radioactieve lozing bij een extern ongeval altijd beperkt zal zijn, omdat de splijtstof in afzonderlijke dichte korreltjes is verpakt. 21

22 KIVI NIRIA Factsheets Kernenergie In het voorjaar van 2006 is in het kader van het jaarthema energie door KIVI NIRIA een symposium georganiseerd om te debatteren over kernenergie. Ten behoeve van dit symposium zijn een zestal factsheets opgesteld over de volgende onderwerpen: 1. Energiegebruik en kernenergie: feiten en prognoses 2. Uraniumvoorraden 3. Radioactief afval 4. Nucleaire wapens 5. Emissies broeikasgassen (g/kwh) 6. Veiligheid De sheets zijn aangepast naar aanleiding van schriftelijke en mondelinge bijdragen. Deze commentaren zijn te vinden op de website van KIVI NIRIA. De discussie is echter niet gesloten en staat via open voor verder commentaar. Om inzicht te geven in de beschikbare grondstoffen staan hier de factsheets over de uraniumvoorraden, radioactieve afval en CO 2-emissies. Op de website van KIVI NIRIA staat ook een uitgebreid verhaal over proliferatie en kunt u ook de overige factsheets vinden. 3.4 Kernfusie Drs. Amy Shumack en dr. Mark Tiele Westra, FOM Rijnhuizen Kernfusie is het natuurkundige proces waarin lichte kernen samensmelten tot zwaardere. Hierbij komt zeer veel energie vrij. Door dit proces in een fusiereactor op beheerste wijze te laten verlopen kan een duurzame energiebron worden ontwikkeld. Fusie-energie is schoon, veilig en betrouwbaar en de brandstofvoorraad is onuitputtelijk. Anno 2006 is de dichtstbijzijnde werkende kernfusiereactor nog altijd de zon, maar dat gaat veranderen. Wereldwijd is onderzoek in volle gang om een zon op aarde na te bouwen. Figuur 1: Twee atomen, hier deuterium en tritium, fuseren. Daarbij ontstaat een heliumkern, een vrij neutron en zeer veel energie. Dit is het fusieproces dat op aarde zal worden gebruikt in fusiecentrales. 22

23 Vorig jaar werd besloten om het grote, internationale fusie-experiment ITER in Frankrijk te bouwen. ITER is één van de meest complexe en uitdagende wetenschappelijke projecten ter wereld en is ontworpen om de haalbaarheid van fusie-energie te demonstreren. Gedurende tien minuten zal deze machine 500 MW (thermisch vermogen) kunnen opwekken; tien maal meer dan wordt gebruikt om de brandstof tot de vereiste temperatuur van 250 miljoen graden Celsius te verwarmen. Op dit moment is het wereldrecord 16MW, opgewekt in de Joint European Torus (JET), in Engeland, het tot nu toe grootste fusie-experiment ter wereld. Meer dan de helft van de wereldbevolking wordt vertegenwoordigd door de deelnemende partners van ITER: China, de Europese Unie, India, Japan, de Russische Federatie, de Verenigde Staten en Zuid-Korea. Europa vervult een leidende rol in het project en zal circa 45% van de totale bouwkosten van 4.7 miljard Euro voor haar rekening nemen, vooral door onderdelen voor ITER te leveren. In ITER wordt een mengsel van deuterium en tritium, twee isotopen van waterstof, verhit tot zo n 150 miljoen graden Celsius. Bij die temperatuur fuseren de brandstoffen tot helium, waarbij veel energie vrij komt (zie figuur 1). De hete brandstof, ondertussen een zee van geladen deeltjes geworden, wordt met behulp van supergeleidende magneten opgesloten in een donutvormige reactor, tokamak geheten (zie figuur 2). Figuur 2: Een kijkje in ITER. Aan het mannetje onderin is de schaal af te lezen. 23

24 In 2016 zal ITER klaarstaan voor bedrijf en hij zal twintig jaar meegaan. Daarna, over zo n 30 à 35 jaar, zal naar verwachting een prototype elektriciteitscentrale DEMO voor het eerst elektriciteit aan het net gaan leveren. Parallel aan dit programma zal er intensief materiaalonderzoek plaatsvinden bij de International Fusion Materials Irradiation Facility (IFMIF). Alle onderzoek moet samen tegen het midden van deze eeuw de bouw van de eerste commerciële fusiereactor mogelijk maken, waarna aan het eind van deze eeuw kernfusie 10 à 20% van de wereldenergievoorziening voor zijn rekening kan nemen. Grootschalige energieproductie door het fuseren van kernen is nog toekomstmuziek, maar fusie-energie heeft in potentie grote voordelen. Omdat fusie geen kettingreactie is, kan de reactie niet uit de hand lopen. Op elk moment zit er maar een paar gram brandstof in de reactor - genoeg voor een paar seconden - en het eenvoudig stoppen van de brandstoftoevoer is genoeg om de reactie snel te stoppen. Fusie produceert geen broeikasgassen. Het fusieproces zelf produceert alleen helium, een onschadelijk gas. De brandstoffen, deuterium en lithium (tijdens de reactie wordt uit dit lithium tritium gevormd), zijn voor iedereen toegankelijk op aarde aanwezig. De voorraden zijn praktisch gesproken onuitputtelijk. Deuterium is een isotoop van waterstof en kan simpelweg uit water worden gehaald. Eén op de 6700 waterstofatomen is een deuteriumatoom. In alle oceanen van de wereld zit genoeg deuterium om de wereld voor miljarden jaren van fusie-energie te voorzien. Van lithium zijn er grote voorraden in de aardkorst - 17 ppm (parts per million). Dit metaal is daarnaast ook in wat kleinere concentraties in zeewater te vinden. Behalve de fusiereactie tussen deuterium en tritium is het fuseren van twee deuteriumkernen ook een mogelijkheid voor de toekomst. Deze reactie is veel moeilijker op gang te brengen, maar gebruikt alleen het praktisch onuitputtelijke deuterium als brandstof. Het belangrijkste veiligheidsaspect betreft de aanwezigheid van het radioactieve tritium, dat in de reactor uit lithium wordt gemaakt. Omdat het tritium in de centrale zelf in een gesloten cyclus wordt gemaakt, is er geen vervoer van radioactieve brandstoffen nodig buiten de centrale (afgezien van wanneer een nieuwe centrale in gebruik wordt genomen), en omdat steeds maar weinig tritium nodig is, kan de hoeveelheid die in de centrale aanwezig is zo laag mogelijk worden gehouden. De neutronen die bij de fusiereactie vrijkomen dringen door in de wand, waar ze het wandmateriaal activeren. Als de juiste materialen worden gebruikt neemt de activiteit af met een halfwaardetijd van zo n tien jaar, zodat na ongeveer honderd jaar het materiaal gerecycled kan worden of relatief eenvoudig opgeslagen. Het ontwerpen van nieuwe, zogenaamde lage activatie-materialen die hiervoor noodzakelijk zijn, is een belangrijk onderdeel van het internationale fusieonderzoek. In Nederland vindt onderzoek naar kernfusie plaats bij het FOM-Instituut voor Plasmafysica Rijnhuizen ( te Nieuwegein, en bij de Nuclear Research & Consultancy Group (NRG, te Petten. Hierbij wordt nauw samengewerkt met industriepartners en TNO. Voorlichting De Fusion Road Show is het geesteskind van prof. Niek Lopes Cardozo, hoofd van het Nederlands fusieonderzoek. Hij besloot om van zijn eigen acteursachtergrond gebruik te maken om middelbare scholen, algemeen publiek, natuurkundestudenten, politici, wetenschappers en energiespecialisten te informeren over fusiewetenschap. 24

25 Op Rijnhuizen in Nieuwegein wordt kernfusieonderzoek gericht op drie verschillende delen van ITER. Het eerste is de uitlaat waar de reactieproducten van het vat worden verwijderd. Hier komt het plasma tegen de tegels van het vat aan. Er is echter weinig bekend over de interacties die hier tussen plasma en wand plaats zullen vinden. Om dit te onderzoeken wordt in Nieuwegein de plasmabron Magnum-PSI gebouwd die de extreme condities in ITER zal nabootsen. Ten tweede buigen onderzoekers in Nieuwegein zich over de spontaan optredende turbulentie in het hete plasma. Deze turbulentie leidt tot een verhoogd warmteverlies uit de reactor. Dat is meestal ongewenst maar soms ook juist wel gewenst. Door de turbulentie actief te beïnvloeden kan de operator van een fusiecentrale de burn optimaliseren. Als derde speerpunt ontwikkelt Rijnhuizen in samenwerking met industriële partners, TNO en NRG instrumentatie voor ITER. Het is van groot belang dat Nederland op een adequaat niveau in ITER deelneemt. ITER is een politieke showcase en als innovatief land behoort Nederland hier heel zichtbaar aanwezig te zijn zowel industrieel als wetenschappelijk. NRG concentreert zich op het ontwikkelen van nieuwe, hoogwaardige wandmaterialen voor het fusiereactorvat. Deze materialen kunnen on-site met neutronenstraling van een Hoge Flux Reactor worden getest. Fusie op internet: zie waar ook veel internationale links te vinden zijn, de officiële ITER pagina, de Joint European Torus website en de European Fusion Development Agreement website. 3.5 Biomassa Op 5 september is vanuit KIVI NIRIA een expertmeeting georganiseerd over bio-energie. De samenvatting van deze bijeenkomst is in dit verslag opgenomen. In aanvulling op de bijeenkomst is aangegeven dat goed rekening gehouden moet worden met de zorgen die betrekking hebben op het grootschalig toepassen van bio-energie. Het is belangrijk om zorgvuldig het landgebruik te beheersen. De meningen over het wereldwijd beschikbare landbouwareaal lopen uiteen. Als in deze samenvatting over 100*3.5 miljoen hectare wordt gesproken, dan betreft dat circa 2,5% van het aardoppervlak. Op wereldschaal wordt gesteld dat we zo'n 10% voor landbouw in gebruik hebben en dat nog eens 10% goede gronden beschikbaar zijn. Daarnaast is ook zo'n 20% als grasland beschikbaar. Hiervan kan een belangrijk deel ook voor de bio-based economy worden ingezet. Bovendien zijn er marginale gronden. Ook deze zijn met een beperkt aantal gewassen te ontginnen waardoor op termijn (> 25 jaar) ook deze gronden een betere kwaliteittoets kunnen doorstaan. Technologisch kan nog veel worden verbeterd. Goede samenwerking tussen technisch en landbouwkundig ingenieurs is daarvoor essentieel. We zijn pas echt één tot twee jaar geconfronteerd met de bio-based economy en voor velen is er nog nauwelijks een idee van urgentie. Al wordt door bedrijven in de voedselsector gewaarschuwd voor de concurrentie van bio-energie met voedsel en natuur. Deze leidt nu al tot prijsverhogingen van landbouwproducten zoals raapolie en palmolie. Ook hier wordt verschillend over gedacht. De een ziet hogere prijzen als een bedreiging, de ander ziet eindelijk meer evenwichtigheid in vraag en aanbod van landbouwproducten. 25

Nieuwe kernreactoren voor de toekomst. Mondiale energieconsumptie

Nieuwe kernreactoren voor de toekomst. Mondiale energieconsumptie Nieuwe kernreactoren voor de toekomst Jan Leen Kloosterman 1 Jan Leen Kloosterman Technische Universteit Delft Mondiale energieconsumptie Jan Leen Kloosterman 2 1 Energie voor welvaart & welzijn 6 5 Noord-Amerika

Nadere informatie

Onderzoek bij de sectie PNR

Onderzoek bij de sectie PNR Onderzoek bij de sectie PNR De Zeer-Hoge Temperatuur Reactor (VHTR) De Hoge Temperatuur Reactor met extra hoge bedrijfstemperatuur (Very High Temperature Reactor-VHTR) is gevuld met enkele honderdduizenden

Nadere informatie

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Referentiescenario De WETO-studie (World Energy, Technology and climate policy Outlook 2030) bevat een referentiescenario

Nadere informatie

KERNENERGIE: Het probleem of de oplossing? het. Wereldbevolking. Jan Leen Kloosterman Technische Universiteit Delft. (met dank aan Tim van der Hagen)

KERNENERGIE: Het probleem of de oplossing? het. Wereldbevolking. Jan Leen Kloosterman Technische Universiteit Delft. (met dank aan Tim van der Hagen) KERNENERGIE: Het probleem of de oplossing? Jan Leen Kloosterman Technische Universiteit Delft (met dank aan Tim van der Hagen) 1 het probleem Wereldbevolking Historische bevolkingsgroei 9 miljard populatie

Nadere informatie

Naar een duurzame energie huishouding: belofte of mogelijkheid?

Naar een duurzame energie huishouding: belofte of mogelijkheid? Naar een duurzame energie huishouding: belofte of mogelijkheid? Luuk Beurskens, ECN Beleidsstudies KIVI NIRIA, Noordscharwoude, 23 september 2008 www.ecn.nl Inleiding ECN/NRG ontwikkelen hoogwaardige kennis

Nadere informatie

Kernreactor voor onderzoek

Kernreactor voor onderzoek Jan Leen Kloosterman Technische Universteit Delft Toegepaste Natuur Wetenschappen Jan Leen Kloosterman 1 Kernreactor voor onderzoek Jan Leen Kloosterman 2 1 1. Het Mondiale Energievraagstuk 2. Werking

Nadere informatie

Milieu Onderzoeksreactoren

Milieu Onderzoeksreactoren Koninklijk Instituut van Ingenieurs - Afdeling Kerntechniek Netherlands Nuclear Society Programma 2003-2005 De afdeling Kerntechniek van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en de Netherlands Nuclear

Nadere informatie

Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 2030

Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 2030 IP/3/661 Brussel, 12 mei 23 Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 23 In 23 zal het wereldenergieverbruik verdubbeld zijn; fossiele brandstoffen, voornamelijk

Nadere informatie

Economie kernenergie versus andere opties

Economie kernenergie versus andere opties Economie kernenergie versus andere opties Bert Dekker KIVI NIRIA stuurgroep Energie Symposium De economie van kerncentrales 9 november 2007 Uitgangspunten SEM Maximalisatie van renderende besparingen (payback

Nadere informatie

Intersteno Ghent 2013- Correspondence and summary reporting

Intersteno Ghent 2013- Correspondence and summary reporting Intersteno Ghent 2013- Correspondence and summary reporting DUTCH Wedstrijd Correspondentie en notuleren De wedstrijdtekst bevindt zich in de derde kolom van de lettergrepentabel in art. 19.1 van het Intersteno

Nadere informatie

Biomassa: brood of brandstof?

Biomassa: brood of brandstof? RUG3 Biomassa: brood of brandstof? Centrum voor Energie en Milieukunde dr ir Sanderine Nonhebel Dia 1 RUG3 To set the date: * >Insert >Date and Time * At Fixed: fill the date in format mm-dd-yy * >Apply

Nadere informatie

Werking van moderne kerncentrales

Werking van moderne kerncentrales Werking van moderne kerncentrales www.janleenkloosterman.nl 1 Uranium U-238 Electronen Atoomkern met protonen (p) en neutronen (n) U-238 U-235 92 p en 146 n 92 p en 143 n Niet splijtbaar Goed splijtbaar

Nadere informatie

Een overzicht van de hernieuwbare-energiesector in Roemenië

Een overzicht van de hernieuwbare-energiesector in Roemenië Een overzicht van de hernieuwbare-energiesector in Roemenië Roemenië ligt geografisch gezien in het midden van Europa (het zuidoostelijk deel van Midden-Europa). Het land telt 21,5 miljoen inwoners en

Nadere informatie

Kernreactor voor onderzoek

Kernreactor voor onderzoek Jan Leen Kloosterman Technische Universteit Delft Toegepaste NatuurWetenschappen Jan Leen Kloosterman 1 Kernreactor voor onderzoek Jan Leen Kloosterman 2 1 1. Het Mondiale Energievraagstuk 2. Werking van

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec)

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec) Kernenergie En dan is er nog de kernenergie! Kernenergie is energie opgewekt door kernreacties, de reacties waarbij atoomkernen zijn betrokken. In een kerncentrale splitst men uraniumkernen in kleinere

Nadere informatie

WORLD ENERGY TECHNOLOGY OUTLOOK 2050 (WETO-H2) KERNPUNTEN

WORLD ENERGY TECHNOLOGY OUTLOOK 2050 (WETO-H2) KERNPUNTEN WORLD ENERGY TECHNOLOGY OUTLOOK 2050 (WETO-H2) KERNPUNTEN In het kader van de WETO-H2-studie is een referentieprognose van het wereldenergiesysteem ontwikkeld samen met twee alternatieve scenario's, een

Nadere informatie

De toekomst van energie

De toekomst van energie De toekomst van energie Duurzame Energie door Redactie ElectricityMatters 15-08-2017 Dat ons wereldwijde energiesysteem niet duurzaam is, blijkt duidelijk uit onze steeds schaarsere hulpbronnen, de regelmatig

Nadere informatie

Nut en noodzaak van schaliegas vanuit energieperspectief

Nut en noodzaak van schaliegas vanuit energieperspectief Nut en noodzaak van schaliegas vanuit energieperspectief Jeroen de Joode Schaliegasbijeenkomst provincie Noord-Brabant s-hertogenbosch, 27 september 2013 www.ecn.nl Hoofdboodschap Rol gas in NL energiesysteem

Nadere informatie

Prof. Jos Uyttenhove. E21UKort

Prof. Jos Uyttenhove. E21UKort Historisch perspectief 1945-1970 Keerpunten in de jaren 70 oliecrisis en milieu Tsjernobyl (1986) ramp door menselijke fouten Kyoto protocol (1997) (CO 2 en global warming problematiek) Start alternatieven

Nadere informatie

2016-04-15 H2ECOb/Blm HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling

2016-04-15 H2ECOb/Blm HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling Op de internationale milieuconferentie in december 2015 in Parijs is door de deelnemende landen afgesproken, dat de uitstoot van broeikasgassen

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013 16% Energie van eigen bodem 17 januari 2013 Inhoud Klimaatverandering Energie in Nederland Duurzame doelen Wind in ontwikkeling Northsea Nearshore Wind Klimaatverandering Conclusie van het IPCC (AR4, 2007)

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011 Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

KERNENERGIE: Het probleem of de oplossing?

KERNENERGIE: Het probleem of de oplossing? KERNENERGIE: Het probleem of de oplossing? Jan Leen Kloosterman Technische Universiteit Delft 1 (met dank aan Tim van der Hagen) het probleem Wereldbevolking = 1 miljoen mensen 1800 1987 1974 2030 01000

Nadere informatie

Kernenergie - Keuzes voor overheid en bedrijfsleven

Kernenergie - Keuzes voor overheid en bedrijfsleven Kernenergie - Keuzes voor overheid en bedrijfsleven Peter Boerma, voorzitter RvB DELTA nv KIVI NIRIA DELFT 14 november 2006 Kleine enquête Met handopsteken: wie gelooft dat we in 2016 een 2e kerncentrale

Nadere informatie

Men gebruikt steeds meer windenergie in Nederland. Er wordt steeds meer windenergie gebruikt in Nederland.

Men gebruikt steeds meer windenergie in Nederland. Er wordt steeds meer windenergie gebruikt in Nederland. Herhalingsoefeningen De sprong, thema 8 Vocabulaire Oefening 1 Vul het goede woord in. Verander de vorm als dat nodig is. Kies uit: bewegen, bijdragen aan, biologisch, duurzaam, energiebronnen, energierekening,

Nadere informatie

ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA

ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 4 februari 2011 Inhoud 1 I. Waarom energiebeleid ertoe doet II. Waarom

Nadere informatie

Energievraag per regio in MTeo 2002 en 2030 (G.H.B. Verberg, IGU, 2006)

Energievraag per regio in MTeo 2002 en 2030 (G.H.B. Verberg, IGU, 2006) Factsheet Kernenergie 1 Noodzaak kernenergie Wereldwijd wordt steeds meer energie bespaard. Ook de economie in de geïndustrialiseerde landen wordt steeds energie-efficiënter: in elke verdiende Euro gaat

Nadere informatie

EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, Korte uitleg over de bijeenkomsten. KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16

EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, Korte uitleg over de bijeenkomsten. KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16 EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 Korte uitleg over de bijeenkomsten KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16 EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 (1) Organisatie: KIVI

Nadere informatie

Duurzame energie in Japan

Duurzame energie in Japan Duurzame energie in Japan Rob Stroeks (Project Officer, TWA Tokio) - 8-3-2004 Samenvatting Japan heeft van oudsher weinig natuurlijke energiebronnen. De daarmee samenhangende afhankelijkheid van buitenlandse

Nadere informatie

Hoe staat het met Fusie?

Hoe staat het met Fusie? Hoe staat het met Fusie? Enkele aspecten in minder dan een uur! Nico van der Kleij Waarom Fusie? Wereld energieverbruik over 20 jr 45% meer Wereld voor 80% afh. van fossiel Duurzaam kan het gat niet opvullen

Nadere informatie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze

Nadere informatie

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Het Energiebeleid van komende jaren dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Opbouw Ambities en hoofdlijnen Ontwikkelingen in het energieveld Keuzes van het kabinet Ambitie Regeerakkoord: 1. Minder

Nadere informatie

Nationale Energieverkenning 2014

Nationale Energieverkenning 2014 Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare

Nadere informatie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!

Nadere informatie

IS KERNENERGIE DUURZAAM?

IS KERNENERGIE DUURZAAM? IS KERNENERGIE DUURZAAM? Kivi lezing, Netwerkcafe, Arnhem Ronald Schram Director Strategic Alliances NRG 1 April 2019 2 INHOUDSOPGAVE NRG R&D Is kernenergie duurzaam? Enkele antwoorden Wat is duurzaamheid,

Nadere informatie

Nucleair Materiaal onschadelijk maken

Nucleair Materiaal onschadelijk maken Nucleair Materiaal onschadelijk maken Frodo Klaassen Kivi Symposium 24 maart 2014 klaassen@nrg.eu Inleiding Wat is nucleair materiaal? Hoeveel materiaal is er op de wereld? Afbreken en onschadelijk maken

Nadere informatie

Transitie naar een duurzame elektriciteitsvoorziening en de rol van biomassa. Ir. Harry A. Droog

Transitie naar een duurzame elektriciteitsvoorziening en de rol van biomassa. Ir. Harry A. Droog Transitie naar een duurzame elektriciteitsvoorziening en de rol van biomassa Ir. Harry A. Droog Voorzitter Platform Duurzame Electriciteitsvoorziening Biomassa meestook symposium, 27 mei 2010, Amsterdam

Nadere informatie

Insights Energiebranche

Insights Energiebranche Insights Energiebranche Naar aanleiding van de nucleaire ramp in Fukushima heeft de Duitse politiek besloten vaart te zetten achter het afbouwen van kernenergie. Een transitie naar duurzame energie is

Nadere informatie

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Persinformatie Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Mario Mehren: strategie Wintershall blijkt succesvol 2 juni 2015 Michael Sasse Tel. +49 561 301-3301

Nadere informatie

Energievoorziening Rotterdam 2025

Energievoorziening Rotterdam 2025 Energievoorziening Rotterdam 2025 Trends Issues Uitdagingen 9/14/2011 www.bollwerk.nl 1 Trends (1) Wereld energiemarkt: onzeker Toenemende druk op steeds schaarsere fossiele bronnen Energieprijzen onvoorspelbaar,

Nadere informatie

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening

Rol energiedragers binnen de Nederlandse energievoorziening Indicator 12 februari 2013 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energie speelt een cruciale

Nadere informatie

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem

Nadere informatie

Energie voor morgen, vandaag bij GTI

Energie voor morgen, vandaag bij GTI Energie voor morgen, vandaag bij GTI Jet-Net docentendag 5 juni 2008 GTI. SMART & INVOLVED GTI is in 2009 van naam veranderd: GTI heet nu Cofely SLIMME ENERGIENETWERKEN, NU EN MORGEN 2008 2010 Centrale

Nadere informatie

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept

Nadere informatie

Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto

Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Elektrische auto stoot evenveel CO 2 uit als gewone auto Bron 1: Elektrische auto s zijn duur en helpen vooralsnog niets. Zet liever in op zuinige auto s, zegt Guus Kroes. 1. De elektrische auto is in

Nadere informatie

Les Kernenergie. Werkblad

Les Kernenergie. Werkblad LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Kernenergie Werkblad Les Kernenergie Werkblad Wat is kernenergie? Het Griekse woord atomos betekent ondeelbaar. Het woord atoom is hiervan afgeleid. Ooit dachten wetenschappers

Nadere informatie

Smart Energy Mix Update 2008 De visie van KIVI NIRIA op de ontwikkeling van de Nederlandse energiehuishouding in de komende decennia tot 2050

Smart Energy Mix Update 2008 De visie van KIVI NIRIA op de ontwikkeling van de Nederlandse energiehuishouding in de komende decennia tot 2050 Smart Energy Mix Update 2008 De visie van KIVI NIRIA op de ontwikkeling van de Nederlandse energiehuishouding in de komende decennia tot 2050 Een publicatie van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs

Nadere informatie

Energie transitie. het grote plaatje. Prof.dr.ir. Vianney Koelman. Photo: Andrew Glaser

Energie transitie. het grote plaatje. Prof.dr.ir. Vianney Koelman. Photo: Andrew Glaser Energie transitie het grote plaatje Prof.dr.ir. Vianney Koelman Photo: Andrew Glaser Hoeveel kcal per persoon per dag moeten geproduceerd worden om onze samenleving draaiende te houden? a. 2 000 kcal b.

Nadere informatie

Change. Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Document. magazine

Change. Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Document. magazine Hoe moet het morgen met de energievoorziening? Nederland is verslaafd aan fossiele energie, zeker in vergelijking met landen om ons heen, vertelt Paul Korting, directeur van ECN. Er zijn genoeg scenario

Nadere informatie

Dutch Young Generation, Jaarverslag 2008

Dutch Young Generation, Jaarverslag 2008 Dutch Young Generation, Jaarverslag 2008 1. De Dutch Young Generation in 2008 en vooruitblik naar 2009 1 2. Toekomst DYG 3 3. Visie, Missie en Doelen DYG 4 4. Vooruitblik 2009 5 1. De Dutch Young Generation

Nadere informatie

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving ( Indicator 11 augustus 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energiedragers De economie

Nadere informatie

Gegevens stroometikettering 2004

Gegevens stroometikettering 2004 CE CE Oplossingen voor Oplossingen voor milieu, economie milieu, economie en technologie en technologie Oude Delft 180 Oude Delft 180 2611 HH Delft tel: 015 2 150 150 fax: fax: 015 015 2 150 150 151 151

Nadere informatie

Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland

Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland Nut en noodzaak van schaliegas in Nederland Paul van den Oosterkamp, Jeroen de Joode Schaliegas Congres - IIR Amersfoort, 30-31 Oktober 2013 www.ecn.nl Visie ECN Rol gas in NL energiesysteem nu en straks

Nadere informatie

5 Energiescenario s Nederland in 2050

5 Energiescenario s Nederland in 2050 STAPPENPLAN VOOR DUURZAME ENERGIEPRODUCTIE hoofdstuk 5, conceptversie 7 juli 2015 Maarten de Groot Kees van Gelder 5 Energiescenario s Nederland in 2050 5.1 Inleiding Op 15 november 2012 en 21 april 2013

Nadere informatie

Werkstuk Natuurkunde Kernenergie

Werkstuk Natuurkunde Kernenergie Werkstuk Natuurkunde Kernenergie Werkstuk door een scholier 2494 woorden 20 februari 2000 6,5 604 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Inleiding: Kernenergie. Al vele jaren heeft kernenergie een belangrijke

Nadere informatie

Draagvlak bij burgers voor duurzaamheid. Corjan Brink, Theo Aalbers, Kees Vringer

Draagvlak bij burgers voor duurzaamheid. Corjan Brink, Theo Aalbers, Kees Vringer Draagvlak bij burgers voor duurzaamheid Corjan Brink, Theo Aalbers, Kees Vringer Samenvatting Burgers verwachten dat de overheid het voortouw neemt bij het aanpakken van duurzaamheidsproblemen. In deze

Nadere informatie

Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem. Frans Rooijers - directeur CE Delft

Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem. Frans Rooijers - directeur CE Delft Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en

Nadere informatie

Energie Rijk. Lesmap Leerlingen

Energie Rijk. Lesmap Leerlingen Energie Rijk Lesmap Leerlingen - augustus 2009 Inhoudstafel Inleiding! 3 Welkom bij Energie Rijk 3 Inhoudelijke Ondersteuning! 4 Informatiefiches 4 Windturbines-windenergie 5 Steenkoolcentrale 6 STEG centrale

Nadere informatie

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in

Nadere informatie

Basisles Energietransitie

Basisles Energietransitie LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Energietransitie Werkblad Basisles Energietransitie Werkblad 1 Wat is energietransitie? 2 Waarom is energietransitie nodig? 3 Leg in je eigen woorden uit wat het Energietransitiemodel

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2015

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2015 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2015, Vito, september 2016 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2015 bedraagt 6,0 % Figuur 1 groene stroom uit bio-energie

Nadere informatie

FOSSIELE BRANDSTOFFEN

FOSSIELE BRANDSTOFFEN FOSSIELE BRANDSTOFFEN De toekomst van fossiele energiebronnen W.J. Lenstra Inleiding Fossiele energiebronnen hebben sinds het begin van de industriele revolutie een doorslaggevende rol gespeeld in onze

Nadere informatie

MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008

MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008 MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008 Er is de komende jaren een fundamentele verandering van onze energievoorziening nodig om het hoofd te bieden aan de mondiale uitdagingen op energiegebied: de

Nadere informatie

Westvoorne CO 2 - uitstoot

Westvoorne CO 2 - uitstoot Westvoorne CO 2 - uitstoot De grafiek geeft de CO 2-uitstoot verdeeld over de hoofdsectoren over de jaren 2010 tot en met 2013. Cijfers zijn afkomstig uit de Klimaatmonitor van RWS. Cijfers over 2014 zijn

Nadere informatie

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)?

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)? Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de

Nadere informatie

Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa)

Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Lees ter voorbereiding onderstaande teksten. Het milieu De Europese Unie werkt aan de bescherming en verbetering van

Nadere informatie

Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso,

Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 22 mei 2013 Nieuwe omstandigheden op de wereldwijde energiemarkt

Nadere informatie

Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar

Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar 1 van 5 7-12-2018 06:32 volkskrant.nl Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar weer toegenomen 6-8 minuten IJsklif in West-Groenland. Beeld Credit: Sarah Das / Woods Hole Oceanographic Institution De stijging

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Derde Energienota Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergade~aar1995-1996 24525 Derde Energienota Nr. 2 INHOUDSOPGAVE DERDE ENERGIENOTA 1995 Samenvatting en conclusies Inleiding Hoofdstuk 1 De uitdaging

Nadere informatie

2. Generatie III en III+ 9. 3. Generatie IV 16. 6. Geraadpleegde literatuur 26

2. Generatie III en III+ 9. 3. Generatie IV 16. 6. Geraadpleegde literatuur 26 INHOUD 1. Inleiding 3 2. Generatie III en III+ 9 3. Generatie IV 16 4. GNEP 21 5. Conclusies 25 6. Geraadpleegde literatuur 26 1. INLEIDING 1.1 Achtergrond Kernenergie voorziet thans in de elektriciteitsvoorziening

Nadere informatie

Geothermie als Energiebron

Geothermie als Energiebron Geothermie als Energiebron Even voorstellen: Paul Mast -- Geoloog Johan de Bie --Technical Sales manager ESPs Ynze Salverda -- BD Analist Er zijn verschillende vormen van duurzame energie. Daarvan is geothermie

Nadere informatie

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen

Nadere informatie

Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem. Frans Rooijers - directeur CE Delft

Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem. Frans Rooijers - directeur CE Delft Energy2050NL Klimaatneutraal energiesysteem Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en

Nadere informatie

Tabellenbijlage. Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052

Tabellenbijlage. Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052 Tabellenbijlage Michiel Hekkenberg (ECN) Martijn Verdonk (PBL) (projectcoördinatie) Oktober 2014 ECN-O--14-052 Verantwoording Dit rapport is de tabellenbijlage bij de Nationale Energieverkenning 2014 verschenen

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2016

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2016 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2016, Vito, oktober 2017 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2016 bedraagt 6,4% Figuur 1 groene stroom uit bio-energie

Nadere informatie

Technisch-economische scenario s voor Nederland. Ton van Dril 20 mei 2015

Technisch-economische scenario s voor Nederland. Ton van Dril 20 mei 2015 Technisch-economische scenario s voor Nederland Ton van Dril 20 mei 2015 Overzicht Energieplaatje in historisch perspectief Hoeveel en hoe gebruiken we energie? Wat gebeurt er met verbruik en uitstoot

Nadere informatie

ENERGIE- OBSERVATORIUM. Kerncijfers 2010 60%

ENERGIE- OBSERVATORIUM. Kerncijfers 2010 60% ENERGIE- OBSERVATORIUM Kerncijfers 2010 20% 80% 60% 40% Federale Overheidsdienst Economie, K.M.O., Middenstand en Energie Vooruitgangstraat 50 1210 BRUSSEL Ondernemingsnr.: 0314.595.348 http://economie.fgov.be

Nadere informatie

Overzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les.

Overzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 1 Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 2 Colofon Dit is een uitgave van Quintel Intelligence in samenwerking met GasTerra en Uitleg & Tekst Meer informatie Kijk voor meer informatie

Nadere informatie

Attitude van Nederland, Zeeland en Borsele ten aanzien van verschillende energiebronnen. Energiemonitor 2010

Attitude van Nederland, Zeeland en Borsele ten aanzien van verschillende energiebronnen. Energiemonitor 2010 Attitude van Nederland, Zeeland en Borsele ten aanzien van verschillende energiebronnen Energiemonitor 2010 Index 1. Inleiding 2. Populariteit energievormen 3. Bouwen tweede kerncentrale 4. Uitbreiding

Nadere informatie

et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces

et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces H 2 et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces Bij het ontstaan van de aarde, 4,6 miljard jaren geleden, was er geen atmosfeer. Enkele miljoenen jaren waren nodig voor de

Nadere informatie

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2014

Inventaris hernieuwbare energie in Vlaanderen 2014 1 Beknopte samenvatting van de Inventaris hernieuwbare energiebronnen Vlaanderen 2005-2014, Vito, januari 2016 1 Het aandeel hernieuwbare energie in 2014 bedraagt 5,7 % Figuur 1 groene stroom uit bio-energie

Nadere informatie

Zonder kernenergie of fossiel, kan dat? Frans Rooijers directeur CE Delft

Zonder kernenergie of fossiel, kan dat? Frans Rooijers directeur CE Delft Zonder kernenergie of fossiel, kan dat? Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, transport en grondstoffen Economische, technische en beleidsmatige

Nadere informatie

USD / 1.16 1.15 1.14 1.13 1.12 1.11

USD / 1.16 1.15 1.14 1.13 1.12 1.11 Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse Marktprijzen Macro-economie Markten in mineur Afgelopen week De angst voor een wereldwijde economische vertraging is weer toegenomen na een slechte

Nadere informatie

ECN-N Energiescenario s Drenthe 2030

ECN-N Energiescenario s Drenthe 2030 December 2016 ECN-N--16-031 Energiescenario s Drenthe 2030 Gerdes, J. Gewijzigd op: 16-12-2016 13:20 2 Inhoud 1 Context van de energiescenario s voor 2030 4 2 Uitgangspunten voor drie scenario s 5 3 Ontwikkelingen

Nadere informatie

Mondiale en Europese energie trends Uitdagingen, prioriteiten en kansen

Mondiale en Europese energie trends Uitdagingen, prioriteiten en kansen Mondiale en Europese energie trends Uitdagingen, prioriteiten en kansen 28/09/2015 Kees van der Leun Klimaat raakt al ontwricht bron: John Mason, skepticalscience.com bron: Guardian 2 100% duurzaam? Energie-efficiëntie

Nadere informatie

Visie op Windenergie en solar Update 2014

Visie op Windenergie en solar Update 2014 Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren

Nadere informatie

HERNIEUWBARE ENERGIE IN ITALIË

HERNIEUWBARE ENERGIE IN ITALIË HERNIEUWBARE ENERGIE IN ITALIË Overzicht 1 Hernieuwbare energiebronnen (hierna ook: HE) spelen een belangrijke rol in het kader van het Italiaanse energiesysteem. Ze worden uitvoerig gebruikt om elektriciteit

Nadere informatie

WKK en decentrale energie systemen, in Nederland

WKK en decentrale energie systemen, in Nederland WKK en decentrale energie systemen, in Nederland Warmte Kracht Koppeling (WKK, in het engels CHP) is een verzamelnaam voor een aantal verschillende manieren om de restwarmte die bij elektriciteitsproductie

Nadere informatie

Emissiekentallen elektriciteit. Kentallen voor grijze en niet-geoormerkte stroom inclusief upstream-emissies

Emissiekentallen elektriciteit. Kentallen voor grijze en niet-geoormerkte stroom inclusief upstream-emissies Emissiekentallen elektriciteit Kentallen voor grijze en niet-geoormerkte stroom inclusief upstream-emissies Notitie: Delft, januari 2015 Opgesteld door: M.B.J. (Matthijs) Otten M.R. (Maarten) Afman 2 Januari

Nadere informatie

Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening:

Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening: Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening: Betaalbaar & betrouwbaar? Robert Harmsen ECN Beleidsstudies COGEN Symposium Zeist 22 oktober 2004 Een blik naar de toekomst (1) Four Futures

Nadere informatie

TB141-E Introductie in Energie & Industriesystemen

TB141-E Introductie in Energie & Industriesystemen TB141-E Introductie in Energie & Industriesystemen Oefententamen 1 Aanwijzingen: Lees de vragen vooraf door en deel de beschikbare tijd in voor beantwoording van de vragen. Dit tentamen beslaat 20 meerkeuzevragen

Nadere informatie

NIVE masterclass Kansen van duurzaam ondernemen

NIVE masterclass Kansen van duurzaam ondernemen NIVE masterclass Kansen van duurzaam ondernemen Felix Gruijters Nuon Amsterdam ArenA 12 oktober 2011 1 A convenient truth 44 triljard dollar staat op het spel Die waarde biedt kansen A convenient truth

Nadere informatie

Begrippen. Broeikasgas Gas in de atmosfeer dat de warmte van de aarde vasthoudt en zo bijdraagt aan het broeikaseffect.

Begrippen. Broeikasgas Gas in de atmosfeer dat de warmte van de aarde vasthoudt en zo bijdraagt aan het broeikaseffect. LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Informatieblad Begrippen Biobrandstof Brandstof die gemaakt wordt van biomassa. Als planten groeien, nemen ze CO 2 uit de lucht op. Bij verbranding van de biobrandstof komt

Nadere informatie

Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie. Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen

Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie. Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen Wie ben ik? Mijn naam is Graham Degens Ik heb >30 jaar in de olie industrie gewerkt, om olie en gas optimaal

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

28 november 2015. Onderzoek: Klimaattop Parijs

28 november 2015. Onderzoek: Klimaattop Parijs 28 november 2015 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de

Nadere informatie